 |
| 9.3.2017 | 876 |
ΠΡΩΤΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
«Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου!»
Αποσπάσματα από τα αδημοσίευτα ημερολόγια
του Ίωνα Δραγούμη*
Επιλογή κειμένων - επιμέλεια - σχόλια:
ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ
(*) Από το Αρχείο Ίωνα Δραγούμη / Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.
1902
Η σκιά του Barrès [1]
[…] Ω, φως και φλόγες σεις της μεγαλήτερης φωτιάς
Χυμίξτε με τη θεϊκή σας δύναμι στο σώμα μου
Χωθήτε ως τα τρίσβαθα και των κοκκάλων.
Τυλίξτε και ιδρώστε με
Πυρώστε και μεθύστε με, και κάψτε με.
Ολόρθος θε να στέκομαι παντοτεινά στο χώμα
Ολόρθος μες στον ήλιον να παθαίνω,
και να λυγίζω
και το πάθος μου να το ποθώ
και σύ χαρά τρισμέγιστη να τρέμης.
Και δεν προσμένω τη δροσιά του μπάτη που δε θάρθη
Και δεν προσμένω καποιανού νερού να δω ανάβρυσι
Και δεν προσμένω γλύτωμα
Και δεν προσμένω.
Ευτυχισμένες άνθισαν οι ροδοδάφναις [2].
Ίων Δραγούμης
ΤΑ ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΑ ημερολόγια/εγγραφές στα τετράδιά του Ίωνα Δραγούμη, από τις 12 Μαΐου 1902 μέχρι τον Ιανουάριο του 1903, είναι έντονα επηρεασμένα από την μελέτη και την εμβάθυνση στον Barrès. Στα κείμενα αυτά αποκαλύπτεται η νεανική έξαψη, η αδημονία και δίψα, η εμμονική αναζήτηση πνευματικού προσανατολισμού, η ανακάλυψη της ταυτότητας, η αγωνιώδης προσπάθεια νοηματοδότησης του πεπερασμένου ανθρώπινου βίου.
Προέχουν από τη μια το ιδεαλιστικό στοιχείο κι από την άλλη η έντονα μαχητική διάθεση για ενέργεια και δράση. [Τον Δεκέμβριο του 1902 η δράση αρχίζει με τον διορισμό του στο Μοναστήρι μετά από αίτησή του]. Καθόλου δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός πως ο Ι.Δ. σημειώνει αυτές τις σκέψεις του στο χαρτί όταν είναι περίπου εικοσιτριών χρονών. Τα κείμενα είναι γραμμένα –όπως κι όλα του τα ημερολόγια– στην δημοτική [όχι «μαλλιαρή»] γλώσσα με κάποιες γραμματικές ιδιοτυπίες οι οποίες και έχουν διατηρηθεί κατά την μεταγραφή. Αξίζει να προσέξουμε στα κείμενα κάποια αυστηρά …«δραγουμικά» ρήματα –που θα συναντάμε συχνά εφεξής- όπως: καίομαι, ξυπνώ, μεθώ, κινούμαι, ζωντανεύω. Σχεδόν όλα σταθερά στην ενεργητική τους εκδοχή (καθώς πολύ σπάνια τα συναντούμε σε παθητική φωνή ή σημασία).
Μεταφέραμε εδώ ως πρώτη – με ημερομηνία Μαΐου 5 – την τελευταία εγγραφή από τα «Φύλλα ημερολογίου Α΄ (1895-1902)» του Ι. Δραγούμη, ώστε να αποκατασταθεί συμβολικά η, μέχρι τώρα κατακερματισμένη με κάπως αυθαίρετο τρόπο, ενότητα των ημερολογίων…
◾ Μαΐου 5
Δεν είμαι από πορσελάνη για να σπάσω, ούτε από ζάχαρη για να λυώσω. Δε θα χάσω τίποτε αν αισθανθώ περισσότερη κίνηση από μέσα μου. Τίποτε πολύτιμο δεν είμαι ώστε να κρατώ τον εαυτό μου μακρυά από το μεγάλο δρόμο, να φυλάγω τον εαυτό μου σα διαμάντι. Αφού δεν είμαι διαμάντι. Είμαι μια απ’ ταις πολλαίς πέτραις του δρόμου, ασβεστίτης. Η θέσις μου δεν είναι στον κόσμο εδώ των πνευμάτων. Η θέσις μου είναι στο μεγάλο δρόμο.
Αλλά τότε γιατί με πειράζει ο μεγάλος δρόμος;
Δε θα πάθω όμως τίποτε αν πάγω εκεί κ’ εγώ. Αν χαθώ άξιος ο μισθός μου. Τέτοιος ήμουν, χωρίς αξία. Αν βγώ απ’ εκεί αν μπορέσω να φυλάξω ότι καλό έχω τώρα, και αν μπορέσω να θελήσω να βγώ από κει μέσα, και πάλιν άξιος ο μισθός μου. Τότε σημαίνει πως έχω κάποιαν αξία. Τότε θα φέρω απ’ το μεγάλο δρόμο ότι καλό μπορώ να πάρω και με ότι καλό έχω από τον κόσμο των πνευμάτων θα ξαναζήσω στον κόσμο των πνευμάτων, από πάνω από τους ανθρώπους.
◾ Μαΐου 12
Θυμούμαι πως από μικρός μ’ άρεζε η δύναμις, η domination [3], η σχέσις του δυνατού προς τον πιο αδύνατο, και η αλλαγή της σχέσης αυτής, η δημιουργία της δυνάμεως.
Ζητώ μιαν ευτυχία. Αυτή η ευτυχία δεν με φαίνεται σαν ησυχία, σαν καλοπέρασις. Είνε μάλλον η κίνησις, η έξαψις, η exaltation [4] που γεννά δια μιας ένα φωτεινό σημείο που βλέπω στο μέλλον και που δεν θα το πλησιάσω ποτέ –το ξέρω. Αυτό το φωτεινό σημείο είνε η ευτυχία. Αλλά ευτυχία είνε και η κίνησις που κάνω για να τη φθάσω, ενώ ξέρω πως δε θα τη φτάσω. –
Θέλω να κάνω πολλήν κίνησι.
◾ Μαΐου 18
Με ανθρώπους αδιάφορους και μέτριους γίνομαι μέτριος και λέγω μετριότητες, ίσως ενίοτε γίνομαι μέτριος επειδή λέγω μετριότητες. Δε μ’ εμπνέουν, δε με μεθούν και γίνομαι χειρότερος. Καμμιά φορά και όταν είμαι μόνος μου δε μεθώ, αλλά τότε τουλάχιστον έχω την ησυχία μου και βαρυούμαι τον εαυτό μου και τον κατακρίνω και τον ταπεινώνω. Ενώ μπροστά στους άλλους όταν είμαι μέτριος, από ντροπή, δεν ταπεινώνω τον εαυτό μου και εξακολουθώ λέγοντας μετριότητες, ίσως μόνον για να μη φανώ κουτός, γιατί δε μ’ αρέσει να φαίνομαι κουτός. Δε θέλω να βλέπω ανθρώπους αδιάφορους ως μέτριους [...]
◾ Μαΐου 19
[...] Βέβαια με της λέξεις δεν μπορώ να συνεννοηθώ με τους άλλους. Αλλά μπορώ να συνεννοηθώ με τον εαυτό μου. Η λέξεις με χρησιμεύουν για να καθαρίζω τη ζωή μου δηλαδή για να βλέπω καθαρώτερα τη ζωή μου. Ο άλλος που διαβάζει της λέξεις μου δε μ’ εννοεί, δε βλέπει καθαρώτερα τη ζωή μου. Εγώ όμως με της λέξεις μου τη βλέπω καθαρώτερα. Η λέξεις μου και εκείνα που δεν ξέρω από τον εαυτό μου μα που υπάρχουν μέσα μου (το αισθάνομαι) – αυτά τα δύο με κάνουν να καταλαβαίνω καλλίτερα τον εαυτό μου. Γι’ αυτό γράφω της λέξεις μου, μόνο για μένα. Της γράφω για να καταλάβω καλλίτερα τον εαυτό μου.
Η λέξεις μου μόναις τους δεν λεν όλα, ούτε αρκετά, ούτε λίγα. Λεν πολύ λίγα από τον εαυτό μου. Και για να χρησιμεύσουν πρέπει να της διαβάσω εγώ και όχι άλλος. Ο άλλος θα έβλεπε στης λέξεις μου μέσα, μόνον εκείνα τα πολύ λίγα που λεν. Δεν θάβλεπε όμως εμένα.
Η λέξεις μου είνε γράμματα βαλμένα σε μια πλάκα κάποιου κρυπτογραφικού συστήματος. Αν δεν εφαρμόσης επάνω μου την πλάκα δεν θα μπορέσης να διαβάσεις τί λέγει το κρυπτογράφημα. Αλλά την πλάκα δε θα μπορέσης να τη βάλης επάνω μου γιατί δε με ξέρεις. Δεν ξέρεις ποιός είμαι. Μόνον εγώ μπορώ να τη βάλω επάνω μου, και τότε διαβάζω λίγο τον εαυτό μου.
Συλλογιέμαι πως οι φίλοι μου βρίσκονται όλοι μακρυά μου και τους γράφω γράμματα και η λέξεις που είνε μες στα γράμματα με χρησιμεύουν εμένα. Γράφοντας καθαρίζω τη ζωή μου, ξεδιαλύνω τα μπερδεμένα, λίγο. Και μ’ αρέσει το ξεδιάλυμα, το λατρεύω. (Δες 1 Ιουνίου).
◾ Μαΐου 28
[...] Αρχίζω να έχω καθαρώτερη συνείδηση του εαυτού μου. Μ’ ευχαριστεί πολύ να ανακαλύπτω τον εαυτό μου και νομίζω τώρα, πως αυτή είνε η δουλειά μου στη γη. Πως αυτό έχω μόνο να κάνω αφού αυτό με δίνει τέτοια χαρά. Αλλ’ άμα μάθω αρκετά καλά τον τρόπο να βρίσκω τον εαυτό μου όποταν θέλω (τουλάχιστον αν τόνε βρίσκω ως ένα σημείο) – τότε θα είνε η χαρά μου αλλού. Κρατώντας τον εαυτό μου στη συνείδησί μου θα θελήσω να προχωρήσω προς την εξέλιξι της ψυχής του ανθρώπου. Θα στηρίζωμαι στην ψυχή που έχω απ’ τους προγόνους για να προχώρησω στην ψυχή που προαισθάνομαι στους απογόνους. Και θα προσπαθήσω να γεννήσω το παιδί μου. Το παιδί μου θα μου μοιάζη πολύ. Θα είνε όλο σαν κ’ εμένα αλλά θα έχη και κάτι παραπάνω, έναν κόκκο ψυχής ανθρωπίνης παρά πάνω.
Έτσι, αφού από μωρό, γίνω αγόρι κι αρχίζω να αισθάνωμαι πως είμαι άνδρας, τότε μόνον μπορώ να γεννώ παιδιά.
Δε βλέπω ακόμη καθαρά σε πόσαις ζωαίς ανήκω, πόσων όντων ζωή ζω, τη ζωή του σώματός μου, τη ζωή της ψυχής του σώματός μου, τη ζωή της κοινωνίας μου, τη ζωή του πολιτισμού μου, τη ζωή του ανθρώπου, τη ζωή των άστρων... Είνε τόσο ανακατωμέναις αυταίς οι ζωαίς η μια μέσα στην άλλη που δεν μπορώ ακόμα να της ξεδιαλύνω. Είχα όμως σήμερα μια αρκετά δυνατή vision [5] αυτών των ζωών.
Κάθε μια απ’ αυταίς είνε ωρισμένη, η εξέλιξη κάθε μιας βαστά για μετρημένα χρόνια, μακρύτερα ή κοντότερα. Την ίδια στιγμή, τώρα, μπορεί να βρίσκομαι στην ανάπτυξη της ζωής του σώματός μου και στο κατακόρυφο της ζωής της κοινωνίας μου, και στην κατάπτωση της ζωής του πολιτισμού μου, και στην ανάπτυξι της ζωής της ψυχής του ανθρώπου.
Και είνε μπερδεμέναις η αλληλεπιδράσεις των δυνάμεων αυτών όλων.
Δε βλέπω την ενότητά μου σήμερα. Αλλά βλέπω ίσως κάποιαν ενότητα περισσότερη από χθες, την ενότητα της υπάρξεως πολυπλόκων πολλών ζωών μέσα μου, ή μάλλον έξω μου. Συνυπάρχω με πολλά όντα μεγάλα, μικρά, μεγαλήτερα, όλων των μεγεθών, είμαι μόριον όλων αυτών των όντων, είμαι μόριον διαφόρου σημασίας και μεγέθους για καθένα. Είμαι στιγμή της ζωής μου και της ζωής διαφόρων όντων.
◾ Μαΐου 30
(εξακολούθηση του γραφτού της 28 του Μάη)
Σε πολλαίς ζωαίς ανήκω.
Αυτή τη στιγμή ζω στιγμαίς πολλών ζωών.
Ήθελα όμως αυτή τη στιγμή να ζούσα όλαις της στιγμαίς όλων των ζωών, όλαις της στιγμαίς της ψυχής του ανθρώπου. Ήθελα να είμαι και άνδρας και γυναίκα, και νέος και γέρος, και μεσαιωνικός και νεώτερος, και αρχαϊκός και decadent [6], να είχα όλα τα προτερήματα και της ιδιότητες της ψυχής του ανθρώπου [...]
[...] Χρειάζομαι τους άλλους για να ξυπνήσουν καλά της δυνάμεις και να της μαζέψουν σε σωρούς. Ίσως δε είδα ακόμη αρκετούς άλλους και μένουν έτσι μερικαίς δυνάμεις ακόμα κοιμισμένες.
Δεν είνε η ψυχή μου μια δύναμις, είνε μάζωμα πολλών. Μα με της πολλαίς αυταίς που μαλόνουν μέσα μου κάθε μέρα, κάθε ώρα και κάθε στιγμή για την πρωτοκαθεδρία δεν μπορώ να κάνω την ενότητα της ψυχής μου; Πρέπει να επικρατήσει μία μόνη; Να γίνη δυνατώτερη απ’ της άλλαις και να της βαστά δεμέναις; Πρέπει να γίνει ισορροπία όλων των δυνάμεων; Να της αφήσω δηλαδή ίσην έντασι της κάθε μιας με την άλλην; Ή από πάνω της να στήσω έναν κύριο που να μην προέρχεται απ’ αυταίς και που να της ορίζη;
Μα που να τόνε βρω αυτόν τον κύριο τον τόσο δυνατό; Αν δεν προέρχεται από της δυνάμεις μου δεν θα είνε ξένος; Γιατί θα βάλω ξένο να διευθύνει την ψυχή μου;
Καλλίτερα να μείνη στην αναρχία της. Φθάνει η μια δύναμις να μην πνίξη την άλλη, ας παλεύουν μέσα μου. Ησυχία όμως ποτέ δε θάχω.
[...] Ονομάζω τα γράμματα δεύτερη παρουσία του ανθρώπου που του γράφω. Και εκ μέρους μου είνε φυσαλίδες. Και η πέννα μου είνε μια σιδερένια μύτη που ανήκει στην ψυχή μου. Και το μελάνι είνε έκκρισις της ψυχής μου. Και η λέξεις είνε κέντημα που κάνω σ’ ένα ύφασμα επάνω (που λέγεται χαρτί).
Μ’ αρέσουν τα σχήματα του κεντήματός μου. Αλλά καλά καλά μόνος εγώ εννοώ την έννοια του κεντήματος. Το κέντημα μαζύ μου αποτελούν κρυπτογραφικό σύστημα που κανείς άνθρωπος στον κόσμο δεν μπορεί να διαβάση. Και χαίρομαι σαν τρελός που κανείς δε διαβάζει την αληθινή έννοια του κεντήματός μου. Είμαι μοναδικός στο είδος μου.
(Δες και γραφτό 19 του Μάη)
συνεχίζεται
Σημειώσεις-παραπομπές-σχολιασμός
1. Δεν έχουν ακόμα συμπληρωθεί ούτε δυο χρόνια από την συνάντησή του με τον Μπαρρές [βλ. και σημειώσεις εισαγωγικών / Α΄μέρος] στην Αθήνα (1900). Ο γάλλος συγγραφέας Μωρίς Μπαρρές (1862-1923), επηρέασε έντονα τον Δραγούμη από τα πρώτα χρόνια της νεότητάς του (όπως φυσικά και ο Νίτσε με τη φιλοσοφία του).
Η «περίοδος Μπαρρές» θα κρατήσει αρκετά χρόνια για τον Δραγούμη. Θ’ αρχίσει να απαγκιστρώνεται από τις θεωρίες και την επήρεια του γάλλου, γύρω στα 1914 διαγράφοντας μέχρι το τέλος της ζωής του προφανέστατα αντίδρομη μ’ εκείνον πορεία. Από τον Νίτσε και τον Μπαρρές επηρεάστηκαν βαθύτατα τόσο ο Νίκος Καζαντζάκης [γι’ αυτόν ο Μπαρρές «υπήρξε ένας από τους Ευαγγελιστές του» σύμφωνα με την Αγγέλα Καστρινάκη στο κείμενό της – «Ο Καζαντζάκης και οι τόποι της παρακμής»/1997–] όσο και ο Άγγελος Σικελιανός, και οι δυό τους φίλοι και πνευματικοί συνοδοιπόροι του Ίωνα Δραγούμη. Ωστόσο οι ιδεολογικές αγκυλώσεις, οι παραχαρακτικές εμμονές και η στοχοποίηση του Ίωνα από την «ελληνική διανόηση» κατάφεραν στο διάβα του αμείλικτου χρόνου «να τραβήξουν την τρίχα από το ζυμάρι».
Γράφει λοιπόν ο ποιητής, μεταφραστής αρχαίων κειμένων και ακαδημαϊκός Γιάννης Δάλλας σε κείμενό του στα Νέα/20/12/1999 με τον τίτλο «Άγγελος Σικελιανός – Ποιητής, λυρικός και οραματιστής»: [...] Οπαδός παλιότερα του Νίτσε, ή του ύφους του Ντ΄Αννούντσιο αλλά όχι και του ολοκληρωτισμού που ενέπνευσε η κακέκτυπη ανάγνωση του πρώτου ή του άλλου που ο δεύτερος ασπάστηκε. Κι ενώ υπηρέτησε και αυτός το κίνημα της «ελληνολατρείας», αποστράφηκε άλλες νόθες εκδοχές του (sic) όπως υπήρξε η ε θ ν ι κ ο σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή [...] του Ίωνα Δραγούμη ή η ε κ λ ε κ τ ι σ τ ι κ ή του Περικλή Γιαννόπουλου. Το κείμενο επιχειρεί να διασώσει από την «διακεκαυμένη ζώνη» (σύμπλευσης, συνοδοιπορίας, πνευματικής συγγένειας με τον Δραγούμη) τον Σικελιανό έστω και αν σύμφωνα πάλι με τον Γ. Δάλλα: [...] «Φύση-Λαός-Φυλή» και «Ιστορία» είναι ο δεύτερος δηλωμένος από τον ίδιο πιο πλατύς προσανατολισμός της ποίησής του.
Αλλά αξίζει ίσως να θυμίσω – και σε ευθεία αντιδιαστολή με τα όσα γράφει ο Γ. Δάλλας – αυτά που σημείωνε σε άρθρο του ο Γιάννης Κορδάτος φίλος και συνομιλητής του Ίωνα Δραγούμη, στο πρώτο φύλλο του Ριζοσπάστη που κυκλοφόρησε μετά την καταστροφή των εγκαταστάσεων της εφημερίδας κατά τα «Ιουλιανά» της Βενιζελικής τρομοκρατίας, με το οποίο καλούσε την κυβέρνηση να βρει τους πραγματικούς ενόχους της δολοφονίας του Δραγούμη, «ενός εκ των πλέον εντίμων, των πλέον ηθικών και των πλέον μετριοπαθών εκ των πολιτικών της αντιπάλων».
2. Από το σχετικά εκτενές ποίημα του Ίωνα Δραγούμη με τον παράξενο τίτλο «Δέκα Γράμματα- Α.Μ.Α.Τ.Ε.Μ.Ν.Ε.Μ. Ε.». Το συγκλονιστικό απόσπασμα αποτελεί τον επίλογο –κορύφωση στο «Δέκατο Γράμμα». Βρίσκεται δημοσιευμένο στον τόμο «Φύλλα ημερολογίου Α΄ (1895-1902)» εκδόσεις Ερμής, Αθήνα 1988, σελ. 183-190.
3. [μτφρ.] κυριαρχία.
4. [μτφρ.] εξύψωση.
5. [μτφρ.] όραμα.
6. [μτφρ.] ξεπεσμένος, έκπτωτος, παρηκμασμένος.
Φωτογραφίες:
- Ο Μωρίς Μπαρρές σε γαλλικό γραμματόσημο
- Ο Ιων Δραγούμης [κάτω δεξιά] με την στολή των διπλωματών του Ελληνικού Κράτους, φωτογραφίζεται ανάμεσα σε νεαρούς συναδέλφους του.
- Ο Ίων Δραγούμης. Ψηφιακά επεξεργασμένο έργο -ελαιογραφία σε καμβά- του ομ. καθηγητή ιατρικής και συγγραφέα Δημ. Καραμήτσου.
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 9 Μαρτίου 2017, αρ. φύλλου 876
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.