28.2.10

ΟΔΟΣ: Πολιτική;

"Οἴδαμεν δὲ ὅτι καλὸς ὁ νόμος, ἐάν τις αὐτῷ νομίμως χρῆται"
Προς Τιμόθεο Α', κεφ.1

"Ό,τι είναι νόμιμο, είναι και ηθικό"
Γιώργος Βουλγαράκης
τ.υπουργός Ναυτιλίας και Νήσων

"When the President does it, that means it is not illegal"
Ρίτσαρντ Νίξον
37ος πρόεδρος των ΗΠΑ

Μετά την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου Καστοριάς να διεκδικήσει την κυριότητα του μισού αρχοντικού Νταή, η προσωπική υπόθεση του επικεφαλής της ελάσσονος πλειοψηφίας του δήμου Καστοριάς κ. Κωνσταντίνου Κοντόπουλου, αργά ή γρήγορα αναμένεται να λυθεί από τα αρμόδια δικαστήρια. Παραμένουν ωστόσο οι πολιτικές προεκτάσεις της υπόθεσης, τις οποίες ο ίδιος φυσικά αμφισβητεί.

Κατά πόσο μπορεί ένας δημοτικός σύμβουλος, και ιδίως ένας υποψήφιος δήμαρχος, να ενεργεί ώστε τα ατομικά συμφέροντά του να βρεθούν σε τροχιά σύγκρουσης με αυτά του Δήμου Καστοριάς; Κι’ αν εκλεγεί δήμαρχος, πώς μπορεί να είναι συμβατή η διπλή ιδιότητα που οπωσδήποτε προκαλεί τουλάχιστον σύγχυση; Γνώριζε ή όχι ότι η απόφασή του να αγοραστεί το συγκεκριμένο ακίνητο θα τον έφερνε αντιμέτωπο με τον Δήμο Καστοριάς που δηλώνει και αυτός κληρονόμος;

Αυτά κι’ άλλα πολλά είναι τα ερωτηματικά που εγείρονται και δεν έχουν απαντηθεί επαρκώς από τον ίδιο τον κ. Κ. Κοντόπουλο, ο οποίος πρόσφατα συμμετείχε σε τηλεοπτική εκπομπή με εκπροσώπους ΜΜΕ της Καστοριάς. Κατά τον δημοτικό σύμβουλο Καστοριάς και υποψήφιο δήμαρχο η υπόθεση είναι ιδιωτική και έχει μόνο νομικό ενδιαφέρον, αλλά αυτό ασφαλώς και δεν είναι έτσι. Απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι αφιερώθηκαν ώρες τηλεοπτικής εκπομπής, γεγονός που υποδηλώνει την πολιτική διάσταση της συγκεκριμένης αγοράς. Άλλωστε δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι με αφορμή την υπόθεση αυτή, όχι μόνο η πλειοψηφία του δημοτικού συμβουλίου αλλά και δημοτικοί σύμβουλοι από την μειοψηφία έσπευσαν να εκμεταλλευθούν την ευκαιρία για πολιτική εκμετάλλευση.

Πάντως όποια κι’ αν είναι η άποψη του καθενός, οπωσδήποτε αίσθηση προκαλεί τόσο ο ευκαιριακός δημοτικός πατριωτισμός των δημοτικών συμβούλων που άρπαξαν την υπόθεση σαν σανίδα, όσο βεβαίως και η στάση μερίδας εκπροσώπων των ΜΜΕ που προσπαθώντας να μειώσουν την πολιτική σημασία του ζητήματος, σπεύδουν επιπλέον να «γνωμοδοτήσουν» υπέρ του κ. Κ. Κοντόπουλου για ζητήματα αμιγώς νομικά, για τα οποία όπως φαίνεται υπάρχει σοβαρός (εκατέρωθεν) αντίλογος.

Τελικά η υπεράσπιση των δημοτικών συμφερόντων έρχονται δεύτερα από τα προσωπικά συμφέροντα; Κι αν ναι, ποιος ο λόγος ανάμειξης με την πολιτική;

ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ έγραψαν

Στις 15.01.2010 με την ομόφωνη αθώωσή μου αποδείχθηκε περίτρανα ότι η μήνυση που υπέβαλε κατά του προσώπου μου, ο πρόεδρος εκπροσωπώντας την διοίκηση του Επιμελητηρίου Καστοριάς, ήταν παντελώς αβάσιμη και αναληθής. Τελικά επιβεβαιώθηκε για μία ακόμη φορά ότι: «το ψέμα έχει ταχύτητα, αλλά η αλήθεια έχει αντοχή».

Σοφία Δημητριάδου
Υπάλληλος Επιμελητηρίου Καστοριάς

ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ έγραψαν

Στα δελτία ειδήσεων εμφανίστηκε υπερήφανος ο Πρόεδρος της Βουλής κ. Πετσάλνικος να εγκαινιάζει τη σπηλιά του Δράκου στην Καστοριά, ένα εντυπωσιακό πράγματι σπήλαιο με εξίσου εντυπωσιακές παρεμβάσεις ώστε να καταστεί επισκέψιμο, προς όφελος της ανάπτυξης της περιοχής.

Μου έκανε δε εντύπωση που το επίτευγμα της ανάδειξης στου σπηλαίου παρουσιάστηκε από τον κ. Πετσάλνικο- τουλάχιστον στην ολιγόλεπτη παρέμβασή του στο δελτίο- σαν δείγμα του ενδιαφέροντος της κυβέρνησης για την περιοχή ως να ανακαλύφθηκε, αξιοποιήθηκε και παραδόθηκε στην τοπική κοινωνία μέσα στους τρεις μήνες της θητεία της.

Η παράλειψή του να αναφερθεί, έστω και επιγραμματικά, στην προσφορά τόσο της προηγούμενης πολιτικής ηγεσίας όσο και των επιστημόνων και λοιπών παραγόντων που έφεραν εις πέρας το έργο, δεν νομίζω ότι τιμά τον κ. Πρόεδρο ούτε και ότι ανεβάζει τις μετοχές του στην τοπική κοινωνία η οποία δεν είναι τόσο αφελής όσο φαίνεται να πιστεύει ο ίδιος.

Αν δεν υπήρχε ο σταυρός προτίμησης ίσως να αποφεύγονταν τέτοιου είδους μικρόψυχα ολισθήματα από πεπειραμένους και αξιόλογους κατά τα λοιπά πολιτικούς.

Νένα Ρήγα
Αθήνα

Αναδημοσίευση από το Βήμα της Κυριακής

ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ έγραψαν

ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΔΗΜΑΡΧΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ απευθύνει την «ανοικτή επιστολή» της η κυρία Θεώνη Παγκάλου-Ζερβού, δημοσιογράφος από την Αθήνα. Ιδού μέρος τού κειμένου της:

Βρεθήκαμε στην ωραία πόλη σας τις ημέρες των Χριστουγέννων. Μυρίσαμε τον καθαρό αέρα, ακούσαμε και είδαμε τους λαϊκούς οργανοπαίκτες, ακούσαμε επίσης τα τοπικά κάλαντα από τον πολιτιστικό σύλλογο «Χριστόπουλος», γευτήκαμε τα ντόπια εδέσματα και ποτά, πλουτίσαμε τις γνώσεις μας- 72 εκκλησίες είναι αυτές 9ου19ου αιώνα, καλοφροντισμένες, και Βυζαντινό Μουσείο. Κόσμημα της πόλης επίσης το Λαογραφικό Μουσείο στο αρχοντικό του Αϊβάζη και πέρα στο Δισπηλιό ο λιμναίος οικισμός. Μόλις άνοιξε παραλίμνια και η Δρακοσπηλιά που είχε εξερευνήσει η αείμνηστη Αννα Πετροχείλου, ένα ακόμα συν στα αξιοθέατα.

Ακούσαμε και για μια σημαντική έκθεση φωτογραφίας του καστοριανού φωτογράφου Λεωνίδα Παπάζογλου, ο οποίος έζησε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ού αιώνα (1872- 1918). Διδάχτηκε τη φωτογραφική τέχνη στην Κωνσταντινούπολη και έχει απαθανατίσει την τοπική κοινωνία της εποχής, γεγονότα και πρόσωπα, καθώς και στιγμές και πρόσωπα του Μακεδονικού Αγώνα.

Αυτή την έκθεση που έχει ήδη κάνει τον γύρο του κόσμου δυστυχώς δεν μπορέσαμε να τη δούμε, γιατί όσες φορές πήγαμε- τις ώρες λειτουργίας βέβαια- τη βρήκαμε κλειστή. Και μάλλον, όπως μας βεβαίωσαν κάτοικοι της Καστοριάς που μάταια περίμεναν μαζί μας εκεί, για πολλοστή φορά, ποτέ δεν ήταν ανοικτά• άνοιξε μόνο την ημέρα των εγκαινίων μάλλον για τις κάμερες!

Εκεί συναντήσαμε εξοργισμένο και τον ιστορικό Νίκο Σιώκη από την Κλεισούρα. Σάμπως να μη θέλατε, κύριε δήμαρχε, να δει κάποιος την έκθεση, γιατί και η αφίσα ήταν καταχωνιασμένη και το πανό διπλωμένο.

Γιατί τότε κάνατε τον κόπο να φέρετε την έκθεση; Δώρο άδωρο• και επιπλέον εκθέσατε και τα πρόσωπα που σας βοήθησαν!

Η έκθεση στήθηκε μετά τον θάνατο του συλλέκτη Γιώργου Γκολομπία - και αυτό σχολιάστηκε κατά κόρον- ο οποίος βρήκε στην Καστοριά, σε σπίτια συγγενικά τού φωτογράφου, και έσωσε ό,τι είχε απομείνει από το πολύτιμο αρχείο με τις δαγεροτυπίες του Λεωνίδα Παπάζογλου. Δεν πρόκειται για τους επισκέπτες. Για τους Καστοριανούς πρόκειται, που όσο και να μην το πιστεύετε, κύριε δήμαρχε, ενδιαφέρονται αληθινά για τον πολιτισμό και την ιστορία του τόπου.

Αναδημοσίευση από το Βήμα της Κυριακής

26.2.10

ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ έγραψαν

Αξιότιμε κ. Μπαϊρακτάρη,

Απογοητευτική είναι η εικόνα των υπηρεσιών της Νομαρχίας, οι οποίες είναι διασκορπισμένες σε διάφορα κτίρια, που σε πολλές περιπτώσεις τα νοικιάζει και το κόστος των μισθωμάτων είναι τεράστιο. Όμως, ακατανόητα υψηλό είναι και το κόστος λειτουργίας της Τοπικής Ένωσης Δήμων και Κοινοτήτων. Η ΤΕΔΚ είναι ουσιαστικά το δευτεροβάθμιο όργανο στο οποίο λαμβάνονται συλλογικές αποφάσεις και καθορίζεται κοινή στρατηγική. Στην πόλη μας τα περισσότερα έξοδα προκύπτουν από δαπάνες για τους αιρετούς" κ.λ.π. κ.λ.π. κ.λ.π.

Το κομμάτι που μόλις διαβάσατε αφορά νομό της Κρήτης και προέρχεται από το βιβλίο του βουλευτού της Ν.Δ. κ. Λ. Αυγενάκη. Όμως πριν προλάβετε να σκεφτείτε πως δεν αφορά το δικό μας νομό, θα σας πω κάτι που γράφεται στο ίδιο το βιβλίο και το ξέρουν οι περισσότεροι:
"Ενδεικτικό της τραγελαφικής κατάστασης που επικρατεί στη δημόσια διοίκηση είναι ότι ουδείς φαίνεται να γνωρίζει πόσο προσωπικό απασχολούν οι δημόσιες υπηρεσίες, τι κόσμος δουλεύει στα νοσοκομεία και τους δήμους, ποιες είναι οι δαπάνες στις νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις. Έτσι είναι σαφές πως ουδείς γνωρίζει πόσο κοστίζουν όλες αυτές οι υπηρεσίες, κόστος που το πληρώνει ο ελληνικός λαός" κ.λ.π. κ.λ.π. κ.λ.π.

Κύριε Μπαϊρακτάρη,

Δεν θα έμπαινα στον κόπο να επικοινωνήσω μαζί σας αν δεν ήξερα πως γνωρίζουμε όλοι μας καλά ότι τα ίδια ή παρόμοια συμβαίνουν και εδώ στην Καστοριά. Μία επίσκεψη στη Νομαρχία μας αρκεί για να δει ο καθένας τους υπαλλήλους που λείπουν, αυτούς που αντί να δουλεύουν ανταλλάσσουν εθιμοτυπικές επισκέψεις από γραφείο σε γραφείο, αυτούς που όταν είναι στο δικό τους γραφείο ή τηλεφωνούν ακόμη και σε κινητά και μιλούν με τις ώρες με τους κολλητούς τους (αφού το κράτος πληρώνει, γιατί να μην το κάνουν;) ή κάθονται μπροστά στον υπολογιστή τους και κάνουν οτιδήποτε άλλο εκτός από το να ασχοληθούν με το αντικείμενό τους. Με λίγα λόγια πρόκειται για ένα ΑΙΣΧΟΣ που το πληρώνουμε εμείς οι άλλοι Έλληνες, εμείς που δεν είμαστε τυχεροί δημόσιοι υπάλληλοι, δηλαδή βολεμένοι και καλοπληρωμένοι αραχτοί του δημοσίου.

Και σαν να μην έφταναν αυτά τα χάλια, ακούμε συνεχώς και για νέους καλοβολεμένους, όπως ο προσφάτως προσληφθείς στη θέση του […………]* της Νομαρχίας συμπολίτης μας κ. […………]*, που παίρνει για πρώτο μισθό το ποσό των 4.500 ευρώ. Με άλλα λόγια ένα ακόμα τεράστιο σκάνδαλο που προστέθηκε στα άλλα που όλοι ξέρουμε.

Κι έπειτα μιλάνε για προσπάθειες συμμαζέματος για να καταφέρουμε να βγούμε από αυτήν την μεγάλη κρίση που βρίσκεται η Ελλάδα σήμερα. Δε βαριέσαι. Σάμπως νοιάζεται κανείς; Όποιος ενδιαφέρεται για τα υπόλοιπα γενικά χάλια μας δεν έχει παρά να διαβάσει το βιβλίο που ασχολείται μ' αυτά.

Σας ευχαριστώ για τη φιλοξενία

Χρήστος Κ.


(*) Σημ. της εφημερίδας. Η επιστολή του αναγνώστη αναφέρεται σε συγκεκριμένη υψηλή θέση και σε συγκεκριμένο πρόσωπο. Επειδή η ΟΔΟΣ δεν κατέστη δυνατόν να διασταυρώσει την πληροφορία, απαλείφει τις σχετικές αναφορές που είναι στην διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου. Σε κάθε περίπτωση η ΟΔΟΣ συμφωνεί με την επιστολή, με την επισήμανση, ότι οι γενικεύσεις δεν βοηθούν πάντοτε στην εξαγωγή σωστών συμπερασμάτων.

25.2.10

ΟΔΟΣ: Η προβολή της αλήθειας

Το άρθρο του κ. Νικολάου Καραμανίδη, που δημοσιεύθηκε στο π. φύλλο της ΟΔΟΥ με τίτλο «Πολιτική διαφάνεια ή προσωπική βόλεψη» στο οποίο καταγγέλλονται οι παλαιοκομματικές μέθοδοι διαχρονικά βεβαίως, αλλά και «συμπτωματικά» λόγω της πρόσφατης εκλογικής νίκης του ΠαΣοΚ που έφερε στην προεδρία της κυβέρνησης τον κ. Γ. Παπανδρέου, έγινε ευρέως αποδεκτό. Έως χθες ήταν η Νέα Δημοκρατία, σήμερα είναι το ΠαΣοΚ που δεν φαίνεται να κάνει πράξη τα λόγια του.

Πολλά τηλεφωνήματα, e-mails και μηνύματα αναγνωστών, που επωνύμως ή όχι εξέφρασαν την αντίθεση τους αλλά και την αποδοκιμασία τους στις επιλογές των (τυχερών) προσώπων από τους πολιτικούς που ασκούν εξουσία, ακόμη και σήμερα που η νέα κυβέρνηση του ΠαΣοΚ, όπως η ίδια δεσμεύτηκε ήλθε για να αλλάξει όλα τα κακώς κείμενα. Αντίστοιχα σχόλια καταγράφτηκαν και στο ραδιόφωνο και την τοπική ιδιωτική τηλεόραση.

Το άρθρο του κ. Νικ. Καραμανίδη προφανώς προκάλεσε εντύπωση (και κυρίως θετικές αντιδράσεις) και για τον λόγο ότι ο ίδιος υπήρξε πολιτευτής του ΠαΣοΚ (και τέως δημοτικός σύμβουλος). Με συχνές παρεμβάσεις στα πολιτικά και τα τοπικά ζητήματα που πάντοτε διακρίνονται για την μαχητικότητα, το θάρρος και ενίοτε την τολμηρή παρορμητικότητά τους.

Ο αρθρογράφος προφανώς δεν αφαιρεί το δικαίωμα κάθε αξιωματούχου- και εν προκειμένω του βουλευτή Καστοριάς και προέδρου της Βουλής κ. Φιλίππου Πετσάλνικου καθώς και των κυβερνητικών, να επιλέγει τους συμβούλους και τους συνεργάτες τους. Προφανώς όμως αμφισβήτησε τις παλαιοκομματικές μεθόδους επιλογής αυτών των εκλεκτών, το παζάρι, την πολιτική διαπλοκή, τα ανταλλάγματα καθώς και το να ανακυκλώνεται η ίδια νοσηρή κατάσταση από την οποία υποφέρει η χώρα. Και με πρόσχημα τα εύκολα συνθήματα περί διαφάνειας, περί βιογραφικών σημειωμάτων, περί... internet διακυβέρνησης, να γίνονται και να ξαναγίνονται τα ίδια. Ακόμη και με αμφίεση ισονομίας, δικαιοσύνης και ανεξαρτησίας.

Η απροκατάληπτη προβολή της αλήθειας για μια ακόμη φορά, τάραξε τα λιμνάζοντα πολιτικά νερά…

---------------------------------σχετικά άρθρα

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (Περιεχόμενα)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΕΡΟΣ I
ΜΕΡΟΣ II
ΜΕΡΟΣ III
ΜΕΡΟΣ IV
ΜΕΡΟΣ V
ΜΕΡΟΣ VI
ΜΕΡΟΣ VII
ΜΕΡΟΣ VIII
ΜΕΡΟΣ IX

24.2.10

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (Ι)



Είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο το πώς διαβρώνεται η συλλογική αλλά και η ατομική μνήμη σε βαθμό εξάλειψης. Ρώτησα δεκάδες ανθρώπους στην Καστοριά και με κοιτούσαν με προφανή απορία στο άκουσμα της εβραϊκής συνοικίας. Σαν να τους ρωτούσα για τη γειτονιά των Κινέζων. Και να σκεφτεί κανείς πως επέλεγα να ρωτώ ηλικιωμένους. Αλήθεια, μόλις πενήντα χρόνια μετά, και δεν θυμάται σχεδόν κανένας ή δεν γνωρίζει, ότι έζησε στον τόπο του επί μια χιλιετία μια τόσο μεγάλη εβραϊκή κοινότητα – στον τόπο που αυτός ίσως είναι πιο φρέσκος κι οι ρίζες του πιο ρηχές… Φταίει ίσως το ότι δε διατηρήθηκαν ακέραια τα μνημεία, οι συναγωγές και τα σχολεία, αλλά φταίει επίσης και το εκπαιδευτικό μας σύστημα που δεν διδάσκει τοπική ιστορία – και που πιθανότατα δεν κάνει καν αναφορά στο Ολοκαύτωμα… Ας είναι, όμως! Οι Εβραίοι ζήσανε στην Καστοριά – και τους ανήκει το δικαίωμα στη μνήμη και στην ιστορία...



ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

Καστοριά! Γραφική δυτικομακεδονική πόλη, προικισμένη από τη φύση, που οι σύγχρονοι άνθρωποι ανοσιούργησαν στην ομορφιά της, καταστρέφοντας την οικιστική της αρμονία. Η ειδυλλιακή εικόνα που παρουσίαζε μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, χάθηκε ανεπιστρεπτί κάτω από την άναρχη και πυκνή δόμηση…
Καστοριά. Εμπορικό κέντρο με πλούσια ιστορία, όπου ως το Μάρτη του 1944 κατοικούσε μια ανθηρή εβραϊκή κοινότητα, που αποτελούσε το ένα δέκατο του συνολικού πληθυσμού της. Ο «Ανθός της Λίμνης» που έγινε στάχτη στα στρατόπεδα της Πολωνίας…
Με την Καστοριά συνδέομαι συναισθηματικά. Είναι μια από τις πολιτείες εκείνες, που συμβόλιζαν παιδιόθεν στη μνήμη μου το φυσικό και αρχιτεκτονικό κάλλος, στενά δεμένα με την ιστορία και τον πολιτισμό. Στην έρευνα της ιστορίας της με ώθησαν οι εβραϊκές μου παρακαταθήκες κι έτσι ασχολήθηκα και ασχολούμαι επισταμένα με την ιστορία της εβραϊκής της κοινότητας, των δικών μου ανθρώπων.
Η Καστοριανή εβραϊκή κοινότητα είναι εκείνη που πρώτη αναγέννησε τον εβραϊσμό της Βασιλεύουσας: στα μέσα του 15ου αιώνα αποίκησε την Κωνσταντινούπολη, δημιουργώντας μεγάλη παροικία σε μια γειτονιά του Κεράτιου, που πήρε και το όνομα της πόλης: «Καστορία». Η γειτονιά αυτή σήμερα είναι γνωστή ως Μπαλατάς και ακόμη στέκει εκεί τα ερείπια της παλιάς Συναγωγής των Καστοριανών.
Πάνε χρόνια που διάβασα το βιβλίο μιας σπουδαίας Καστοριανής, της Μπέρρυ Ναχμία. Η «Κραυγή για το αύριο», με μνήμες από την πατρίδα και πικρές εμπειρίες από τα στρατόπεδα του ολέθρου, είναι σημείο αναφοράς για τον Καστοριανό εβραϊσμό, που πρέπει να διαβάζεται και να συγκλονίζει τις ερχόμενες γενιές, διδασκόμενη και ως τοπική ιστορία στα σχολεία της περιοχής.
Κίνητρα λοιπόν υπήρχαν αρκετά, για να καταστούν πρόκληση για επίσκεψη στη μακεδονική πόλη, επίσκεψη όμως που δυσκόλευε η γεωγραφία και η απόσταση. Εν τέλει, βημάτισα στην εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Απρίλη του 2000, περπατώντας με βαθιά συγκίνηση στη γειτονιά των αθώων θυμάτων, που με καλούσαν φωνές μυστικές σε προσκύνημα και μνημόσυνο.


Είναι πραγματικά αξιοπρόσεκτο το πώς διαβρώνεται η συλλογική αλλά και η ατομική μνήμη σε βαθμό εξάλειψης. Ρώτησα δεκάδες ανθρώπους και με κοιτούσαν με προφανή απορία στο άκουσμα της εβραϊκής συνοικίας. Σαν να τους ρωτούσα για τη γειτονιά των Κινέζων. Και να σκεφτεί κανείς πως επέλεγα να ρωτώ ηλικιωμένους. Αλήθεια, μόλις πενήντα χρόνια μετά 1, και δεν θυμάται σχεδόν κανένας ή δεν γνωρίζει, ότι έζησε στον τόπο του επί μια χιλιετία μια τόσο μεγάλη εβραϊκή κοινότητα – στον τόπο που αυτός ίσως είναι πιο φρέσκος κι οι ρίζες του πιο ρηχές… Φταίει ίσως το ότι δε διατηρήθηκαν ακέραια τα μνημεία, οι συναγωγές και τα σχολεία, αλλά φταίει επίσης και το εκπαιδευτικό μας σύστημα που δεν διδάσκει τοπική ιστορία – και που πιθανότατα δεν κάνει καν αναφορά στο Ολοκαύτωμα…
Εξίσου εντυπωσιακό είναι το πόσα λίγα πράγματα διατηρούνται από το ιστορικό γίγνεσθαι της εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς. Καθώς, όπως είπαμε, Συναγωγή και Σχολείο εξέλιπαν από καιρό, ενώ ο χώρος γύρω από τα μνήματα καταλήφθηκε από το Στρατό, έμεναν μονάχα τα σπίτια ως φορείς διατήρησης της συλλογικής μνήμης. Όμως οι Καστοριανοί δεν σεβάστηκαν και δε διαφύλαξαν γενικώς την αρχιτεκτονική τους κληρονομιά, από την οποία λίγα πράγματα απέφυγαν την κατεδάφιση. Στον κυκεώνα του μπετόν, δεν θα μπορούσε βέβαια να αποτελεί εξαίρεση η εβραϊκή συνοικία. Έτσι περί τα δέκα μονάχα σπίτια παρέμειναν ιστορικοί μάρτυρες της αλλοτινής παρουσίας των Εβραίων στην πόλη.
Ας είναι, όμως! Οι Εβραίοι ζήσανε στην Καστοριά – και τους ανήκει το δικαίωμα στη μνήμη και στην ιστορία.


* * *

Σε γενικές γραμμές γνώριζα την ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, όταν πάτησα επιτέλους το χώμα της λιμναίας πόλης, τον Απρίλη του 2000. Αναζήτησα μνήμες έχοντας οδηγούς μου την πολύτιμη μελέτη του Πάνου Τσολάκη για την εβραϊκή συνοικία της πόλης και φυσικά τη διαίσθηση και το συναίσθημα.
Γνώριζα πως θα βρω ελάχιστα πράγματα αφού η συναγωγή είχε κατεδαφιστεί στα 1948, το σχολείο επίσης λίγα χρόνια αργότερα, και πως τα παλιά σπίτια - όχι μόνο των Εβραίων, είχαν αντικατασταθεί από άχαρες τσιμεντένιες κατασκευές.
Αποτόλμησα εντούτοις την επίσκεψη, ξέροντας πως θα αποκομίσω πίκρα. Πράγματι, πρώτο σταθμό είχα ένα αδιαμόρφωτο οικόπεδο που χρησιμεύει σήμερα ως πάρκινγκ των περιοίκων. Βρίσκεται στην αρχή της κατηφόρας της οδού Πλάτωνος, λίγο μετά την Ομόνοια. Είναι τόπος ιερός και σήμερα αγνοημένος, αφού εκεί βρισκόταν η παλιά συναγωγή. Στο βάθος του οικοπέδου ξεχώρισα σχολείο για παιδιά με ειδικές ανάγκες. Οι γύρω δρόμοι ήταν άλλοτε η καρδιά της εβραϊκής γειτονιάς. Σήμερα απομένουν λιγοστά σπίτια που δύσκολα αναγνωρίζονται. Η αλλοίωση της εβραϊκής συνοικίας ήταν ίσως νομοτέλεια και σημάδι των νέων καιρών: ανέγερση πολυώροφων οικοδομών και νέο ρυμοτομικό σχέδιο στα 1934 2, άλλαξαν γενικότερα την ειδυλλιακή μορφή της λιμναίας πόλης, αφού όπως ορθά σημειώνεται «γενικά η πολεοδομία χρησιμοποιήθηκε στη χώρα μας, περισσότερο σαν μέθοδος επανασχεδιασμού οικισμών και όχι ως εργαλείο ομαλής εξέλιξης, αναγκαίου εκσυγχρονισμού και αναδιάρθρωσης του υπάρχοντος ιστού» 3. Θα τολμούσα μάλιστα να προσθέσω πως στα πρόσφατα χρόνια η πολεοδομία έχει αποκλειστικό σκοπό την εξυπηρέτηση των εργολαβικών συμφερόντων και του τεράστιου μηχανισμού που κινείται γύρω από τα συμφέροντα αυτά, εξελισσόμενη σε καίριο εργαλείο ενός σήπτοντος μεταπρατικού κράτους…
Επιπλέον, καθώς το άλλοτε νεκροταφείο της κοινότητας στην πηγή της Ντόμπλιτσας έχει εξαφανιστεί πια, έμενε να κάνω μνημόσυνο και ιερό προσκύνημα σε ένα σύγχρονο χώρο. Σε πανοραμικό σημείο με θέα εξαίρετη στη λίμνη επί της οδού 15ης Μεραρχίας, τόπο που απετέλεσε την αρχή του τέλους τους, βρίσκεται το μνημείο των μαρτύρων Εβραίων της Καστοριάς 4. Λιτό, όπως ταιριάζει σ’ αυτούς που χάθηκαν και δίπλα δυο πικρά προφητικά λόγια της Ρεγγίνας Κοέν, που δεν γύρισε ποτέ από την Πολωνία…
Έμεινε όμως και κάτι άλλο στην Καστοριά που θυμίζει το πέρασμα των Εβραίων από την πόλη. Κι αυτό – όσο κι αν ηχεί οξύμωρο- είναι το όνομα μιας εκκλησίας. Παναγία η Εβραΐδα. Λαϊκή ονομασία του ναού της Ζωοδόχου Πηγής. Στο χώρο αυτό βρισκόταν η ενορία της Εβραΐδας ή Οβριομαχαλάς. Οι απλοί άνθρωποι επισήμαναν με τον τρόπο αυτό την πέριξ του ναού εβραϊκή παρουσία, αλλά και την εμβέλεια του εβραϊκού στοιχείου της πόλης, δημιουργώντας φαινόμενο, που είναι από όσο γνωρίζω μοναδικό.



ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές, ήδη από τα χρόνια του Ιουστινιανού 5, οπότε και ιδρύθηκε η πόλη, είναι πιθανόν να έφτασαν Εβραίοι πρόσφυγες στην Καστοριά. Κατ’ άλλους, εβραϊκό στοιχείο υπήρχε στην περιοχή ακόμη παλιότερα, τον 3ο αιώνα, όταν ανοικοδομήθηκε ο προγενέστερος οικισμός και πήρε το όνομα Διοκλητιανούπολις 6. Μάλιστα, την Ιουστινιάνειο περίοδο η εβραϊκή κοινότητα Καστοριάς, παρά την αυστηρή και όχι φιλική προς τους Εβραίους νομοθεσία του αυτοκράτορα, άρχισε να γνωρίζει θεαματική ανάπτυξη και της δόθηκε η άδεια να συγκροτήσει τη δικιά της συνοικία εντός της περίτειχης πόλης 7.
Λίγο αργότερα, με την κάθοδο των Σλάβων στον ελλαδικό χώρο, η Βυζαντινή εξουσία χαλάρωσε τη σφιχτή της νομοθεσία και παρείχε προστασία στον εβραϊκό πληθυσμό. Ίσως μάλιστα, λόγω των αλλεπάλληλων κυμάτων των διαφόρων εισβολέων και κατακτητών, Βούλγαρων, Αβάρων, Πετσενέγων και Νορμανδών, μας είναι ελάχιστα γνωστά για την εν γένει ιστορία της περιοχής και προφανώς και της εβραϊκής κοινότητας.
Οπωσδήποτε όμως από το 10ο ήδη αιώνα μαρτυρείται πλέον με ιστορικά γραπτά τεκμήρια η εγκατάσταση ελληνόφωνων Εβραίων εμπόρων στην Καστοριά, οι οποίοι γρήγορα σχημάτισαν μια πρώτη οργανωμένη ρωμανιωτική κοινότητα. Το 12ο αιώνα ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης θα φτάσει τις 2.500-3.000 ψυχές σε ένα συνολικό πληθυσμό 20.000 κατοίκων 8.
Καίτοι στο σημαντικότερο οδοιπορικό κείμενο της μεσοβυζαντινής περιόδου, που κατά κύριο λόγο αναφέρεται στις ιουδαϊκές κοινότητες της Μεσογείου, ο ραβίνος Βενιαμίν της Τουδέλης, που ταξίδεψε ανάμεσα στα 1159 και 1173 και πέρασε από τη Μακεδονία, δεν αναφέρεται στην Καστοριά, πρέπει εντούτοις να θεωρείται βέβαιο ότι στα χρόνια του υπήρχε εβραϊκή κοινότητα στην πόλη. Ο Βενιαμίν συνάντησε εβραϊκές κοινότητες στη Δράμα, τη Χριστούπολη της Καβάλας, το Δημητρίτσι και τη Θεσσαλονίκη, αλλά από το οδοιπορικό του απουσιάζει εντελώς η Καστοριά 9.

Τα επόμενα χρόνια η εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς απέκτησε πνευματική λάμψη και ανάπτυξη, συγκροτώντας ραβινική ακαδημία και αναδεικνύοντας σπουδαίους ραβίνους και μελετητές της Βίβλου, σημαντικότερος των οποίων αναφέρεται ο Τοβία μπεν Ελιέζερ 10, ο οποίος υπήρξε ο θεμελιωτής της σχολής των «ομιλητικών σχολιαστών» της Βίβλου, όπως επίσης και οι Ρ. Μεϊρ 11 και Λεόν Γεουδά μπεν Μοσέ Μοσκόνι 12, ο οποίος ήταν και συλλέκτης σημαντικών εβραϊκών χειρογράφων. Το 14ο αιώνα τέλος έδρασαν στην πόλη οι ραβίνοι Δαυίδ μπεν Ελιέζερ και Ελί μπεν Αβραάμ, που συνέβαλαν στην πρόοδο του λειτουργικού τυπικού των ρωμανιωτικών εβραϊκών κοινοτήτων 13.
Πάντως την περίοδο αυτή φαίνεται πως υπήρχε ένα γενικότερο κλίμα εχθρότητας απέναντι στους Εβραίους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που εκπορευόταν τόσο από το ίδιο το κράτος, όσο και από την κυρίαρχη Ορθόδοξη εκκλησία και τις αρτηριοσκληρωτικές αντιλήψεις της εποχής. Εντούτοις, οι Ρωμανιώτες Εβραίοι κράτησαν ψηλά το φρόνημα και τη θρησκεία των πατέρων τους. αποφεύγουν έτσι σθεναρά τον εκχριστιανισμό καίτοι αυτό θα αποτελούσε μια λύση, αφού η είσοδός τους στην κυρίαρχη ομάδα θα αναβάθμιζε τη θέση τους στην κοινωνία 14. Ο εκχριστιανισμός των Εβραίων ήταν άλλωστε φαινόμενο σπάνιο και συνήθως είχε ως κίνητρο τη νομιμοποίηση διαπροσωπικών σχέσεων, όπως ο γάμος 15.

Η Οθωμανική κατάκτηση, που για την Καστοριά ανάγεται στα 1385, θα φέρει αρχικά οικονομική κάμψη στη Δυτική Μακεδονία. Θα αποτελέσει λοιπόν μια κάποια λύση η μετεγκατάσταση του σημαντικού αριθμού εβραϊκών οικογενειών της Καστοριάς 16 στο Μπαλατά της Πόλης. Τη μετεγκατάσταση αυτή ευνόησε αν όχι επέβαλε ο ίδιος ο Μεχμέτ, αφού σκόπευε να χρησιμοποιήσει τους Ελληνόφωνους Μακεδόνες Εβραίους ως διερμηνείς μεταξύ της Πύλης και του ελληνορθόδοξου πληθυσμού, εμπλουτίζοντας παράλληλα την αποψιλωμένη και ρημαγμένη από κατοίκους Κωνσταντινούπολη, με ένα στοιχείο υγιές και ακμαίο. Εποίκισαν την Επτάλοφο ως «σουργκιουνλού», δηλαδή ως αναγκαστικά μετοικήσαντες, απολαμβάνοντας ιδιαίτερη προνομιακή φορολογική αντιμετώπιση. Οι Καστοριανοί μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη μαζικά, υπό την ηγεσία του ραβίνου Ματαθία Ταμάρ και στη νέα τους πατρίδα δε διασκορπίστηκαν, αλλά εγκαταστάθηκαν όλοι μαζί συγκροτώντας μια νέα κοινότητα. Χτίσανε τη Συναγωγή τους στο δυτικό άκρο του Μπαλατά προς το Τεκφούρ Σαράϊ, λειτουργώντας την με το δικό τους τελετουργικό και φαίνεται ότι η άφιξη τους άλλαξε τα δεδομένα της περιοχής τόσο, ώστε για μια περίοδο ολόκληρος ο Μπαλατάς έφερε την ονομασία «Καστορία» 17.

* * *

Στο μεταξύ η Καστοριά και ολόκληρη η περιοχή της συνέχιζε να βιώνει καταστάσεις παρακμής. Μειωμένη οικονομική ανάπτυξη και ανασφάλεια σε όλη την επαρχία, που μαστιζόταν από τη ληστεία, έστηναν ένα μελανό σκηνικό, που αναπόφευκτα οδηγούσε στην πληθυσμιακή συρρίκνωση. Το γειτονικό Μοναστήρι θα αναπτυχθεί σε βάρος της Καστοριάς και θα καταστεί το κέντρο της ευρύτερης περιοχής, όπου θα οδηγηθούν μοιραίως πολλοί οικονομικώς σημαίνοντες Καστοριανοί, μεταξύ των οποίων πολλοί Εβραίοι 18.
Το ρου της ιστορίας και την εικόνα της παρακμής της Καστοριάς θα αλλάξει η έλευση ενός νέου πληθυσμιακού στοιχείου, των Σεφαραδιτών Εβραίων. Η έξοδος των Εβραίων από την Ιβηρία και η ακόλουθη φιλόξενη πρόταση του Σουλτάνου Βαγιαζήτ B’ του επιλεγόμενου Κεραυνού (Yildirim) για εγκατάσταση τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία απετέλεσε για τους επόμενους αιώνες ένα ασφαλές καταφύγιο για τους καταδιωκώμενους Εβραίους της Ευρώπης 19, δεν άφησε ανεπηρέαστη την Καστοριά 20. Η ύπαρξη ήδη στην πόλη εβραϊκής κοινότητας πιθανότατα ενθάρρυνε τους εξόριστους της Ιβηρικής να παραμείνουν στην Καστοριά. Δεν είναι εξακριβωμένο εντούτοις το πότε ακριβώς έφτασαν οι Σεφαραδίτες πρόσφυγες στην λιμναία πόλη. Στα 1537 έφτασαν στην πόλη Εβραίοι από την Απουλία της Ιταλίας, ακολουθώντας τα αποχωρούντα Οθωμανικά στρατεύματα, που κατείχαν μέχρι τότε την επαρχία αυτή, που τη χρονιά αυτή παραδόθηκε στον Πάπα. Ενώ, ήδη στα 1550 είχε σχηματιστεί στην πόλη μια νέα κοινότητα 21 από ισπανόφωνους αλλά και ιταλόφωνους φυγάδες, που ήρθαν στην λιμναία πόλη μέσω Θεσσαλονίκης, αλλά και μέσω Αυλώνας, Ιωαννίνων και Αχρίδας, καθώς η δυτικομακεδονική πόλη είχε καταστεί πόλος έλξης, λόγω της ανάπτυξης του εμπορίου γούνας. Οι νεοαφιχθέντες αυτοί εγκαθίστανται κοντά στη θέση της σημερινής πλατείας Ομονοίας, αγοράζοντας πιθανότατα οικόπεδα από τους Έλληνες της πόλης 22.
Σύντομα βέβαια οι ισπανόφωνοι Σεφαραδίτες θα επικρατήσουν όλων των άλλων ομάδων, παρά το ότι πιθανόν να μην ήταν αριθμητικά περισσότεροι των ιταλοφώνων. Θα επιβάλλουν στους υπόλοιπους την κουλτούρα, τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους, όπως και στις άλλες μακεδονικές πόλεις, όπου είχαν εγκατασταθεί, κυρίως επειδή ήταν πιο μορφωμένοι από τους υπόλοιπους, αλλά και επειδή βρίσκονταν και σε καλύτερη οικονομικά κατάσταση. Έτσι τα καστιλλιάνικα ισπανικά 23 θα αντικαταστάσουν τα ελληνικά των ρωμανιωτών Εβραίων στην καθημερινή ζωή, ενώ στη Συναγωγή θα καθιερωθεί πλέον το σεφαραδίτικο τυπικό. Βεβαίως, ρωμανιωτικά έθιμα, ιδίως τα σχετιζόμενα με το γάμο και το οικογενειακό δίκαιο, εξακολούθησαν να τηρούνται στην Καστοριά μέχρι και το 18ο αιώνα 24.

Το 17ο αιώνα η εβραϊκή κοινότητα Καστοριάς δοκιμάστηκε από την επιρροή των ιδεών και της μεσσιανικής κίνησης του ψευδομεσσία Σαμπετάϊ Σβι, που αναστάτωσε γενικότερα τις εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 25. Την πόλη επισκέφτηκε στα 1665 ο Abraham Nathan Ashkenazi, γνωστός αργότερα ως Νατάν της Γάζας, κήρυκας των ιδεών του Σβί, ο οποίος, προσπαθώντας να μεταδώσει τις ιδέες του, έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους Καστοριανούς 26. Η μεταστροφή του Σβί στο Ισλάμ, λίγο αργότερα, έφερε μεγάλη απογοήτευση στην κοινότητα της Καστοριάς, με συνεπακόλουθο την επικράτηση έντονου θρησκευτικού συντηρητισμού. Στα 1680 μεγάλος αριθμός Καστοριανών Εβραίων κατέφυγαν στο γειτονικό Μοναστήρι, μεταφέροντας εκεί το αίσθημα ντροπής και ενοχής για την υποστήριξη που είχαν παράσχει στον ψευδομεσσία. Επικεφαλής των μετοίκων αυτών ήταν ο ραβίνος της Καστοριάς Σεμάχια ντε Μάγιο, που έγινε ραβίνος και ιεροδίκης του Μοναστηριού, μεταφέροντας και εκεί το θρησκευτικό συντηρητισμό 27.
Αρκετοί Εβραίοι ασπάστηκαν τις ιδέες του Σαμπετάϊ Σβι και ακολουθώντας το παράδειγμά του, προσχώρησαν εξωτερικά τουλάχιστον στο Ισλάμ, τόσο στη Θεσσαλονίκη και τις άλλες μεγάλες πόλεις της Αυτοκρατορίας, όσο και σε μικρότερα κέντρα της Βαλκανικής και της Μικράς Ασίας. Δε ξέρουμε τι έγιναν στην πορεία του χρόνου οι ντονμέδες αυτοί της Καστοριάς. Το πιθανότερο είναι πως θα έφυγαν για τη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρχε κοινότητα Σαμπεταϊστών μέχρι την Ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας στα 1923, ή θα ενσωματώθηκαν πλήρως στη μουσουλμανική κοινότητα της Καστοριάς…

Μετά το 18ο αιώνα αρκετοί Καστοριανοί Εβραίοι εμφανίζονται να κατέχουν ηγετικό ρόλο σε άλλες εβραϊκές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου και αναδείχτηκαν ως προσωπικότητες ευρύτερης αποδοχής. Ανάμεσα τους ο Ισαάκ ντε Μάγιο, γνωστός ως Ισαάκ Χασαρ, ο οποίος λίγο μετά την εγκατάσταση του στη Λάρισα, έδειξε ιδιαίτερες επιχειρηματικές ικανότητες. Ο βαλής της πόλης Βελή Οσμάν πασάς τον διόρισε οικονομικό του σύμβουλο και του ανέθεσε την είσπραξη των φόρων του δημοσίου. Στη συνέχεια ο Ντε Μάγιο αναγνωρίστηκε επικεφαλής των αργυραμοιβών με τον τίτλο του Σαράφμπαση ή Ταφσάρ. Επιβεβαιώνοντας στο χρόνο την αξία του και παράλληλα, προοδεύοντας οικονομικά και αναδεικνυόμενος σε σημαντικό έμπορο και οικονομικό παράγοντα, ενίσχυσε αρκετές εβραϊκές κοινότητες της τότε Αυτοκρατορίας και προέβη σε χορηγίες για την έκδοση διαφόρων εβραϊκών συγγραμμάτων 28.

Οι Εβραίοι της Καστοριάς θα προσεγγίζουν πληθυσμιακά, κατά τους επόμενους αιώνες, το ένα δέκατο του συνολικού πληθυσμού της, ποσοστό που θα διατηρηθεί μέχρι την εξόντωση τους από τους Ναζί 29.
Χαρακτηριστικές είναι οι σημειώσεις του έλληνα ταγματάρχη Σχινά, που περιηγήθηκε το βόρειο ελλαδικό χώρο στα 1886, προκειμένου να ερευνήσει την πληθυσμιακή του σύνθεση και την εν γένει κατάσταση, ύστερα από σχετική υπηρεσιακή εντολή. Ο Σχινάς, οι πληροφορίες του οποίου θεωρούνται ακριβείς και όχι στρατευμένες, αναφέρει ότι στην Καστοριά ζούσαν 4.000 χριστιανοί, ισάριθμοι μουσουλμάνοι και 1.000 ισραηλίτες με μια συναγωγή και ένα σχολείο 30. Για να υπάρχει μια σύγκριση των πληθυσμιακών στοιχείων, ας σημειωθεί εδώ ότι κατά την επίσημη Οθωμανική επετηρίδα 31 του Βιλαετίου Μοναστηρίου στα 1891 ζούσαν στην Καστοριά 5.615 κάτοικοι, από τους οποίους 774 ήταν Εβραίοι 32.
Την ίδια περίοδο με το Σχινά – τέλη 19ου αιώνα- επισκέπτεται την Καστοριά ο Γάλλος V. Berard, μελετώντας το Ανατολικό Ζήτημα. Ο Berard σημειώνει πως ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης αποτελείται από 250 ως 300 οικογένειες, αριθμό που ο ίδιος θεωρεί μεγάλο και τον εντυπωσιάζει. Στη συνέχεια ο Berard προβαίνει σε μια σειρά διόλου κολακευτικών περιγραφών και σχολίων των Εβραίων της πόλης, σε ύφος που πάντως δε δηλώνει καθόλου αγαθές προθέσεις, θυμίζοντας τη ναζιστική προπαγάνδα μισόν αιώνα αργότερα.

Σύμφωνα με τον Berard λοιπόν, οι Εβραίοι της Καστοριάς έχουν «έντονο το φυλετικό τους τύπο, τη γρυπή μύτη, τις στρουφουλιδωτές μπούκλες που σκεπάζουν τ’ αυτιά», ενώ των κοριτσιών τους τα πόδια «είναι γυμνά μέσα στα βαθυκόκκινα πασούμια τους, τα μάτια τους βαμμένα, το χαμόγελό τους γίνεται πιο πλατύ ακόμη από το κοκκινάδι και τα στήθια τους μόλις που τα σκεπάζει το μεταξωτό πουκαμισάκι. Έτσι στολισμένες, μοιάζουν να προσφέρονται στον πρώτο ξένο με το πρώτο τους χαμόγελο», αναφέροντας την ανεξακρίβωτη και αστήρικτη πληροφορία ότι οι Εβραίες της Καστοριάς «γέμιζαν παλιότερα τα χαρέμια της Αλβανίας». Ο Berard συνεχίζει με μια διάθεση προφανώς αρνητικά προκατειλημμένη εναντίον του εβραϊκού στοιχείου, σημειώνοντας πως σε αντίθεση με τους χριστιανούς της πόλης, που ήταν διχασμένοι λόγω και της Ρουμανικής προπαγάνδας, οι Εβραίοι «ζουν σε μια αδελφική ενότητα μεταξύ τους», και «μέσα σε μισόν αιώνα, έβαλαν στο χέρι όλη την περιουσία της Καστοριάς, με τα συνηθισμένα μέσα: δανεισμό χρημάτων, προαγορές εμπορευμάτων ή σπόρου, αποθήκες…» 33. Ο Berard, συνειδητά ή όχι, αναπαράγει αντισημιτικά στερεότυπα κοινά και στις μέρες μας 34, καθώς παραβλέπει πως στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα επαγγέλματα του τραπεζίτη και του αργυραμοιβού, ασκούνταν όχι μόνο από τους Εβραίους, αλλά κατά κύριο λόγο εν γένει από τις μη μουσουλμανικές μειονότητες 35, και το πραγματικό αυτό γεγονός δεν αποτελούσε πάντοτε επιλογή, αλλά αναγκαία κατάσταση, επιβεβλημένη από τις κατευθύνσεις που έδινε στην οικονομία του κράτους η Οθωμανική Διοίκηση.

(συνεχίζεται)



1. Τριάντα χρόνια πριν οι Καστοριανοί είχαν καλύτερη μνήμη... Προφανώς ήταν ενεργή ακόμη η γενιά που έζησε τα γεγονότα, ενώ η κοινωνία της πόλης ήταν πιο «κλειστή», χωρίς την έλευση εσωτερικών και εξωτερικών μεταναστών. Βλ. Δημ. Σ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», Χρονικά, τ. 41/1981, σελ. 10, όπου ο συγγραφέας, δημοσιογράφος και διευθυντής της εφημερίδας ‘’Νέα Καστοριά’’ σημειώνει χαρακτηριστικά πως «Οι Καστοριανοί διατηρούμε ζωηρή την ανάμνηση των Ισραηλιτών συμπολιτών μας…». Βλ. επίσης το αυτοβιογραφικό κείμενο του Λ. Συνόπουλου, Απομνημονεύματα ενός Καστοριανού παιδιού της πιάτσας (1937-1957), Καστοριά 1998, όπου υπάρχουν πολλαπλές αναφορές σε πρόσωπα – μέλη της εβραϊκής κοινότητας και αντικατοπτρίζονται τα εκατέρωθεν αισθήματα αγάπης Χριστιανών και Εβραίων Καστοριανών.
2. Πάνος Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1994, σελ. 22 και του ιδίου, Πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές έρευνες στην Καστοριά, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 57-73.
3. Π. Τσολάκης, Πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές έρευνες, ο.π., σελ. 69.
4. Πρόκειται για μαρμάρινο μνημείο που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Γιώργος Χουλιαράς και έχει την επιγραφή «Στη θέση αυτή, στις 24 Μαρτίου 1944, οι Ναζί συγκέντρωσαν τους 1000 Εβραίος της Καστοριάς. Τους μετέφεραν στα κρεματόρια θανάτου του Άουσβιτς (Πολωνία). Επέστρεψαν μόνο 35 επιζήσαντες». Δίπλα ακριβώς αναγράφονται με χρυσά γράμματα σε μια πλακέτα τα λόγια της Ρεγγίνας Κοέν «Τασίτσα μου, όταν διαβάσεις αυτά τα λόγια, δε θα υπάρχω πια στη ζωή. Θα μ’ έχει φάει η ξενιτιά. Χύσε για μένα ένα δάκρυ. Αν ζω ή αν πεθάνω». Χρονικά, φ. 146/1996, σελ 21-22.
5. M. Molho, Histoire des Israélites de Castoria, Thessaloniki 1938, σελ. 10. Η εγκυκλοπαίδεια Judaica σημειώνει επίσης ότι υπήρχε εβραϊκή παροικία εντός των τειχών της Καστοριάς την περίοδο αυτή. Βλ. Judaica Encyclopedia, τόμος 10ος, σελ. 814.
6. Δημ. Σ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π. σελ 12. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε «αναμφισβήτητες ιστορικές μαρτυρίες», τις οποίες όμως δεν κατονομάζει. Βλ. επίσης Nicholas P. Stavroulakis και Timothy J. DeVinney, Jewish sites and Synagogues in Greece, Talos Press, Athens 1993, σελ. 240.
7. Βλ. Nicholas P. Stavroulakis και Timothy J. DeVinney, ο.π., σελ. 240.
8. Δημ. Σ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π. σελ. 12 και Nicholas P. Stavroulakis και Timothy J. DeVinney, ο.π., σελ. 239.
9. Βλ. Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Το βιβλίο των ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, μετάφραση Φωτεινή Βλαχοπούλου, Στοχαστής, Αθήνα 1994
10. Ο Τοβία μπεν Ελιέζερ (1050-1108) διετέλεσε ραβίνος, ερμηνευτής της εβραϊκής θρησκείας και ποιητής. Η σχολή των «ερμηνευτικών σχολιαστών» επεδίωκε τη διδασκαλία της Βίβλου μέσω της χρήσης παραδειγμάτων, αφηγήσεων και ανεκδότων, μέσα από τα οποία προσεγγιζόταν ευκολότερα το θρησκευτικό συναίσθημα των ισραηλιτών της εποχής. Το βασικό του έργο με τίτλο Lekah Tov, διαδόθηκε σε πολλές εβραϊκές κοινότητες της εποχής και αργότερα κυκλοφόρησε σε έντυπη μορφή. Επειδή στο έργο του ο Τοβία χρησιμοποίησε πολλές ελληνικές λέξεις, του αποδόθηκε το προσωνύμιο «Γιεβανί», ο Έλληνας. Το 1096 εκλέχτηκε Ραβίνος στη Θεσσαλονίκη, όπου ίδρυσε σπουδαία ραβινική σχολή μεσσιανικών σπουδών. Βλ. M. Molho, ο.π. σελ. 11-12 και Encyclopedia Judaica, τόμος 7ος, σελ 872.
11. Ο Μέϊρ ο Καστοριανός ήταν κλασσικός ελληνιστής και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Αχρίδα και στην Κύπρο. Έγραψε το έργο “Me ’or Einayim”. Δημ. Σ. Γιαννούσης, ο.π, σελ 12 και Εγκυκλοπαίδεια Judaica, τόμος 10ος, σελ. 814.
12. Ο Μοσκόνι γεννήθηκε στην Αχρίδα στα 1328. περιηγήθηκε τις ιουδαϊκές βιβλιοθήκες της Ιταλίας και της Γαλλίας, διέσωσε πολλά χειρόγραφα και σ’ αυτόν αποδίδεται βιβλίο γραμμένο κατ’ απομίμηση έργου του Φλάβιου Ιώσσηπου.
13. M. Molho, ο.π., σελ. 11-15. Ο Ελί μπεν Αβραάμ έγραψε στα ελληνικά περίφημο λειτουργικό τυπικό, γνωστό ως Pituel, το οποίο τυπώθηκε το πρώτον στην Βενετία στα 1570.
14. Steven Bowman, The Jews of Byzantium 1204-1453, University of Alabama Press, Tuscalosa, Alabama 1985, σελ. 115-116, όπου αναφέρεται η μεταστροφή του Ισραέλ μπεν Αβραάμ, που βαφτίστηκε και μετονομάστηκε Μανουήλ και ζούσε κοντά στην Καστοριά στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα.
15. Γι’ αυτό η Καστοριανή παράδοση διέσωσε το τραγούδι Η Εβραιοπούλα, παραλλαγές του οποίου υπάρχουν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, και το οποίο αναφέρεται στον έρωτα και τον επακολουθήσαντα γάμο Εβραίας της πόλης με χριστιανό. Βλ. Μαρούλα Βέργου – Γκαμπέση, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», Χρονικά, φ. 147/1997, σελ. 5, όπου δημοσιεύονται οι στίχοι του τραγουδιού και το σχετικό περιστατικό. Βλ. επίσης Γιάννης Μπακάλης, «Από τη ζωή των Εβραίων της Καστοριάς. Δημοτικά τραγούδια απ’ τη ζωή της Ισραηλιτικής Κοινότητας Καστοριάς», Χρονικά, φ. 206/2006, σ. 14-15, όπου καταγράφονται και άλλοι στίχοι σχετιζόμενοι με τους Καστοριανούς Εβραίους.
16. Λίγο πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης, φέρονται καταγεγραμμένες στα τουρκικά φορολογικά κατάστιχα 93 εβραϊκές οικογένειες έναντι 940 ελληνικών και 22 μουσουλμανικών. Στις αρχές του 16ου αιώνα στα ίδια κατάστιχα δεν υπάρχουν εβραϊκές οικογένειες. Βλ. Πάνος Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 10.
17. M. Molho, ο.π. σελ 20, Abraham Galante, Les Synagogues d’Istanbul, Hamenora, Istanbul 1937, σελ. 7, 10.
18. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π., σελ. 14.
19. Στους επόμενους αιώνες νέα κύματα Εβραίων φυγάδων θα ζητήσουν καταφύγιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: στα 1526 Εβραίοι από την Ουγγαρία, στα 1537 οι Εβραίοι της Απουλίας, που εξορίστηκαν όταν η περιοχή βρέθηκε κάτω από τον έλεγχο του Πάπα, στα 1542 οι Εβραίοι της Βοημίας, αλλά και χρόνια αργότερα, στα τέλη του 19ου και στις αρχές 20ου αιώνα, κυνηγημένοι Ρώσοι Εβραίοι, διασωθέντες από τα διάφορα πογκρόμ. Όλοι αυτοί πύκνωσαν τον εβραϊκό πληθυσμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
20. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β’, παρακινημένος από τον Αρχιραββίνο της Κωνσταντινούπολης Μωύς Καψάλη, επέτρεψε και ενθάρρυνε την εγκατάσταση των Εβραίων της Ιβηρικής αλλά και της υπόλοιπης Ευρώπης, υποχρεώνοντας παράλληλα τους τοπικούς Οθωμανούς διοικητές να διευκολύνουν την εγκατάστασή τους. Κατά την παράδοση άλλωστε, ο Βαγιαζήτ ο Β’ σε διάλογο με τους αυλικούς του, αμφισβήτησε την εξυπνάδα του βασιλιά της Ισπανίας Φερδινάρδου, ο οποίος, διώχνοντας τους Εβραίους, αποδυνάμωσε τη χώρα του, πλουτίζοντας την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Βλ. Abraham Galante, Histoire des Juifs de Turquie, τόμος 1ος, The Isis Press, Istanbul 1987, σελ. 123-124.
21. Τη χρονιά εκείνη φαίνεται ότι ζούσαν στην Καστοριά 17 εβραϊκές οικογένειες και στο τέλος του 16ου αιώνα 22 οικογένειες. Βλ. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 11.
22. Πάνος Τσολάκης, Η οικιστική οργάνωση της Καστοριάς στη διάρκεια της τουρκοκρατίας 1385-1912, Καστοριά 1989, σ 9-10.
23. Οι φυγάδες της Ιβηρίας μιλούσαν καστιλλιάνικα ισπανικά. Με την πάροδο του χρόνου και την αποκοπή της από τον ισπανικό κορμό και με την πρόσμειξη γλωσσικών στοιχείων από τα υπόλοιπα σύνοικα στοιχεία, η γλώσσα των Σεφαραδιτών μετετράπη σε ένα ξεχωριστό γλωσσικό ιδίωμα, γνωστό ως Λαντίνο ή Τζουντέσμο.
24. N Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites, ο.π., σελ. 240-241.
25. John Freely, The Lost Messiah. In Search of the Mystical Rabbi Sabbatai Sevi, The Overlook Press, Woodstock & New York 2003, σελ. 151 επ.
26. John Freely, The Lost Messiah. ο.π., σελ. 171, 177.
27. Mark Cohen, Last Century of a Sephardic Community. The Jews of Monastir, 1939-1943, New York 2003, σελ 37-38.
28. Βάσος Καλογιάννης, Λάρισα. Μάδρε ντ’ Ίσραελ. Η ιστορία του Εβραϊσμού της Λαρίσης και περιοχής, Λάρισα 1959, σελ 76 και Θεόδωρος Παλιούγκας, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμος Α’, Μάτι, Κατερίνη 2002, σελ 163, 181-182.
29. Στο κλασσικό βιβλίο του Π. Τσαμίση για την Καστοριά, το οποίο εκδόθηκε μετά τη θλιβερή δεκαετία του 1940 γίνεται αναφορά σε 140 εβραϊκές οικογένειες. Π. Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αθήναι 1951, σελ. 14. Στην δε επίσημη απογραφή του κράτους στα 1928 στην Καστοριά κατοικούσαν 900 Εβραίοι σε ένα σύνολο 10.328 κατοίκων. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 11. Ο Θ. Παπακωνσταντίνου στα 1934 ανεβάζει τον εβραϊκό πληθυσμό στον αριθμό των 1.500 ψυχών, που καίτοι υπερβολικός, δείχνει εντούτοις τη σημασία και την εμβέλεια της Κοινότητας. Βλ. Θ.Φ.Παπακωνσταντίνου, «Καστοριά», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 14ος , σελ. 12.
30. Νικόλαος Θ. Σχινάς, Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας Ηπείρου, Εν Αθήναις 1886, σελ. 118-119.
31. Πρόκειται για το λεγόμενο Σαλναμέ (τουρκ. Salname), που αποτελούσε ένα διοικητικό εγχειρίδιο, μια ειδική δηλαδή έκδοση με στατιστικά και πληθυσμιακά στοιχεία, καθώς και τη διοικητική διάρθρωση της δημόσιας διοίκησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προοριζόμενη για χρήση κυρίως των δημοσίων υπαλλήλων. Εκδιδόταν περιοδικά, όχι απαραιτήτως ετήσια, και ήταν ξεχωριστή για κάθε νομό.
32. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 11.
33. V. Berard, Τουρκία και Ελληνισμός. Οδοιπορικό στη Μακεδονία, μετάφραση Μ. Λυκούδης, Tροχαλία, Αθήνα 1987, σελ. 365-370. Αναπαράγοντας ίσως το πνεύμα της εποχής, αφού άλλωστε προερχόταν από τη Γαλλία της υπόθεσης Ντρέιφους, ο Berard συνεχίζει στο ίδιο ύφος, προσδίδοντας στο κατά τα άλλα αξιόλογο κείμενό του ένα πρωτόγονο οικονομικό αντισημιτισμό, όπου αντί να στηλιτεύσει την ασωτία της ανώτερης μουσουλμανικής τάξης, αφήνει αρνητικούς υπαινιγμούς σε βάρος του εβραϊκού στοιχείου: «Στο τέλος της συγκομιδής οι μπέηδες, αφού έβαζαν κατά μέρος τις προμήθειές τους για όλο το χρόνο, ξεφορτώνονταν όλο το υπόλοιπο στην πρώτη κουδουνιστή προσφορά. Σε μερικές μέρες είχαν ξοδέψει το ρευστό σε μπιμπελό, κεντητές σέλες, πλουμιστά άρματα, άλογα, χαλιά. Και ο Εβραίος ξαναρχόταν στα λεφτά του… Έρχονταν τα ανοιξιάτικά ραμαζάνια, οι νύχτες που το παζάρι μετά τον ολοήμερο ύπνο ανοίγει, με τα φανάρια του να λαμποκοπούν και τις ευρωπαϊκές φτηνοπραμάτειες να αστραποβολούν, απλώνοντας τα φανταχτερά υφάσματα και βάζοντας σε πειρασμό την κοκεταρία των γυναικών και τη λαιμαργία των παιδιών – ο καλός Τούρκος δεν αρνιέται τίποτα στις γυναίκες του και στα παιδιά του, όταν πλησιάζει το μπαϊράμι. Ένα δάνειο από τον Εβραίο ικανοποιούσε όλα αυτά τα καπρίτσια• είχε όμως δεσμευτεί και προφαγωθεί έτσι ένα μέρος από τη σοδειά της επόμενης χρονιάς».
34. Χαρακτηριστικό είναι πως στον σύγχρονο ελληνικό κινηματογραφικό έργο «Ο ανθός της λίμνης», το σενάριο του οποίου εξελίσσεται στην Καστοριά των χρόνων του Μακεδονικού Αγώνα, ο μοναδικός Εβραίος της Καστοριάς είναι έμπορος που παράλληλα ασκεί και το επάγγελμα του τοκογλύφου.
35. Ενδεικτικό είναι πως ο μεγάλος Έλληνας ευεργέτης Ανδρέας Συγγρός ασκούσε μεταξύ άλλων τραπεζικές (και με τη σημερινή ορολογία τοκογλυφικές εργασίες) στην Κωνσταντινούπολη, φτάνοντας στο σημείο να δανείζει τον ίδιο το Σουλτάνο και το Οθωμανικό κράτος.



23.2.10

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (ΙΙ)

Εγκατεστημένοι στο κέντρο της πόλης, ανάμεσα σε Έλληνες χριστιανούς και Τούρκους, έχουν χτίσει τα σπίτια τους σε δύο γειτονικές συνοικίες γύρω απ’ τη σημερινή πλατεία Ομονοίας. Στενά λασπωμένα δρομάκια, υγρασία, βρωμιά και ανθυγιεινές συνθήκες ήταν ο καθημερινός κύκλος ζωής των πολλών, που ήταν μεροκαματιάρηδες φαμελιάρηδες. Φαίνεται μάλιστα πως ένα μέρος των Εβραίων της Καστοριάς ασχολείτο και με τη γεωργία, φαινόμενο σπάνιο αν όχι μοναδικό στο χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 36. Επίσης, σύμφωνα με λαϊκή παράδοση, η ανάπτυξη της γουναρικής στην Καστοριά συνδέεται με το εβραϊκό στοιχείο. Σεφαραδίτες φυγάδες εγκαταστάθηκαν αρχικά στην Αχρίδα, όπου έμαθαν την τέχνη και τη μετέφεραν κατόπιν στην Καστοριά. Στη συνέχεια, όντας από παράδοση ικανοί έμποροι, στις μεγάλες αγορές του εξωτερικού 37.

Η μεγάλη μάζα της κοινότητας βέβαια αποτελείτο από πλανόδιους μικροέμπορους και τεχνίτες, που σχημάτιζαν ένα αδιαμόρφωτο συνειδησιακά προλεταριάτο. Οι άνδρες γυρνούσαν από παζάρι σε παζάρι και στα λογής πανηγύρια όλης της ευρύτερης περιοχής, που τότε δεν γνώριζε σύνορα, ως την Οχρίδα και την Κορυτσά. Έλειπαν για μέρες πολλές και γυρνούσαν στην Καστοριά τις Παρασκευές για να στήσουν τους πάγκους τους στην εβδομαδιαία αγορά στην Πλατεία του Ντολτσού, αλλά και για να γιορτάσουν το Σάββατο που ερχόταν. Κάποιοι μάλιστα που δεν προλάβαιναν λόγω απόστασης να επιστρέψουν στην Καστοριά, χρησιμοποιούσαν πρόχειρες συναγωγές, εγκατεστημένες σε σπίτια, όπως στην Νεάπολη και αλλού.

Στον αντίποδα κάμποσοι μεγαλέμποροι κατοικούσαν σε περικαλλή αρχοντικά και ηγούντο της Κοινότητας, κατέχοντας ζηλευτή θέση στην Καστοριανή κοινωνία και διατηρώντας κυρίαρχη θέση στο Τσαρσί και γενικότερα στο εμπόριο της πόλης 38. Οι τελευταίοι άπλωναν τις εμπορικές τους επιχειρήσεις στα τότε σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης, τη Βιέννη, τη Βουδαπέστη, το Βουκουρέστι, την Τεργέστη, τη Δρέσδη 39. Ήταν μάλιστα σύνηθες να συνεταιρίζονται στις επιχειρήσεις τους αυτές και με χριστιανούς, συνεργαζόμενοι μαζί τους αρμονικά. Παρενθετικά, σημειώνω εδώ ότι σε γενικές γραμμές αυτή ήταν η σύνθεση του κοινωνικού ιστού όλων των εβραϊκών κοινοτήτων της Ανατολής και οι περιγραφές θέλουν γενικώς τις εβραϊκές συνοικίες ρυπαρές με στενά σοκάκια και ένδεια. Εντούτοις αντισημιτικές προκαταλήψεις και κακοήθης προπαγάνδα ταύτισαν στην αντίληψη της χριστιανικής και μουσουλμανικής κοινής γνώμης τον εβραϊσμό με τον πλούτο…

Οι σχέσεις με τα υπόλοιπα πληθυσμιακά στοιχεία της πόλης ήταν σε γενικές γραμμές καλές. Στην πορεία του χρόνου όμως, σημειώθηκαν σημαντικές διενέξεις με αφορμή τον εμπορικό ανταγωνισμό. Ασφαλώς η εικόνα δεν ήταν πάντα ειδυλλιακή. Σημειώθηκαν δε και οι γνωστές ανυπόστατες κατηγορίες εκ μέρους των χριστιανών της πόλης για δήθεν χρήση αίματος από τους Εβραίους σε θρησκευτικές τελετές, γνωστές ως «συκοφαντίες του αίματος», με σημαντικότερη εκείνη του 1879 40.
Στα χρόνια μετά το 1912 και την ενσωμάτωση της πόλης στον ελληνικό κορμό, οι Εβραίοι της Καστοριάς, εγκατεστημένοι κυρίως στη συνοικία Τσαρσί, διατηρούσαν σειρά ανθηρών επιχειρήσεων και καταστημάτων στην Πάνω και στην Κάτω Αγορά, με αντικείμενο τόσο τους παραδοσιακούς κλάδους στους οποίους δραστηριοποιούνταν οι Εβραίοι της Διασποράς (υφάσματα, υαλικά, νεωτερισμοί), όσο και ευρεία σειρά άλλων (κρεοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, παντοπωλεία κ.α.). Αναφέρονται ακόμη Καστοριανοί Εβραίοι που εξελέγησαν στο Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης.

Στα τελευταία χρόνια Οθωμανικής περιόδου Καστοριανοί Εβραίοι άρχισαν μεταναστεύουν στις Η.Π.Α. Μεγάλο μέρος αυτών εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου δημιούργησαν και δικιά τους Συναγωγή, που σώζεται μέχρι τις μέρες μας. πολλοί από αυτούς αναδείχθηκαν σε διαπρεπείς επιχειρηματίες, χωρίς ποτέ να ξεχάσουν την παλιά πατρίδα. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και ο ευεργέτης της Καστοριάς Μπούκο Μάγιο 41 .
Οι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν αναπτύξει ένα υψηλό πολιτιστικό επίπεδο, και αυτό είναι ορατό πέρα από το επίπεδο των εκπαιδευτικών τους ιδρυμάτων και σε μέρους τομείς, όπως για παράδειγμα η έκδοση εβραϊκών εντύπων στην πόλη. Σ’ αυτά συγκαταλέγεται η «Σιών», ετήσια έκδοση της Σιωνιστικής Ενώσεως Νέων Καστοριάς, που εκδόθηκε στα 1935, με ποικίλη θεματολογία 42.

Ενδεικτικό είναι επίσης και το γεγονός ότι οι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν καλλιεργήσει ιδιαίτερα το θέατρο 43. Το θέατρο άλλωστε ήταν ένας χώρος μέσα από και μέσα στον οποίο εκφράζονταν ανέκαθεν οι μειονότητες 44. Η πρώτη παράσταση που έχει καταγραφεί ήταν στις 18 Νοεμβρίου 1917, τα έσοδα της οποίας προορίζονταν για τους πληγέντες από τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης. Στα 1932, στη γιορτή του του Μπισβάτ, ερασιτέχνες ηθοποιοί, μέλη του συλλόγου Εβραίων νέων, γιόρτασαν την Τρίτη επέτειο του Συλλόγου με τα έργα «El triumfo de la justicia» (=Ο θρίαμβος της Δικαιοσύνης) και «El medico malgrado» (=Ο ασθενής γιατρός) του Μολιέρου. Την επόμενη χρονιά, επ’ ευκαιρία της τέταρτης επετείου τους, επανέλαβαν το πρώτο από τα παραπάνω έργα, αυτή τη φορά στα ελληνικά. Αργότερα το ίδιο έργο παρουσιάστηκε σε ένα μικτό ελληνοεβραϊκό κοινό στη Φλώρινα. Ο ίδιος σύλλογος παρουσίαζε σύντομα θεατρικά έργα σε διάφορες κοινοτικές εκδηλώσεις. Άτομα και των δυο φύλων συμμετείχαν ενεργά στις θεατρικές δραστηριότητες, και σύντομα δημιούργησαν ένα εντευκτήριο, όπου μετατράπηκε σε πνευματική εστία των Εβραίων νέων της Καστοριάς. Η θεατρική αυτή ομάδα μεταξύ των άλλων, είχε παρουσιάσει και τα ελληνικού ρεπερτορίου έργα «Το καινούριο σπίτι» και «Τα αρραβωνιάσματα», στα οποία διακρίθηκαν ο Μάγιο Ντεμάγιο και ο αδελφός του Αλμπερτίκο. Πολλοί από αυτούς τους νέους μετέβησαν στην Παλαιστίνη στα 1937, όπου ίδρυσαν τον ελληνοεβραϊκό αγροτικό συνεταιρισμό Moshav Tsur Moshe.

Οι σχέσεις των Εβραίων της Καστοριάς με τους συμπολίτες τους χριστιανούς και μουσουλμάνους ήταν περισσότερο από καλές, σ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης συμβίωσης των κοινοτήτων. Τα μόνα αντιεβραϊκά επεισόδια που φαίνεται να σημειώθηκαν στα 1934 45, ήταν μάλλον μισαλλόδοξες εκδηλώσεις ισχνής μειοψηφίας φανατικών εθνικιστών, που εκκολάπτονταν στη φασιστική οργάνωση «Τρία Έψιλον». Και πάντως τα έκτροπα αυτά δεν είχαν συνέχεια… Πάντως, τη δεκαετία του 1930 αρκετοί Καστοριανοί Εβραίοι, κλονισμένοι προφανώς από το έρπον αντισημιτικό κλίμα, έστειλαν τα παιδιά τους στην τότε Παλαιστίνη στη σχολή αγροτικής εκπαίδευσης Mikve Israel 46.



ΕΒΡΑΪΚΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ
ΣΥΝΑΓΩΓΗ
ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ

Γκέτο δεν υπήρχε στην Καστοριά. Δεν ξέρω αν ήταν ανοιχτότερο το πνεύμα των υπολοίπων κατοίκων της πόλης και οι εν γένει κρατούσες συνθήκες καλύτερες από αλλού, ή αν αυτό οφειλόταν στη φύσει οχυρή δόμηση ολόκληρης της Καστοριάς, που περιβαλλόταν πανταχόθεν από τη λίμνη, που παρείχε φυσική προστασία, ώστε να περιττεύει η δημιουργία συνοικίας με αμυντική διάταξη.
Υπό την ουσιαστική έννοια του όρου, άλλωστε γκέτο δεν δημιουργήθηκαν ποτέ ούτε από τους Οθωμανούς, ούτε από τους Έλληνες… Στα Οθωμανικά χρόνια βέβαια οι ομόθρησκοι – όχι μόνον Εβραίοι, αλλά και χριστιανοί και μουσουλμάνοι- συνήθιζαν να κατοικούν γύρω από το θρησκευτικό τους κέντρο για πρακτικούς και ψυχολογικούς λόγους, και την οικιστική αυτή μορφή ευνοούσε το κράτος για τους δικούς του λόγους, συνήθως φορολογικούς. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι σε όλη τη διάρκεια της υπερχιλιόχρονης παρουσίας τους στην Καστοριά, οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν σε χωριστή συνοικία.

Ως ύστερη εβραϊκή συνοικία πρέπει να θεωρείται η περιοχή που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής πλατείας Ομονοίας. Ήταν χωρισμένη από το δρόμο του τσαρσιού, την τωρινή οδό Μητροπόλεως, σε δυο τμήματα. Το ανατολικό ήταν ιδιαίτερα πυκνοδομημένο και εκτεινόταν από την Παναγία Κουμπελίδικη μέχρι την Παναγία Εβραϊδα, ενώ το αρκετά μικρότερο δυτικό τμήμα εκτεινόταν από το σημερινό κτίριο της οδού Μητροπόλεως 74 μέχρι τον Ταξιάρχη της Μητροπόλεως, περιλαμβάνοντας αρκετά μαγαζιά, αλλά και χριστιανικά σπίτια 47.
Δυστυχώς, η αλλοτινή διάρθρωση και η όψη της εβραϊκής συνοικίας έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Η σύγχρονη δόμηση άλλωστε αλλοίωσε το χαρακτήρα ολόκληρης της πόλης.



* * *


Τους πρώτους μετά την άφιξη των Σεφαραδιτών στην Καστοριά λειτουργούσαν τέσσερις συναγωγές: μία ρωμανιωτική, μία των ιταλόφωνων της Απουλίας, μία των Ισπανόφωνων και μία των προσφύγων από την Πορτογαλία. Στα 1719 τρεις από αυτές, χωρίς να μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ποιες, καταστράφηκαν από φωτιά που ξέσπασε στην εβραϊκή συνοικία 48. Οι φωτιές άλλωστε την περίοδο αυτή ήταν κάτι το συνηθισμένο στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οφείλονταν στο ότι το ξύλο ήταν το κύριο δομικό υλικό των κτισμάτων. Παράλληλα η πυκνή δόμηση και οι μειωμένες δυνατότητες πυρόσβεσης συντελούσαν στην επέκταση των πυρκαγιών και των συνεπειών τους. Στα 1750 χτίστηκε μια καινούρια συναγωγή, που θα αντικαθιστούσε τις καμένες, με χορηγία του Ισαάκ Μποχώρ Μπενβενίστε, η οποία στα 1828 θα καταστραφεί επίσης από πυρκαγιά.

Στα 1830 χτίστηκε η τελευταία χρονολογικά συναγωγή της Καστοριάς 49, η Αραγωνία ή Μπεθ Ακενέσεθ και Μπεθ Καλ, διαδεχόμενη σειρά άλλων συναγωγών που είχαν αφανιστεί κυρίως από πυρκαγιές. Πρόκειτο για δίδυμο κτίσμα μικρής και μεγάλης συναγωγής, που ανεγέρθηκε με χορηγία του Ισαάκ Μποχώρ Μωίς Ρούσσο, γνωστού και ως Señor Σάκο. Η συναγωγή αυτή ήταν δίδυμη, μια μεγάλη δηλαδή και μια μικρή για τις καθημερινές προσευχές.
Η συναγωγή αυτή χτίστηκε στο ρυθμό της εξαφανισμένης σήμερα συναγωγής Σαλώμ της Θεσσαλονίκης και παρουσίαζε αρκετές ομοιότητες με τις συναγωγές των Σερρών και της Κομοτηνής, που δεν υπάρχουν πια 50.
Το κυρίως κτίριο είχε διαστάσεις 12 Χ 12 μέτρα και ύψος περίπου 6 μέτρα. Στο κέντρο του υπήρχαν τέσσερις κίονες και σχηματιζόταν μια τρίκλιτη βασιλική με ημικυκλικά τόξα που στήριζαν την οριζόντια οροφή. Ανάμεσα στους κίονες υπήρχε ημισφαιρικός θόλος 51. Το εξαιρετικό με τη συναγωγή της Καστοριάς ήταν πως το εχάλ, το ιερό δηλαδή, βρισκόταν στο δυτικό τοίχο του ναού 52. Το βήμα επίσης βρισκόταν πάνω στον ανατολικό τοίχο, πράγμα ασυνήθιστο, αλλά όχι μοναδικό, καθώς στις περισσότερες συναγωγές το βήμα βρίσκεται κάτω από το θόλο.

Μετά την εκτόπιση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, η συναγωγή παρέμεινε έρημη και απροστάτευτη. Οι Γερμανοί απ’ ότι φαίνεται αδιαφόρησαν και δεν επεδίωξαν την καταστροφή της. Εντούτοις το κτίριο λεηλατήθηκε και δηώθηκε από Έλληνες 53. Σύντομα, αφού χρησιμοποιήθηκε για λίγο από τους Προσκόπους, το ερειπωμένο κουφάρι της συναγωγής κατεδαφίστηκε.
Το συγκρότημα των ευαγών ιδρυμάτων της κοινότητας συμπληρωνόταν από τελετουργικό λουτρό - mikveth 54, που ήταν προσκολλημένο στο βορινό τοίχο της συναγωγής και την Ελληνοϊσραηλιτική σχολή στη πίσω πλευρά του οικοπέδου.

Η σχολή στους παλαιότερους αιώνες παρείχε κατά κύριο λόγο θρησκευτική εκπαίδευση και ήταν γνωστή ως Ταλμούδ Τορά. Στα νεώτερα χρόνια, χάρη στην επιρροή της Alliance Israelite Universelle, γαλλοεβραϊκής οργάνωσης που εργαζόταν για την αφύπνιση των Εβραίων της Ανατολής, το εβραϊκό σχολείο άλλαξε τη δομή του, προσδίδοντας περισσότερο κοσμικό χαρακτήρα στην εκπαίδευση που παρείχε, με έμφαση στα γαλλικά και μετά την ενσωμάτωση της Καστοριάς στο ελληνικό κράτος, με έμφαση και στα ελληνικά. Το σχολείο αυτό είχε ανοικοδομηθεί στα 1892 στην ίδια με το παλαιότερο θέση, ήταν τριώροφο με κυβοειδή μορφή και νεοκλασική οργάνωση και λειτουργούσε ως αναγνωρισμένο εξατάξιο δημοτικό σχολείο με νηπιαγωγείο 55. Μεταπολεμικά, αφού χρησιμοποιήθηκε για λίγο για την κάλυψη εκπαιδευτικών και άλλων αναγκών, κατεδαφίστηκε στα 1960 56.

Το εβραϊκό νεκροταφείο Καστοριάς (φωτογραφία δεξιά το 1935), γνωστό ως Μπεϊτ Αχαϊμ, βρισκόταν έξω από την πόλη, στο δρόμο προς την Κοζάνη, στην περιοχή της Ντόμπλιτσας 57. Καταλάμβανε αρκετά μεγάλη έκταση πάνω σε λόφο. Η περιοχή καταλήφθηκε από το στρατό μετά την μεταπολίτευση. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της τελευταίας εβραϊκής οικογένειας της πόλης, των Ελιάου, κάποιες από τις επιτύμβιες πλάκες περισυνελέγησαν από το στρατό και αποθηκεύτηκε σε στεγασμένο χώρο 58, ενώ κάποιες άλλες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μονοπατιών και στρατιωτικών κτιρίων 59. Σήμερα στο χώρο του Νεκροταφείου λειτουργεί στρατιωτικό πρατήριο και το Γηροκομείο της πόλης.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ισραηλιτική Κοινότητα Καστοριάς, θέλοντας να αποκτήσει ένα σταθερό εισόδημα για να καλύπτει τις ευαγείς δραστηριότητές της, αγόρασε στα 1925 ένα τριώροφο μέγαρο στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Σολωμού, γνωστό μέχρι σήμερα με το όνομα «Στοά Καστοριά» 60.

(συνεχίζεται)




36. Βλ. V. Berard, Τουρκία και Ελληνισμός, ο.π. σελ. 367 και Νικόλαος Μουτσόπουλος, «Εισαγωγή στη ιστορία και στην αρχιτεκτονική της Καστοριάς», στο Νικόλαος Μουτσόπουλος, Βυζαντινά και Οθωμανικά, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 126. Αντίθετα, οι Εβραίοι της Πολωνίας και της άλλοτε Ρωσικής Αυτοκρατορίας ασχολούνταν σε μεγάλο βαθμό με τη γεωργία.
37. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π., σελ. 15.
38. Π. Τσολάκης, Η οικιστική οργάνωση της Καστοριάς, ο.π., σελ. 23.
39. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π., σελ. 14-15.
40. N Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites, ο.π., σελ. 242. Σύμφωνα με το Σταυρουλάκη, ο εμπορικός αυτός ανταγωνισμός ήταν τόσο έντονος, ώστε μεταφέρθηκε και στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου είχαν μεταναστεύσει τόσο χριστιανοί όσο και Εβραίοι Καστοριανοί.
41. Γεώργιος Αλεξίου, «Μπούκο Μάγιο. Ένας φιλάνθρωπος Ισραηλίτης από την Καστοριά», Χρονικά, φ. 158/1998, σελ. 17-18.
42. Βλ. Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία [και περιοδικά] Μακεδονίας και Θράκης. Κατάλογοι των εντύπων που εκδόθηκαν. Συμβολή στην ιστορία του τύπου της Μακεδονίας και Θράκης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 136.
43. Βλ. Elena Romero, El teatro de los Sefardies orientales, Consejo Superior de Investigationes Cientificas, Madrid 1979, vol. 2, σελ. 722.
44. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Τουρκία: μια χώρα με έλλειμμα δημοκρατίας, που στο παρελθόν ήταν εντονότερο, όλες οι μειονοτικές κοινότητες – ρωμαίικη, αρμένικη και εβραϊκή - βίωναν ποικιλοτρόπως τον περιορισμό της ελευθερίας τους. Σ’ αυτές τις συνθήκες, καίτοι οι αρχές δεν το άφηναν να λειτουργήσει απρόσκοπτα, αλλά επέβαλαν τη λογοκρισία προσπαθώντας να το ποδηγετούν, το ερασιτεχνικό θέατρο αποτελούσε μια μορφή πηγαίας έκφρασης και εκτόνωσης για τις μειονότητες, αλλά ενίοτε και για τον ίδιο τον τουρκικό λαό.
45. Τον Ιούνιο 1934, σύμφωνα με τον Joshua Eli Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century, 1913-1983, Fairleigh Dickinson University Press, Madison-Teanec 2000, σελ. 35, ο οποίος αντλεί την πληροφορία από τη Universal Jewish Encyclopedia, εκδ. 1941.
46. Joshua Eli Plaut, ο.π., σελ. 49.
47. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 12-14.
48. Σύμφωνα πάντως με το Μιχαήλ Μόλχο η πυρκαγιά ξέσπασε στις 7 Δεκεμβρίου του 1719 και από αυτήν καταστράφηκε σημαντικός αριθμός σπιτιών της εβραϊκής συνοικίας, οι δε κατεστραμμένες συναγωγές ήταν η Μαγιόρκα, η Γκερούς Εσπάνια και η Σιτσίλια. Βλ. M. Molho, ο.π., σελ 78-79.
49. Γνωρίζουμε ότι τελευταίος Ραββίνος της Καστοριάς ήταν ο Σολομών Μεβοράχ, που σύμφωνα με την Μπέρρυ Ναχμία τρελάθηκε λίγο μετά την απελευθέρωση του από το Άουσβιτς. Βλ. Μπέρρυ Ναχμία, Κραυγή για το Αύριο. 76859…, Κάκτος, Αθήνα 1989, σελ. 177. Πριν απ’ αυτόν Αρχιραββίνος Καστοριάς ήταν ο Ισαάκ Μεναχέμ Ζαχαρία, ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη στα 1916 και διετέλεσε θρησκευτικός λειτουργός της εκεί Συναγωγής των Καστοριανών. Βλ. «Οι Εβραίοι της Καστοριάς. Μια Κοινότητα που δεν υπάρχει πια», Χρονικά, φ. 118, Νοε.-Δεκ. 1991, σελ. 6.
50. N Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites, ο.π., σελ. 241-242. Η συναγωγή της Κομοτηνής διετηρείτο μέχρι τα 1994, οπότε ατυχώς κατεδαφίστηκε ύστερα από μια λανθασμένη απόφαση. Χαρακτηριζόταν από τον εμφανή εξωτερικά τρουλίσκο.
51. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 18.
52. Ο ορθός προσανατολισμός θα απαιτούσε το ιερό να είναι στραμμένο προς την Ιερουσαλήμ, δηλαδή προς την ανατολή. Πιθανόν να επρόκειτο για αρχιτεκτονικό λάθος, αλλά δεδομένης της βαρύτητας του είναι πιθανότερο να πρόκειται για σύγχυση του Μιχαήλ Μόλχο. Βλ. M. Molho, ο.π., σελ. 112.
53. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες που συνέλεξε τον Οκτώβριο του 2008 ο γράφων από ηλικιωμένους κατοίκους της συνοικίας, δάσκαλος γειτονικού δημοτικού σχολείου προέτρεψε τα παιδιά – ανάμεσα στα οποία και τον πληροφορητή του γράφοντα - να προβούν σε αφαίρεση της ξυλείας του κτιρίου, ώστε σιγά σιγά να καταρρεύσει. Ο δάσκαλος αυτός είχε έρθει ως γαμπρός στην Καστοριά και ενήργησε έτσι από αντιεβραϊκά αισθήματα. Λίγο αργότερα, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Καστοριάς και την είσοδο ανταρτών στην πόλη, στέλεχος του ΕΛΑΣ, ονόματι Εμμανουηλίδης, ανέβηκε στη στέγη της συναγωγής, απ’ όπου απέρριπτε τα κεραμίδια. Καίτοι δε μπορούν να επιβεβαιωθούν με ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, οι μαρτυρίες αυτές δε παύουν να έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
54. Σύμφωνα με τη Μαρούλα Βέργου-Γκαμπέση, (ο.π. σελ. 6), το μικβέθ αυτό χρησιμοποιείτο και από τις χριστιανές γυναίκες της Καστοριάς ως κοινό λουτρό. Βλ. και Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 19 και σελ. 29 (υποσημ. 78), όπου αναφέρεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας Ορεστιάς, φ. 124 (20-3-1949).
55. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 19.
56. Χρησιμοποιήθηκε ως παράρτημα του Β΄ Δημοτικού Σχολείου και στέγασε διάφορες προσκοπικές ομάδες. Βλ. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 22.
57. Παλαιότερα υπήρχε κι άλλο νεκροταφείο, κοντά στην λίμνη που προφανώς έπαψε να χρησιμοποιείται για λόγους υγιεινής, λόγω της εγγύτητας του με την πόλη, τα ίχνη του οποίου έχουν επίσης εξαφανιστεί. M. Molho, ο.π., σελ. 92.
58. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του Ιακώβ Ελιάου στο γράφοντα τον Οκτώβριο του 2008, όταν τα μεταπολεμικά χρόνια επισκέπτονταν την Καστοριά απόδημοι Καστοριανοί εβραίοι και επιθυμούσαν να επισκεφτούν τα μνήματα, απευθύνονταν στη μητέρα του Ελιάου. Η τελευταία μεριμνούσε για τη λήψη άδειας από τη Διοίκηση του στρατοπέδου και οι απόδημοι επισκέπτονταν το στρατόπεδο, όπου μετέβαιναν στο εν λόγω δωμάτιο με τις πλάκες, όπου και προσεύχονταν. Ο Ελιάου αγνοεί τη μετέπειτα τύχη των πλακών.
59. Βλ. Ilan Karmi, “Jewish Cemeteries in Northern Greece in the Post World War Era”, στο I.K.Hassiotis (editor), The Jewish Communities of Southeastern Europe from the Fifteenth century to the end of World War II, IMXA, Thessaloniki 1997, σελ. 236-237. Ο Καρμί σημειώνει πάντως ότι σε προσωπική του επίσκεψη το χειμώνα του 1991 δεν εντόπισε επιτύμβιες πλάκες στην περιοχή του στρατοπέδου.
60. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 20.



22.2.10

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (ΙΙΙ)

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΧΟΛΙΕΣ
ΤΩΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΝΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ

Στην προσπάθειά μας να ανασυνθέσουμε την ιστορία χαμένων κόσμων, εξαιρετική πηγή πληροφοριών αποτελούν οι εμπορικοί και επαγγελματικοί οδηγοί, που κυκλοφορούσαν παλαιότερα. Οι οδηγοί αυτοί περιλαμβάνουν πλήθος πληροφοριών για τόπους και πρόσωπα, αναπαριστώντας έτσι την οικονομία και την κοινωνία των κόσμων αυτών που έφυγαν.
Γεγονός είναι βέβαια το ότι οι Οδηγοί αυτοί και οι συντάκτες τους φιλοδοξούσαν να παρουσιάσουν ένα εγχειρίδιο με αρτιότητα και χρηστικότητα για τον εμπορικό κόσμο, ώστε να αυξήσουν την κυκλοφορία τους. Βεβαίως συμπλήρωναν τα έσοδά τους και από διαφημίσεις, ενώ πολλές φορές και αυτές οι ίδιες οι απλές καταχωρήσεις των επαγγελματιών γίνονταν επ’ αμοιβή. Γι’ αυτό ασφαλώς τα στοιχεία των Οδηγών δεν είναι εξαντλητικά, αφού τουλάχιστον οι μικροεπαγγελματίες απέφευγαν να προβούν σε πληρωμένες καταχωρήσεις, που προφανώς πίστευαν ότι δεν θα τους ωφελούσαν σε τίποτε 61.
Ένας από τους πλέον ενδιαφέροντες επαγγελματικούς οδηγούς με πανελλήνια εμβέλεια και κυκλοφορία, ήταν αυτός του Νικόλαου Γ. Ιγγλέση, ο οποίος γνώρισε διαδοχικές επανεκδόσεις για τέσσερις περίπου δεκαετίες.
Στην έκδοση του 1925-1926, που ήταν μια από τις πιο σημαντικές, αφού παρουσιάζει την εικόνα της χώρας αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, οπότε πλέον έχουν σταθεροποιηθεί τα σύνορα της Ελλάδας στη σημερινή τους μορφή και έχει αποκρυσταλλωθεί η πληθυσμιακή της σύνθεση με την Ανταλλαγή των πληθυσμών, την έλευση των προσφύγων και την αποχώρηση του μουσουλμανικού στοιχείου, καθώς και ικανού αριθμού βουλγαροφρόνων.

Η πόλη της Καστοριάς υπαγόταν τότε στο Νομό Φλωρίνης και ήταν ακόμη Κοινότητα και όχι Δήμος.
Εβραίους επαγγελματίες συναντάμε τα χρόνια εκείνα σε ένα ευρύ φάσμα της οικονομικής ζωής της πόλης 62. Καταγράφονται λοιπόν ο Αλευροβιομήχανος και ιδιοκτήτης υδρόμυλου Χαϊμ Ελιέζερ Ελιάου, ο οποίος είναι παράλληλα και έμπορος αποικιακών. Αποικιακά προϊόντα πωλούν επίσης οι Ναφθαλή και Χαϊμ Κοέν και Ισαάκ Αβρ. Ρούσσο. Αργυραμοιβοί αναφέρονται οι Αβραάμ Ρούσο, Δαυίδ Ρούσο και Μεν. Ρούσο. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι ο κλάδος αυτός ήταν παραδοσιακό πεδίο δράσης των Εβραίων της Διασποράς.
Εδωδιμοπωλείο έχει ο Ισαάκ Αβ. Ελία, ενώ είδη πολυτελείας πωλούν οι Σολομών Γ. Ελιάου και Βενιαμίν Ι. Κονφίνο, ο οποίος είναι και έμπορος ετοίμων ενδυμάτων. Εμποροράπτης είναι ο Χαϊμ Μεβοράχ, ενώ εξαγωγέας φυσικών προϊόντων ο Ισαάκ Ζαχαρίας. Είδη κιγκαλερίας πωλούν οι Αβραάμ Μ. Ελιάου και Ιούδας Ι. Κοέν. Εντυπωσιακό για μια μικρή πόλη και ενδεικτικό υψηλής πολιτιστικής ανάπτυξης είναι ότι υπάρχει εισαγωγέας μουσικών οργάνων. Πρόκειται για τον Π. Ελιάου. Τέσσερις Εβραίοι της Καστοριάς διαθέτουν παντοπωλεία: πρόκειται για τους Γιακώ Δ. Κοέν, Γιακώβ Ελιάου, Μποχώρ Κοέν και Γιακώ Μπ. Κοέν.
Αντιπρόσωπος των ραπτομηχανών «Νάουμαν» ήταν ο Μουσιέν Χατζάν, ενώ της «Σίγγερ» ο Ισραέλ Ιακώβ και των ραπτομηχανών γουνοποιίας «Βάκρα» ο Ζιάκ Ελιάου.

Στον κλάδο εμπορίας και εισαγωγής υφασμάτων συναντάμε τους υιούς Αβρ. Ελιάου, Γιάκου Δ. Κοέν, Ζιάκ Σ. Ελιάου, Χαϊμ Ελιάου, Ιακώβ Χ. Καπτσιούπ, Βενιαμίν Κονφίνο, Αβραάμ Δ. Μαγιού, Αβρ. και Εμμ. Μεβοράχ, Μ. Πιτσιρίλο και Αβραάμ Ρούσο. Να σημειώσουμε εδώ πως ο κλάδος των υφασμάτων ήταν κι αυτός ένας κλασσικός χώρος στον οποίο δραστηριοποιούντο οι Εβραίοι της Διασποράς.
Τέλος ψιλικά πωλούσαν οι Ισ. Ελιάου, Ιακ. Μεβοράχ, Αβραάμ Μεν. Μεβοράχ και Γ. Σολομών. Αξίζει να σημειωθεί επίσης πως στη Χρούπιστα, όπως ακόμη ονομαζόταν το Άργος Ορεστικό δραστηριοποιείτο ο ζωέμπορος Φ. Ελιάου.

Μια επισήμανση που πρέπει να γίνει εδώ είναι ότι οι συντάκτες των Οδηγών αυτών έδείχναν εξαιρετικά ανεξοικείωτοι με τα εβραϊκά ονόματα, πολλά από τα οποία κατέγράφαν λανθασμένα. Πιθανή αιτία είναι η λατινογενής τους προέλευση και η πρόσφατη ένταξη των βόρειων επαρχιών –στις οποίες κατοικούσαν Σεφαραδίτες Εβραίοι- στο ελληνικό κράτος, ή ίσως έτσι του παραδόθηκαν από τους συνεργάτες αντιπρόσωπους τους στην Καστοριά, ή από τις τοπικές αρχές, όπως οι Δήμοι, στις οποίες είχε απευθυνθεί για παροχή πληροφοριών... Στην παρούσα μελέτη πάντως επιλέχθηκε η απόδοση των ονομάτων, όπως τα παραθέτει ο Ιγγλέσης 63.



ΖΙΑΚ ΕΛΙΑΟΥ

Στις 25 Μαρτίου 1944 ο Ζιακ Ελιάου, έμπορος γουναρομηχανών, συνελήφθη -μαζί με όλους τους Εβραίους της Καστοριάς και εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς. Η εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης δεν ήταν άσχετη οικονομικών συμφερόντων. Κάθε άλλο μάλιστα. Το βιός τους λεηλατήθηκε από ιδιώτες και φορείς και ενίοτε το ίδιο το κράτος ή την τοπική αυτοδιοίκηση. Άλλωστε αυτός ήταν ένας από τους κύριους στόχους των Ναζί. Στην προκειμένη περίπτωση, μαζί με τα άλλα περιουσιακά στοιχεία του Ελιάου κατασχέθηκαν και όλα όσα βρέθηκαν στο μαγαζί του. Μεταξύ αυτών και τα επιστολόχαρτά του, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν – σε μια εποχή που το χαρτί ήταν δυσεύρετο και πολύτιμο – από το Δήμο Καστοριάς. Έτσι, τον Ιούλιο του 1944, κι ενώ ο Ζιάκ Ελιάου στέναζε στο κολαστήριο του Άουσβιτς, όπου προηγουμένως είχαν εξοντωθεί όλοι οι συγγενείς του και οι ομόθρησκοι συμπολίτες του Καστοριανοί, ο Δήμος Καστοριάς χρησιμοποιούσε τα επιστολόχαρτά του για τις ανάγκες του και εν προκειμένω για τη σύνταξη πρακτικού μίσθωσης δημοτικού ακινήτου. Η μοίρα ήθελε να επιστρέψει στην Καστοριά ο Ζ. Ελιάου, ως ένας εκ των ελαχίστων διασωθέντων…


(συνεχίζεται)



61. Στα χρόνια του Μεσοπολέμου είναι γνωστά τα Ζαχαροπλαστεία των Ιακώβ Ρούσο, Λεών Μισραχή, τα μανάβικα των Ιακώβ Μπαλωμένου και Αμπτά Χαζάν, τα κρεοπωλεία των Ιακώβ Ελιάου Σαραμπέλα και Ισαάκ Μόσχου, τα υαλοπωλεία των Ελί Πιτσιρίλο και Ιακώβ Κοέν, το σαράφικο του αργυραμοιβού Σολομών Ελιάου, που προφανώς δεν είχαν λόγο να καταχωρηθούν και να διαφημιστούν στον παρακάτω κατάλογο. Βλ. Μαρούλα Βέργου – Γκαμπέση, ο.π., σελ. 6-7, όπου αναδημοσιεύεται κατάλογος επιχειρηματιών της Καστοριάς από δημοσίευμα της Τασίτσας Βαλαλά – Σεκουλίδη.
62. Νικόλαος Γ. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλαδος, έτος Ι, Αθήναι 1925, σελ. 1356-1357.
63. Παρατηρείται συχνά σε όλους σχεδόν τους Οδηγούς το φαινόμενο της λανθασμένης απόδοσης κάποιων επωνύμων επαγγελματιών, όχι μόνον αναφορικά με την Καστοριά, αλλά και με άλλες πόλεις. Αυτό συνέβαινε συνήθως λόγω έλλειψης γνώσης των προσώπων κάθε περιοχή εκ μέρους των συντακτών των Οδηγών, σε συνδυασμό με το ότι οι πληροφορίες δεν συντάσσονταν πάντα με επιτόπια έρευνα, αλλά συχνά μέσω τοπικών αντιπροσώπων, οπότε συχνά τα ονόματα μεταφέρονταν εσφαλμένα. Στην παρούσα εργασία πάντως επιλέχθηκε η παράθεση των ονομάτων, όπως ακριβώς καταγράφονται στον Οδηγό, αφού τυχόν διόρθωση θα εμπεριείχε τον κίνδυνο ενός νέου λάθους, ή θα ήταν επιλεκτική. Επιπλέον δε, είναι πιθανόν όσον αφορά σε κάποια επώνυμα, που εκ πρώτης όψης φαίνεται να αποδόθηκαν λανθασμένα, να πρόκειται για κάποια τοπική παραλλαγή του επωνύμου, οπότε παρέμβαση στα στοιχεία του Οδηγού θα κινδύνευε να αλλοιώσει την πραγματικότητα. Σ΄ αυτό το πλαίσιο είναι πιθανόν να υπάρχει ένας ακόμη Εβραίος επιχειρηματίας στον Οδηγό, ο υφασματέμπορος Ιακώβ Σουμαγιάν, η κατάληξη του επώνυμου του οποίου δείχνει εν πρώτοις αρμενική. Όμως Αρμένιοι δε φαίνεται να υπήρχαν στην Καστοριά…


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

ΜΝΗΜΗ - ΜΕΡΟΣ I - ΜΕΡΟΣ II - ΜΕΡΟΣ III - ΜΕΡΟΣ IV - ΜΕΡΟΣ V - ΜΕΡΟΣ VI - ΜΕΡΟΣ VII


Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

21.2.10

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (ΙV)

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ
ΤΩΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΝΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ


Θλιβερή ιστορία συνοδεύει την πορεία των Καστοριανών Εβραίων προς το Ολοκαύτωμα. Το 1941, μετά την κατάληψη της Ελλάδας, εισέρχονται κι εγκαθίστανται στην Καστοριά γερμανικά στρατεύματα. Στο σύντομο αυτό πρώτο διάστημα παραμονής τους στην πόλη, φέρονται στους Εβραίους κατοίκους της με τρόπο σκαιό και βάναυσο, υποχρεώνοντας τους ενήλικες να εκτελούν αγγαρείες, που συνήθως περιλάμβαναν τις πιο σκληρές και εξευτελιστικές εργασίες, όπως μεταφορά πετρών στα λατομεία και περισυλλογή σκουπιδιών. Κάποιοι λίγοι προνοητικοί φροντίζουν να απομακρυνθούν από την περιοχή, γλιτώνοντας από τα δεινά 64.
Μετά τη συμφωνία των δυνάμεων του Άξονα η κατεχόμενη Ελλάδα μοιράζεται μεταξύ τους σε τρεις ζώνες και η περιφέρεια της Καστοριάς περιέρχεται στην Ιταλική διοίκηση κι έτσι για το επόμενο διάσημα, μέχρι δηλαδή τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το Σεπτέμβριο του 1943 η πόλη ανήκει στη δικιά της ζώνη επιρροής και κατοχής 65. Η μοίρα επιτρέπει στους Εβραίους της λιμναίας πόλης να ζήσουν δύο ακόμη ήρεμα χρόνια. Ήρεμα «εν τη πλάνη τους», καθώς το ναζιστικό σκουλήκι επώαζε.

Μετά το Σεπτέμβριο του 1943 εισέρχονται στην πόλη οι Γερμανοί και τα γεγονότα τρέχουν με ταχύτητα κινηματογραφικής ταινίας. Παραμονή του Κιπούρ 66 του 1943 οι κατακτητές ζητούν από την κοινότητα να καταβάλλει σεβαστό χρηματικό ποσό ως αντίποινα-λύτρα, για τη διαφυγή κάποιων νέων στο βουνό 67. Η Κοινότητα προβαίνει σε έρανο, συγκεντρώνει τα λύτρα και τα παραδίδει στους Γερμανούς. Σημειώνω εδώ την πάγια ναζιστική πολιτική, της επιλογής μεγάλων εβραϊκών γιορτών για επιβολή σκληρών αντιεβραϊκών μέτρων, τακτική που εφαρμόστηκε ακόμη και στα στρατόπεδα του ολέθρου. Πίστευαν ότι έτσι εξουθενώνουν ψυχικά τα ατυχή θύματα τους, και νόμιζαν πως επιδεικνύουν ιδιαίτερη οξύνοια και πνεύμα φωτεινό. Γυρνώντας πίσω στην Καστοριά, θα δούμε την κοινότητα να τρομοκρατείται και να απειλείται με ομαδικές εκτελέσεις σε περίπτωση νέων διαφυγών. Πανομοιότυπη πρακτική εφαρμόστηκε στα Γιάννενα και όχι μόνο.

Σε μια βδομάδα οι Γερμανοί επανέρχονται, ζητώντας από τους Εβραίους να τους παραδώσουν άμεσα όλο το χρυσό και τα κοσμήματα που κατέχουν, απειλώντας τους πως σε αντίθετη περίπτωση θα εκτελέσουν πενήντα ομήρους. Οι δυστυχείς Καστοριανοί, ως αληθινοί αμνοί του Θεού, υπακούουν. Παράλληλα οι κατακτητές εφαρμόζουν τα ρατσιστικά τους μέτρα. Υποχρεώνονται έτσι οι Εβραίοι της Καστοριάς να φορέσουν υφασμάτινο άστρο του Δαυίδ στα ενδύματά τους. Στη συνέχεια τα μέτρα χαλαρώνουν, κάνοντας τους Εβραίους να πιστέψουν ότι οι Ναζί, χορτασμένοι από τη λεηλασία θα τους αφήσουν να ζήσουν εν ειρήνη 68, αγνοώντας ότι η ποθούμενη ειρήνη θα παραμείνει επί μακρόν για τον εβραϊκό λαό ευχή και αυταπάτη…

Το σχέδιο των κατακτητών ήταν σατανικό και τα θύματα βρίσκονταν δεμένα στη θηλιά της παγίδας. Αφού αποκοιμίζονται για λίγο, το τέλος θα έρθει ξαφνικά. Η Μπέρρυ Ναχμία μας παραδίδει την πληροφορία πως ένα απ’ τα γερμανικά τεχνάσματα ήταν η αποστολή στους Καστοριανούς πλαστών γραμμάτων που υποτίθεται πως έγραφαν συγγενικά τους πρόσωπα, εγκατεστημένα δήθεν ήδη στην Πολωνία, με στόχο τον καθησυχασμό του εβραϊκού πληθυσμού 69.
Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μια παρένθεση και να σημειωθεί ότι η Καστοριά είχε την ιστορική ατυχία να γεννηθεί στην πόλη μια από τις σκοτεινότερες φυσιογνωμίες του ελληνικού εβραϊσμού, ο Ζακ Αλμπάλα 70. Συνειδητός προδότης με ταπεινά και ιδιοτελή κίνητρα, συνεργάστηκε ανοιχτά με τους ναζί, βοηθώντας τους στα σχέδια τους για τον εκτοπισμό των εβραίων τόσο της Θεσσαλονίκης, όσο και της Βέροιας και άλλων πόλεων, επιβεβαιώνοντας με τη στάση του το ότι στις τραγικές στιγμές ενός λαού ξεφυτρώνουν πάντοτε και άγγελοι, αλλά και «Εφιάλτες»…

Τη νύχτα της Παρασκευής 24ης Μαρτίου 1944 συλλαμβάνεται σύσσωμος ο εβραϊκός πληθυσμός της πόλης και φυλακίζεται στο Γυμνάσιο Θηλέων Καστοριάς. Οι Εβραίοι της πόλης βρίσκονται εντελώς απροετοίμαστοι κι είναι ανύποπτοι για την επικείμενη σύλληψη, όπως βεβαίως και για το φρικτό μέλλον που τους επιφυλάσσεται 71. Οι Ναζί, κατά την πάγια πρακτική τους, επέλεξαν σκόπιμα τη συγκεκριμένη ημέρα, αφού ήταν ταυτόχρονα βράδυ Παρασκευής και παραμονή εθνικής εορτής, οπότε το μεγαλύτερο μέρος του εβραϊκού στοιχείου θα βρισκόταν στα σπίτια τους και βεβαίως θα ήταν γαληνεμένοι από το εορταστικό κλίμα. Επισημαίνω εδώ επιπλέον, τη δυσκολία διαφυγής από τη Καστοριά, αφού ο «λαιμός», ο ισθμός που συνδέει την πόλη με τη στεριά φυλασσόταν αυστηρά και άλλη χερσαία διέξοδος δεν υπήρχε. Το γεγονός άλλωστε ότι στην πλειοψηφία τους οι Εβραίοι της Καστοριάς ήταν συγκεντρωμένοι «σε ορισμένους δρόμους γύρω από τις συναγωγές» συντέλεσε στο να καταβάλουν τόσο βαρύ φόρο αίματος 72. Έτσι ελάχιστοι – πέντε ή έξι νεαροί – ξεγλιστρούν από το «λαιμό» και διαφεύγουν στα βουνά 73 και κάποιοι άλλοι – τριάντα πέντε άτομα περίπου - κρύβονται σε χριστιανικά σπίτια της πόλης, ενώ τέλος μια οκταμελής οικογένεια που από σύμπτωση βρίσκεται τη μοιραία νύχτα σ’ ένα μύλο έξω από την πόλη, γλιτώνει τη σύλληψη 74.

Ενδιαφέρουσα, αν και ίσως δεν ανταποκρίνεται απόλυτα στην αλήθεια, είναι η σύνδεση της σύλληψης των Καστοριανών Εβραίων με την καταστροφή της Κλεισούρας στις 5 Απριλίου 1944. Κατά μια εκδοχή λοιπόν, που καταγράφει ο Αλέξης Ρόσιος – Υψηλάντης, επικεφαλής ανταρτικής ομάδας του ΕΛΑΣ που δρούσε στην περιοχή, οι αντάρτες είχαν πληροφορηθεί την επικείμενη διέλευση της γερμανικής φάλαγγας που μετέφερε τους συλληφθέντες Εβραίους στη Θεσσαλονίκη και σχεδίαζαν ενέδρα με σκοπό την απελευθέρωσή τους. Κατά τον Ρόσιο λοιπόν ένας από τους λόγους της καταστροφής της Κλεισούρας από τους Γερμανούς, ήταν και η ελαχιστοποίηση των κινδύνων για τη μεταφορά των κρατουμένων.
Πρέπει να αναφέρουμε ακόμη ότι κάποιοι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν ανέβει στο βουνό κι εντάχθηκαν σε ανταρτικές ομάδες 75. Σε έναν άλλο όχι εξαντλητικό κατάλογο αναφέρονται οι Ιακώβ Αράρ (Χαραρί), Γεουδά Χαραρί, Νατάν Χονέν και Αλμπερτίκο Σάκο 76.

Τρεις μέρες μετά, 763 άτομα οδηγούνται με φορτηγό στο Χαρμάνκιοϊ της Θεσσαλονίκης, ενώ στην πορεία προστίθενται στην αποστολή του θανάτου άλλα 150 άτομα που συνελήφθησαν στις γύρω περιοχές 77. Στους συλληφθέντες Εβραίους της Καστοριάς, περιλαμβανόταν κι ένας μικρός αριθμός Γιουγκοσλάβων Εβραίων, που είχαν βρει καταφύγιο στην πόλη, όταν η χώρα τους καταλήφθηκε από τους Γερμανούς. Είναι επίσης πιθανόν να συνελήφθησαν και κάποιοι Βεροιώτες εβραίοι, καθώς και ελληνοεβραίοι πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, που στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τα βουλγαρικά δεινά, είχαν ζητήσει λίγο καιρό πριν καταφύγιο στην Καστοριά 78. Στη Θεσσαλονίκη οι όμηροι παρέμειναν επί έξι ημέρες, αναμένοντας να συμπληρωθεί η αποστολή με συλληφθέντες Εβραίους από τη νότια και τη δυτική Ελλάδα. Η 24η Μαρτίου 1944 ήταν η μοιραία νύχτα για τις εβραϊκές κοινότητες αρκετών ελληνικών πόλεων: Γιάννενα, Άρτα, Πρέβεζα, Πάτρα, Αθήνα…

Η συνέχεια του ταξιδιού για τον θάνατο στην Πολωνία είναι γνωστή. Μεταφορά σιδηροδρομικώς στην Πολωνία κάτω από οικτρές συνθήκες: υπερφορτωμένα φορτηγά βαγόνια προοριζόμενα για μεταφορά κτηνών, έλλειψη στοιχειώδους υγιεινής, τροφής και νερού. Οι άνθρωποι στοιβαγμένοι και παστωμένοι σαν σαρδέλες, δε μπορούσαν να κινηθούν, αλλά ακόμη και να αναπνεύσουν επαρκώς 79. Ο μοιραίος συρμός έφτασε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Άουσβιτς, μεταξύ 10ης και 11ης Απριλίου 1944, στον τελευταίο σταθμό «πριν από τις αίθουσες των αερίων και των κρεματορίων του Μπιρκενάου» 80.
Στα στρατόπεδα του θανάτου, οι Γερμανοί είχαν σχεδιάσει το τέλος των Καστοριανών Εβραίων-όπως και των έξη εκατομμυρίων ομοθρήσκων τους. Θάλαμοι αερίων, κρεματόρια, σελεξιόν. Θάνατος ωμός και συνεχής. Η «Κραυγή» της Μπέρρυ Ναχμία δεν είναι αφήγημα 81. Είναι οι ματωμένες σελίδες του «Ανθού της Λίμνης».

Η μοιραία αποστολή που περιλάμβανε τους Καστοριανούς Εβραίους αποτελείτο από 4645 άτομα. Από αυτούς οι 4212 θανατώθηκαν αμέσως στους θαλάμους αερίων και μονάχα 433, εκ των οποίων 320 άνδρες και 133 γυναίκες εισήχθησαν στα στρατόπεδα για καταναγκαστική εργασία. Και από αυτούς τους 433 οι περισσότεροι βρήκαν το θάνατο στα κολαστήρια τους επόμενους μήνες, αφού προηγουμένως οι Ναζί εξάντλησαν την εργατική τους δύναμη 82.

Δημοσιευμένη είναι και η μαρτυρία μιας άλλης Καστοριανής, που επέζησε των στρατοπέδων του Θανάτου 83. Πρόκειται για τη Μπουένα Μεβοράχ, το γένος Ρούσσο. Οι μνήμες της από την παλιά Καστοριά είναι βέβαια λιγοστές, γιατί κατά τη σύλληψή της ήταν μόλις δεκατεσσάρων ετών. Στα στρατόπεδα χάθηκαν δέκα συγγενείς της πρώτου βαθμού: γονείς και οκτώ αδέλφια. Σύμφωνα με τη Μεβοράχ καίτοι δεν τους έγιναν άμεσες προτάσεις να διαφύγουν όσο ζούσαν στην Καστοριά, οι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν εντούτοις τη δυνατότητα να πάνε στα βουνά, όσο η πόλη διοικείτο από τους Ιταλούς, πράγμα που δεν έπραξαν, διότι η συμπεριφορά των Ιταλών ήταν καλή. Όπως σημειώνει χαρακτηριστικά «…λέγαμε αφού είναι οι Ιταλοί και δε μας πειράζουν, γιατί να φύγουμε;» 84.

Η Μεβοράχ αναφέρεται και στο ενδιαφέρον περιστατικό μιας εγκύου γυναίκας, της Ρεβέκκας Φράνκο, η οποία ήταν ετοιμόγεννη και «την έπιασαν οι πόνοι πιο νωρίς και την κράτησαν στην Καστοριά, ύστερα τη φέρανε στου Παύλου Μελά και κατόπιν την πήγανε να γεννήσει σε κλινική». Η γυναίκα αυτή απέφυγε τη μεταφορά της στην Πολωνία, ύστερα από μεσολάβηση αντιπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού στους Γερμανούς, σε αντίθεση με το σύζυγό της που εκτοπίστηκε. Αργότερα η Ρ. Φράνκο αναγνωρίστηκε από Καστοριανό συνεργάτη των γερμανών, που την πρόδωσε και οι Γερμανοί την τουφέκισαν στη Θεσσαλονίκη, ένα μήνα πριν φύγουν από την Ελλάδα, στις 8 Σεπτεμβρίου 1944. Το μωρό εντούτοις, η κυρία Εσθήρ Φράνκο-Γκατένιο σήμερα, επέζησε, μεγαλώνοντας σε χριστιανική οικογένεια 85. Η συνέχεια της αφήγησης της Μεβοράχ αναφέρεται στην προσωπική της διαδρομή στο στρατόπεδο του Άουσβιτς Μπίρκεναου και στη συνέχεια στο Νόυστατ, απ’ όπου απελευθερώθηκε απ το Ρωσσικό στρατό και μετά από πολλές περιπέτειες επέστρεψε στην Ελλάδα.

Μετά την απελευθέρωση 35 άτομα θα βρεθούν στη Καστοριά, για να σκορπίσουν σύντομα σε άλλους τόπους. Με την άφιξή τους, οι πρώην όμηροι ήταν αξιοθρήνητοι, «πραγματικοί κινούμενοι άνθρωποι, σκελετοί», με τη φωνή και το παρουσιαστικό τους αγνώριστα από τις ταλαιπωρίες και τη φρίκη των στρατοπέδων 86. Πίσω τους στάχτες και μπροστά τους ερείπια. Στα 1949 είχε ανασχηματιστεί μια βραχύβια Κοινότητα με Προέδρους τον υφασματέμπορο Μωυσή Ζαχαρία και αργότερα τον Πέπο Κοέν και Γραμματέα το Μωυσή Μάτσα 87. Στα 1957 ζούσαν 24 Εβραίοι στην πόλη 88 και σήμερα μονάχα μια εβραϊκή οικογένεια κατοικεί εκεί.

Ο επίλογος της εβραϊκής κοινότητας της Καστοριάς, που διαλύθηκε επίσημα στα 1972, συνδέεται και με κάποια δυσάρεστα και πικρά γεγονότα, καθώς κάποιοι από τους τελευταίους Καστοριανούς Εβραίους νέμονταν την κοινοτική περιουσία κατά το δοκούν και προς ίδιον όφελος, ερχόμενοι σε ρήξη με το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος 89, αλλά και σε αντίθεση με το Νόμο που προέβλεπε πως οι χωρίς κληρονόμους εβραϊκές περιουσίες θα περιέρχονταν στο σύνολο των Εβραίων της Ελλάδας 90. Θα χρειαζόταν πολύς αγώνας, αλλά και οι υπογραφές των αποδήμων Καστοριανών της Αμερικής και του Ισραήλ, ώσπου να καταλήξει η κοινοτική περιουσία να γίνει κτήμα της ολότητας του Εβραϊκού Ελληνισμού 91. Αλλά δυστυχώς, οι επίλογοι στα δράματα είναι πάντα πονεμένοι…

(Συνεχίζεται)




64. Βλ. Μικαέλ Μόλχο και Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam. Αφιέρωμα εις την Μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του Ναζισμού εν Ελλάδι, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 238.
65. Για τη στάση των Ιταλών απέναντι στον εβραϊκό πληθυσμό της Ελλάδας και για την τύχη των Εβραίων στην Ιταλική ζώνη κατοχής βλ. Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, μεταφρ. Κώστα Κουρεμένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σελ 278-290.
66.Το Κιπούρ είναι η σημαντικότερη εβραϊκή γιορτή.
67. Παρασκευή 8 Οκτωβρίου 1943. Σύμφωνα με τη Μπέρρυ Ναχμία, ο Γερμανός διοικητής ζήτησε από τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας το σεβαστό για την εποχή ποσό των χιλίων αγγλικών χρυσών λιρών. Βλ. Μπέρρυ Ναχμία, ο.π., σελ. 36.
Παρόμοιες πρακτικές εφάρμοσαν οι Γερμανοί και στη Θεσσαλονίκη, επιδιώκοντας, πριν τη φυσική εξόντωση των μελών της, την οικονομική εξάντληση της Κοινότητας και τον ατομικό τους πλουτισμό. Σύμφωνα με τους Μικαέλ Μόλχο και Ιωσήφ Νεχαμά ο Γερμανός διοικητής ζήτησε από τον Πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας το ποσό των χιλίων χρυσών αγγλικών λιρών. Βλ. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 239.
68. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 239.
69. Μπέρρυ Ναχμία, ο.π., σελ. 33.
70. Ο Ζακ Αλμπάλα γεννήθηκε στην Καστοριά και έζησε πολλά χρόνια στη Βιέννη, όπου ασκούσε το επάγγελμα του προμηθευτή «πελατών» εξ Ανατολής για κερδοφόρα ιατρική και νοσοκομειακή περίθαλψη. Στα 1946 δικάστηκε από Ειδικό Δικαστήριο Δωσίλογων και καταδικάστηκε σε δεκαπέντε χρόνια κάθειρξη. Βλ. Χάγκεν Φλάϊσερ, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τόμος Β’, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σελ. 302-303, σημ. 22 και Μόλχο Μικαέλ και Ιωσήφ Νεχαμά, In Memoriam. Αφιέρωμα εις την Μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του Ναζισμού εν Ελλάδι, Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1976, σελ. 324.
71. Βλ. χαρακτηριστικά την προσωπική ιστορία της Μπέρρυς Ναχμία, το γένος Κασσούτο τότε, που σημειώνει για το πρωινό της σύλληψης της: «…ξύπνησα χορτάτη ύπνο…Τεντωνόμουνα για λίγα λεπτά στο ζεστό μου κρεβάτι, έτσι για να απολαύσω τη γλύκα και τη θαλπωρή του πρωινού εκείνου ήλιου…Αισθανόμουνα πολύ ωραία!». Μπ. Ναχμία, ο.π., σελ. 39.
72. Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, τόμος Β’, Παπαζήσης, Αθήνα 1995, σελ. 336.
73. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 239
74. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 239.
75. Μεταξύ των πολυαρίθμων Ελλήνων Εβραίων που συμμετείχαν στην Εθνική Αντίσταση αναφέρεται και το όνομα του Καστοριανού Δρ. Αλμπέρτου Κοέν, ο οποίος συμμετείχε ως γιατρός στις ανταρτικές ομάδες του ΕΛΑΣ. Βλ. Michael Matsas, The Illusion of Safety. The Story of the Greek Jews During the Second World War, Pella Publications, New York 1997, σελ. 322.
76. Βλ. Steven Bowman, Jewish Resistance in Wartime Greece, Valentine Mitchell, Edgware 2006, σελ. 97 επ.
77. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 239.
78. Πληροφορία για Βεροιώτες εβραίους καταγράφεται στο Aleksandar Matkovski, A history of the Jews in Macedonia, Skopje 1982, σελ. 200. Την πληροφορία αυτή αμφισβητεί ο Γιώργος Λιόλιος, ο οποίος αναφέρεται σε πρόσφυγες από τη Βουλγαρική ζώνη Κατοχής. Βλ. Γιώργος Λιόλιος, Σκιές της πόλης. Αναπαράσταση του διωγμού των Εβραίων της Βέροιας, Ευρασία, Αθήνα 2008, σελ. 78.
79. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 240.
80. Μ. Μόλχο και Ι. Νεχαμά, ο.π., σελ. 240.
81. Για πολλά χρόνια η Μπέρρυ Ναχμία, όπως και οι περισσότεροι επιζήσαντες όμηροι των ναζιστικών στρατοπέδων, είχε βυθίσει τις αναμνήσεις της στη σιωπή, μη μπορώντας να ανακαλέσει τις θλιβερές της μνήμες. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η μαρτυρία της αποκτά περισσότερο συγκλονιστικό χαρακτήρα. Βλ. Michael Matsas, ο.π., σελ. 263-264, όπου δημοσιεύεται σχετική επιστολή της Μπ. Ναχμία προς το συγγραφέα.
82. Χάγκεν Φλάισερ, ο.π., σελ. 344-345.
83. Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο και Αλμπέρτος Ναρ, Προφορικές μαρτυρίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωμα, Επιμέλεια-Επίμετρο Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, Ίδρυμα Έτς Αχαϊμ – Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 100-109.
84. Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο και Αλμπέρτος Ναρ, ο.π. σελ. 100.
85. Έρικα Κούνιο-Αμαρίλιο και Αλμπέρτος Ναρ, ο.π. σελ. 101. Για την ιστορία της Ρεββέκας Φράνκο βλ. επίσης τη μαρτυρία του Χαϊμ Μισραχή στο M. Matsas, ο.π., σελ. 73 και τη μαρτυρία του Λ. Συνόπουλου, ο.π., σελ. 148.
86. Βλ. Λ. Συνόπουλου, ο.π., σελ. 204. όπου αναφέρεται στην πρώτη συνάντηση του με το Μωυσή Ζαχαρία και το γιο του Κούτσιου του Μουσούλα, αμέσως μετά την επιστροφή τους.
87. Βλ. την από 26-12-1949 έκθεση προς το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο από τον Πρόεδρο του Κανάρη Κωνσταντίνη, που επισκέφτηκε την Καστοριά. Στην έκθεση αναφέρεται ότι ο τότε Μητροπολίτης Καστοριάς είχε διασώσει ορισμένα ιερά σκεύη της Συναγωγής, μεταξύ των οποίων και δυο σεφερίμ στα Χρονικά, φ. 142/1996, σελ. 51-52.
88. Βλ. Joshua Eli Plaut, ο.π., σελ. 131.
89. Το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος είναι Ν.Π.Δ.Δ. που ιδρύθηκε με νόμο του 1949, και λειτουργεί έκτοτε ως συντονιστικό όργανο των επιμέρους ανά τη χώρας Ισραηλιτικών Κοινοτήτων στοχεύοντας στο γενικότερο συμφέρον του συνόλου των Ελληνοεβραίων.
90. Σύμφωνα με το ν. 846 /21-1-1946 δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος (Ο.Π.Α.Ι.Ε.), ο οποίος διαχειρίστηκε τις περιουσίες των εκτοπισθέντων από τους Γερμανούς ομήρων, οι οποίοι εξοντώθηκαν από τους Ναζί και δεν άφησαν κληρονόμους, όπως προβλέπεται από το Κληρονομικό Δίκαιο του Αστικού Κώδικα. Ο νόμος αυτός αποτελεί πρόνοια του Ελληνικού κράτους προς ενίσχυση των Ελλήνων Ισραηλιτών, διότι χωρίς τη θέσπιση του οι περιουσίες αυτές θα κατέληγαν υπέρ του ίδιου του Ελληνικού Δημοσίου, όπως προβλέπεται από τον Αστικό Κώδικα. Και αξίζει να σημειωθεί –προς τιμήν του ελληνικού κράτους - πως σχεδόν σε καμμιά άλλη ευρωπαϊκοί χώρα δε θεσπίστηκε τέτοιο ευνοϊκό για το εβραϊκό στοιχείο νομοθέτημα.
91. Βλ. Joshua Eli Plaut, ο.π., σελ. 109.



ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ