26.4.19

ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ [II]


ODOS newspaper of Kastoria
ΟΔΟΣ 23.2.2017 | 874

ΠΡΩΤΗ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ

«Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου!»

Αποσπάσματα από τα αδημοσίευτα ημερολόγια 
του Ίωνα Δραγούμη*

Επιλογή κειμένων - επιμέλεια - σχόλια: 

ΝΩΝΤΑΣ ΤΣΙΓΚΑΣ

(*) Από το Αρχείο Ίωνα Δραγούμη / Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.

Στο σύνολο των καταλοίπων του Ίωνα, εκτός από τα «Φύλλα ημερολογίου» που έχουν εκδοθεί, συγκαταριθμούνται: Τα βιβλία του που εκδόθηκαν όσο ζούσε όπως: το «Μαρτύρων και ηρώων αίμα» (1907), «Σαμοθράκη» (1909), «Όσοι ζωντανοί» (1911), «Ελληνικός πολιτισμός» (1914), «Σταμάτημα» (1917), «Άρθρα, Λόγοι κλπ» (1915-19), βιβλία που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του με φροντίδα του αδερφού του Φιλίππου όπως «Το μονοπάτι» (1925), «Ο Ελληνισμός μου και οι Έλληνες» (1927) μερικά ανέκδοτα («Ελληνική τραγωδία» κλπ) καθώς επίσης τα ανέκδοτα τετράδιά του (κυρίως ημερολόγια), η σημαντική του αλληλογραφία, η πληθώρα από υπομνήματα και αναφορές που είχε συντάξει και αποτελούν αδιάσειστα πειστικές καταγραφές σχετικές με την έντονη συνωμοτική ή πολιτική του δράση. Υπάρχει επίσης η συστηματική του αρθρογραφία στον «Νουμά», τα πολιτικά κείμενα σε πολλές εφημερίδες και κυρίως στην «Πολιτική Επιθεώρηση» (την οποία από το 1919 εξέδιδε ο ίδιος στην Αθήνα).

Κατά την πρώτη δημοσίευση αποσπασμάτων από τα ημερολόγια τις περιόδου 1902-1908, θα αναδημοσιεύσουμε και μερικά κείμενα, με την μορφή επιστολών ή άλλων καταγραφών, τα οποία έχουν δημοσιευθεί αλλού (όπως πχ στο βιβλίο «Τα τετράδια του Ίλιντεν» που μεταγράφηκαν και εκδόθηκαν από τον Γιώργο Πετσίβα) [11].

Αξίζει να σημειωθεί πάντως, πως μεγάλο μέρος του αρχείου του Ίωνα Δραγούμη παραμένει ακόμα ανέκδοτο ενώ η κριτική έκδοση των απάντων του φαντάζει πλέον όνειρο θερινής νυκτός. Ποτέ μάλλον δεν πρόκειται να εκπληρωθεί αυτό που οραματίσθηκε ο αδερφός του Φίλιππος Δραγούμης γράφοντας το 1941:

«Δυστυχώς δεν είναι δημοσιευμένα όλα του τα κατάλοιπα και η σημερινή στιγμή δεν προσφέρεται για τέτοιαν έκδοση… Αλλά θα έλθει η ώρα να παρουσιαστεί η μορφή του ακέρια. Διαστροφές θα είναι τότε πια ακατόρθωτες».

Ο πρώτος τόμος που ήταν ο …τέταρτος!

Δυσάρεστη εντύπωση μου προξενούσε, πέρα από το συνολικό πνεύμα που διαπνέει τα εισαγωγικά του Δ΄ τόμου των «Φύλλων Ημερολογίου», η παρακάτω διατύπωση των επιμελητών της έκδοσης Θ. Βερέμη και Γ. Κολιόπουλου:
 […] ο Δραγούμης αποσύρεται σταδιακά σ’ ένα νοητό ελληνικό κόσμο, στον οποίο η ιδεολογία είχε τη θέση προσωπικού οράματος μάλλον, παρά ρεαλιστικής αξιολόγησης των δεδομένων της εποχής.
Με λίγα λόγια ήταν «ονειροπαρμένος» αυτός ο κατ’ εξοχήν άνθρωπος της δράσης, εκείνος που διατύπωσε πλήρη πολιτική και κοινωνική διακήρυξη για την οργάνωση του ελληνικού κράτους, για την «τελείωση» του έλληνα πολίτη. Αυτός που εξαιτίας της δράσης του εξορίστηκε από το 1916 μέχρι το 1919 από το καθεστώς Βενιζέλου και των Γάλλων. Που προαλείφονταν ως αρχηγός της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως» απέναντι στον Βενιζέλο, που πολέμησε για ιδέες και πολεμήθηκε γι’ αυτές.

Σε αγαστή συνοδοιπορία βρίσκεται η άποψη αυτή με τα λεγόμενα του διανοητή της αριστεράς -καθηγητή της ανώτερης βαθμίδας της Παντείου - Άλκη Ρήγου, σε τηλεοπτική εκπομπή αφιερωμένη στον…Ίωνα Δραγούμη που πρόβαλε η κρατική τηλεόραση τον Νοέμβριο του 1987 [μεταφέρω επακριβώς πληροφορίες και παράλληλα σχόλια του Θ. Σωτηρόπουλου]: κλασσική περίπτωση ονειροπαρμένου (αυτόν που είχε ζυμωθεί με το πιο ωμά ρεαλιστικό πράγμα που είναι οι σχέσεις μεταξύ κρατών, η εξωτερική πολιτική), προσθέτει (ειρωνικά) πως «είχε λύσει όλα του τα προβλήματα» (αυτός που μονίμως αμφιβάλλει για τους πάντες και για τα πάντα), τον χαρακτηρίζει «ξεκομμένο από τις κοινωνικές διεργασίες» και τέλος αναρωτιέται, ελπίζω εν τη ρύμη του τηλεοπτικού λόγου: «η μήπως θα προχωρούσε σε μια εθνικοσοσιαλιστική απάντηση, όπως οι μέχρι τότε πολιτικές ιδέες του».

Στα εισαγωγικά τους επίσης, οι Βερέμης και Κολιόπουλος, θέτουν το ερώτημα γιατί άραγε ο Δραγούμης παραλείπει στα ημερολόγιά του να αναφερθεί στην (ΜΥΣΤΙΚΗ!) Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως [μια οργάνωση και αναδρομικά χαρακτηρισμένη από τον Γιάννη Μάζη ως (sic) συνωμοτική και τρομοκρατική εναντίον των συμφερόντων της Τουρκίας και του ελληνικού οργανωμένου κράτους] [12]. Γράφουν οι Βερέμης-Κολιόπουλος: «Γεννιέται λοιπόν το ερώτημα γιατί επέλεξε να αφήσει έξω από τις σημειώσεις ή και να υποβιβάσει τη σημασία και τα κίνητρα του ρόλου αυτού; Είχαν πράγματι τόση λίγη σημασία για τον ίδιο οι προσπάθειες αυτής της εποχής, οι οποίες είχαν συνδέσει τόσα ετερόκλητα στοιχεία: αξιωματικούς του στρατού, διπλωματικούς υπαλλήλους, εμπόρους, εκπαιδευτικούς, ελλαδίτες και Έλληνες της Οθωμανικής Επικράτειας;» […] Tί να απαντήσει κανείς; Πως η οργάνωση ήταν συνωμοτική (με το τυπικό και τους κανόνες της Φιλικής Εταιρείας) και πως από το καταστατικό της προβλέπονταν ακόμα και εκτελέσεις για όσους θα άφηναν να διαρρεύσουν μυστικά από τη δράση της (έγινε μάλιστα στην Πόλη μία δολοφονία μέλους για τέτοιο περιστατικό). Πως ο Δραγούμης ταυτόχρονα ήταν ανώτερος Προξενικός υπάλληλος του ελληνικού κράτους. Πως με την ίδρυση της Οργάνωσης συνέβη και η Επανάσταση των Νεοτούρκων και η Οργάνωση είχε αντιπροσώπευση στο καινούργιο οθωμανικό κοινοβούλιο που προέκυψε... Πώς λοιπόν ο Ίωνας θα κατέγραφε ως «μαρτυρία», στα "Τετράδιά" του, απόψεις και πληροφορίες, για γεγονότα ή δράσεις κάτω από αυτές τις συνθήκες; Η εμπειρία του επί τριετία (1902-1905) από τον Μακεδονικό αγώνα, όπου εργαζόταν κυριολεκτικά «κάτω από τη μύτη» των ελληνικών προξενικών αρχών και των προϊσταμένων του αλλά και των οθωμανών, καταγράφηκε στα ημερολόγια –τετράδιά του και στην πλούσια αλληλογραφία του ή τα εμπεριστατωμένα υπομνήματά του προς Αθήνα και Θεσσαλονίκη [«κάνω επικίνδυνα πράγματα που δεν επιτρέπονται» γράφει στον γαμπρό του Παύλο Μελά]. Μια ενέργεια που συχνά τον έθεσε σε κίνδυνο και του στοίχησε σωρεία από υπηρεσιακές επιπλήξεις, μεταθέσεις, παύσεις ακόμα και απομακρύνσεις. Αλλά με τα τετράδια εκείνα δεν επιθύμησαν ν’ ασχοληθούν οι προαναφερθέντες επιμελητές. Ευτύχημα πάντως αποτελεί το γεγονός πως δεν ξανακαταπιάστηκαν και με την υπόθεση των ημερολογίων του πέρα από αυτόν τον τόμο.

Και μια... σημειολογική παρατήρηση: Ενώ εγκαινιάζεται η κυκλοφορία της σειράς «Φύλλα ημερολογίου» του Δραγούμη, στο εξώφυλλο του Δ΄ τόμου (ξαναθυμίζω: του πρώτου που κυκλοφόρησε) φιγουράρει μια φωτογραφία της Μαρίκας Κοτοπούλη, αυτού του δαιμονικού, κραταιού και διαρκούς έρωτα του Ίωνα. Για την Μαρίκα γίνεται συχνότατα αναφορά σε μεγάλο μέρος των ημερολογίων και ιδιαίτερα σ’ αυτά που περιέχονται στον τόμο. O Ι.Δ. ονομάζει το συγκεκριμένο Τετράδιο Πόλη, Αθήνα, Ρώμη, Παρίσι, Λόντρα και σημειώνει στην πρώτη του σελίδα "Στη Μαρίκα Κοτοπούλη αφιερόνω το τετράδιο αυτό, εγώ που την αγαπώ. Ρώμη 12 Αυγούστου 1909, Ίων Δραγούμης". Όμως οφείλω να παρατηρήσω πως το ειρωνικό παρατσούκλι που είχαν κολλήσει οι βενιζελικοί στον Ίωνα ήταν «ο Κοτοπούλης». («Πιάσαμε τον Κοτοπούλη!» ήταν η φράση που ειπώθηκε και στην Βασιλίσσης Σοφίας απέναντι από το στρατόπεδο του Θών όπου έλαβε χώρα και η εκτέλεσή του από τους «Γυπαραίους» το καλοκαίρι του 1920). Συνειρμοί και αντιστοιχήσεις μοιραία προκύπτουν…

Λαθροχειρίες... «αφιερωμάτων»

[...] Έχει μείνει στη συνείδηση πολλών, αυτών ιδίως που μορφώνονται με αποσπάσματα κειμένων και τρέφονται με ξεκομμένα ρητά και συνθήματα, ως ο ακραίος εθνικιστής, ο μέγας κομματάρχης τους, ο πρόδρομος και θεωρητικός της αιμοβόρας ψυχής των, ή, το αντίθετο, ο μεγαλοαστός, ο αστικοτσιφλικάς, ο καταπατητής των λαϊκών συμφερόντων, μπροστά στα εθνικιστικά φούμαρα και πολλά άλλα. Γράφτηκαν κάτι τέτοια κι φέτος [...] γράφει ο Γιώργος Ιωάννου. Και συνέχισαν να γράφονται αλησμόνητε Γιώργο...

Παρόμοιες αμετροέπειες και λαθροχειρίες αντικρίσαμε ενεώτες και στον ίδιο αφιερωματικό τόμο («Τετράδια Ευθύνης»/«Επιτύμβια Στήλη στον Ίωνα Δραγούμη») –όπου συμμετείχε και ο Γ. Ιωάννου κείμενο απ’ όπου και το παραπάνω απόσπασμα– καθώς ο (προφανέστατα δηλητηριασμένος από τον βενιζελισμό) καθηγητής της Παντείου Γ. Δ. Δασκαλάκης βρίσκει ευκαιρία να επιτεθεί στον Δραγούμη στον οποίο διαγιγνώσκει ένα σωρό κουσούρια ακόμα και …δυσκοιλιότητα οφειλόμενη στην αυταρχική και αντιδημοκρατική προσωπικότητα του (!). Τέτοιας δυστυχώς χαμηλής στάθμης απόψεις να στέκονται ανάμεσα σε κείμενα σαν κι αυτό του Γιώργου Ιωάννου απ’ όπου πάλι ξεχωρίζω: [...] «ο Ίων δεν κάνει τίποτε άλλο παρά διαρκώς να αυτοαναλύεται, αλλά και να αναλύει στα στοιχεία τους αυτά που τον ενδιαφέρουν, τον καίνε θέλω να πω, να φτάνει κάθε τόσο σε αδιέξοδο, να αντιφάσκει, να καταλύεται, να υποφέρει, να ξεκινάει πάλι από μια σπίθα, ένα αδιόρατο κρηπίδωμα, και να ξαναϋψώνει το οικοδόμημα του εγώ του, των εθνικών και συνάμα ατομικών προβλημάτων του πάλιν και πολλάκις ιεραρχημένων» […]

Κάτι ανάλογο με τον Δασκαλάκη έπραξε και μέσα από τις στήλες της εφημερίδας «Μακεδονία» -πάλι σε τιμητικό αφιέρωμα για τα ενενήντα χρόνια από τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη- ο ιστορικός κ. Βλάσης Αγτζίδης [13] ο οποίος έλαβε από μέρους μας εκτενή απάντηση [14] που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΟΔΟΣ με τον τίτλο Ίων Δραγούμης - Rejected - Ενενήντα χρόνια... «αντινομιών και ανορθολογισμών» ["εδώ"].

Εκδοτικά παράδοξα και σκόπιμα

Φαίνεται πως, τελευταίως, συμβαίνει κάποιου είδους «αναδίπλωση», σε σχέση με την «απώθηση» της περίπτωσης Δραγούμη εκ μέρους των επιστημόνων ιστορικών. Αφήνοντάς τον επί ενενήντα χρόνια έρμαιο της ιδεολογικής εκμετάλλευσης από τους συγγνωστούς ακραίους κύκλους, κατάφεραν να προσφέρουν σ’ αυτούς την αίγλη μιας θεωρητικής θωράκισης. Και εκείνοι–«δικαιωματικά» και ανενόχλητοι– πλέον κάνουν τελετές «στην στήλη του» μπροστά στο Χίλτον, αυτοί στεφανώνουν τις προτομές του με δάφνες όπου τις συναντούν ανά την χώρα. Οι ίδιοι είναι που εξέδωσαν τα έργα του και οικειοποιήθηκαν τον λόγο και τη σκέψη του επειδή τους επιτράπηκε να το κάνουν. Επειδή τους τον χάρισαν. Είδατε ποτέ το επίσημο κράτος, τον Πρόεδρο της Βουλής, κάποιον υπουργό τέλος πάντων, εκτός από τη «Χρυσή Αυγή» και τους συγγενείς της, να πηγαίνουν σε κάποιο μνημόσυνο μπροστά στη στήλη που «λευκή μαρμαρωμένη τον κλαίει;» Οι «συνεπείς και γνήσιοι αριστεροί» και οι λοιποί [οικειοποιηθέντες την κληρονομιά του «μεγάλου Βενιζέλου»] αδιαφορούσαν με σημασία για τον Δραγούμη όταν δεν βανδάλιζαν (συχνά-πυκνά κι όλας) τη στήλη του μισητού «φιλοβασιλικού / φασίστα»… Τώρα βέβαια που τα πράγματα άλλαξαν -και οι πάντες τρέχουν και δεν φτάνουν- και το ρεύμα της δυστοπικής εποχής έφερε μέσα στο κοινοβούλιο την... «Ά(γ)ρια φυλή», ανησύχησαν. Επιστρατεύουν λοιπόν έντρομοι -άκαιρα όμως και πλέον πολύ αργά- τους ειδικούς τάχα κονδυλοφόρους, προσπαθώντας να αμυνθούν, με χλιαρό όμως και ανεπιτυχή τρόπο, καθώς «η βοή των γεγονότων» τους πλησιάζει. Κάποια εκδοτική σκόνη σηκώνεται γύρω από το όνομα. Αλλά σκόνη μονάχα...

Θα σχολιάσω δυο βιβλία που αφορούν αυτήν την καινούργια «τακτική»:
Το 2016 ξανακυκλοφόρησε, υποτίθεται σε μνημειώδη επανέκδοση, που διαφημίσθηκε και τιμήθηκε δεόντως από κριτικογράφους φύλλων μεγάλης κυκλοφορίας, το Μαρτύρων και ηρώων αίμα του Ίωνα από τις «Εκδόσεις της Εστίας», με εκτενές επίμετρο του καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο κ. Ν.Ε. Καραπιδάκη. Πέρα από το ότι στο βιβλίο δεν υπάρχει ο παραμικρός πραγματολογικός σχολιασμός, διαβάσαμε με έκπληξη, στο αυτούσια καταχωρισμένο προλογικό σημείωμα των εκδόσεων Γαλαξίας του 1971, να διατηρείται το λάθος πως ο Ίων... Νικολάου Δραγούμης είναι ο συγγραφέας του βιβλίου (καημένε Στέφανε για άλλη μια φορά έχασες το γυιό σου...). Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε για χάρη μιας και μοναδικής θαρρώ σκοπιμότητας: για να δημοσιεύσει το επίμετρό του, έκτασης 63 σελίδων, ο κ. Καραπιδάκης ο οποίος μας διδάσκει «πώς πρέπει να διαβάσουμε τον Ίωνα» κάνοντας αναγωγές, συμψηφισμούς και συσχετισμούς επιεικώς απαράδεκτους σαν και τον παρακάτω:
[…] Μια αφήγηση και ταυτόχρονα, μια αυτοανάλυση, μια πραγμάτωση του προσωπικού οράματος (που ωστόσο υλοποιήθηκε χάρη στο θάνατο ενός άλλου) […]. Και παρακάτω επανάληψη σαν ρεφραίν: Πατριωτική υπέρβαση του πένθους [σημ. το βιβλίο είναι αφιερωμένο από τον Δραγούμη σαν μια θρηνητική Πιετά στον Παύλο Μελά] αλλά και οικογενειακή τραγωδία όπου ο Ίωνας και ο πατέρας του Στέφανος υλοποιούν την πατριωτική τους ιδέα μέσα από τον θάνατο του γαμπρού τους Παύλου Μελά […]. (Κοντολογής: οι δυο τους τον οδήγησαν κανονικά και υστερόβουλα στο θάνατο…)

Γράφει επίσης γι’ αυτόν (τον αρνητή του Μεγαλοϊδεατισμού, του οποίου γνήσιος απόλυτος εκπρόσωπος, κληρονόμος και τοποτηρητής υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος «των τριών ηπείρων και των πέντε θαλασσών») ο κ. Καραπιδάκης: […] μοιάζει να εκφράζει μια γεωπολιτική άποψη όπου κινητοποιεί την ευρεία έννοια «Έλληνας» προς όφελος της διεκδίκησης ενός μείζονος χώρου. Η άποψη του Δραγούμη περισσότερο μεγαλοϊδεατική και λιγότερο ρεαλιστική κλπ κλπ […]. Ο Ίων τραβά τα πάνδεινα από τον Καραπιδάκη:[…] οι άνθρωποι του Δραγούμη δεν είναι η κοινωνία των σοσιαλιστών αλλά οι άνθρωποι του γένους και της πατρίδας. Γνώριζε άραγε ο Δραγούμης τις συνέπειες που μπορούσε να έχει αυτός ο «πατριωτικός άνθρωπος» που φαντασιωνόταν; […]

Αφήνω, στον ύπουλο προβληματισμό του συγγραφέα, να απαντήσει ο Θ. N. Σωτηρόπουλος από το εισαγωγικό σημείωμα του προτελευταίου τόμου (του ΣΤ΄) των «Φύλλων Ημερολογίου» όπου παραθέτει απόσπασμα από άρθρο του Ίωνα Δραγούμη στην «Πολιτική Επιθεώρηση» της Γ΄ περιόδου στις 7 Ιουνίου 1920, σχεδόν ένα μήνα προτού δολοφονηθεί από τους πραιτωριανούς του βενιζελικού καθεστώτος:

«Η ειρήνη του 1919-1920 είναι σταθμός της ιστορίας των εθνών κατά τούτο, ότι εικονίζει την αποκρυστάλλωσιν της χωριστικής ή αυτονομιστικής τάσεως των εθνών, όσα απέκτησαν ιδίαν εθνικήν συνείδησιν ανεξαρτήτως θρησκεύματος και γλώσσης, και προμηνύει συνασπισμούς εθνών εις ομοσπονδίας βασιζομένας όχι επί κατακτητικών ή ιμπεριαλιστικών διαθέσεων και βλέψεων, όχι επί δυναστικών συμφερόντων, αλλ’ επί κοι νών γεωγραφικών και βιωτικών όρων και ανάγκης οικονομικής αυταρκείας. Αι νέαι κοινωνικαί αντιλήψεις, που εμορφώθησαν με την διάδοσιν του σοσιαλισμού και του συνεργατισμού, προδιαθέτουν τους ανθρώπους κατά τρόπον ώστε βαθμηδόν και κατ’ ολίγον να μη ζητούν πλέον πολεμικάς και εμπορικάς κατακτήσεις, αλλά διατηρούντες τον εθνισμόν των και την εθνικήν των αυθυπαρξίαν, να επιδιώκουν όρους ζωής πλέον υποφερτούς, περισσοτέραν γενικήν άνεσιν και ευτυχίαν. Οι δε πόλεμοι του μέλλοντος θα είναι πόλεμοι εθνικής αμύνης, και πόλεμοι προς αποτίναξιν ζυγών μη φυσιολογικών, με τάσιν σχηματισμού φυσιολογικών διεθνών συνασπισμών, εξαρτωμένων από κοινούς ιστορικούς γεωγραφικούς και οικονομικούς όρους». Ας μου επιτραπεί να σημειώσω ότι, σ’ αυτό το βαθιά ισορροπημένο κείμενο το μόνο που βλέπω, πέρα από τη στροφή στις απόψεις του Δραγούμη που ήδη υπογραμμίσαμε είναι να χαράζει το όραμα μια ενωμένης Ευρώπης. Αλλά μόνον εικασίες μάταιες μπορούμε να κάνωμε τώρα για ποιάν επιρροή θα ασκούσε ο ώριμος Ίωνας επάνω στην εξέλιξη των ελληνικών και των ανατολικών πραγμάτων, εάν δεν είχε σκοτωθεί στα 1920».

Το βιβλίο του Γιάννη Μάζη με τίτλο: «Ίων Δραγούμης: ένας άνθρωπος παντός καιρού και η χωρίς συμβιβασμούς ζωή του» πρωτοκυκλοφόρησε στα Αγγλικά από τον εκδοτικό οίκο ISIS στην Κωνσταντινούπολη το 2014. Το βιβλίο επανεκδόθηκε -μεταφρασμένο από τα Αγγλικά- και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από το «Μεταίχμιο», το 2016, με τον κάπως …κινηματογραφικό τίτλο «Ίων Δραγούμης: Ο Ασυμβίβαστος». Ο συγγραφέας επικαλείται συχνά ως επιστημονικά έγκυρες, απόψεις του καθηγητή στο ανοικτό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σπ. Μαρκέτου, προκειμένου να κατατάξει τον Δραγούμη μαζί με τον Περικλή Γιαννόπουλο και άλλους ανάμεσα στους έλληνες... «Πρωτοφασίστες» [15]. Ο Μαρκέτος για να «αποδείξει» αυτήν την σχέση χρειάστηκε περίπου πεντακόσιες σελίδες, διεξερχόμενος πολλαπλά λογικά και ιστορικά άλματα, στον ένα και μοναδικό τόμο βιβλίου που εξέδωσε το 2006- για τον ελληνικό φασισμό. Δώδεκα χρόνια μετά ακόμα καρτερούμε να μας παραδώσει ολοκληρωμένο το έργο του (εννοώ την έκδοση και του δεύτερου τόμου που μας είχε υποσχεθεί). Ο Μάζης εκφράζει μεταξύ άλλων την άποψη πως ο Δραγούμης δεν ήταν κάποιος σημαίνων διπλωμάτης (ήταν «ένας κατώτερος διπλωματικός υπάλληλος» κατά τη γνώμη του), ούτε ιδιαίτερης αξίας λογοτέχνης σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του …ειδήμονος -και περί τα λογοτεχνικά- Θ. Βερέμη [16], ούτε μεγάλος πολιτικός άνδρας αφού προεξοφλεί κι όλας πως ποτέ... δεν θα ήταν σε θέση να μιλήσει μπροστά σε εκατό χιλιάδες συγκεντρωμένου πλήθους (!). Αν με το τελευταίο εννοεί πλαγίως πως ο Δραγούμης ποτέ δεν υπήρξε δημαγωγός τότε καλώς πράττει και το δηλώνει. Υπήρξε όμως (και αφού το γράφει ο …καταξιωμένος Μαρκέτος το αναπαράγει και ο Μάζης ως βεβαιότητα) ένας πρωτοπόρος του φασισμού στην Ελλάδα δηλ. (sic) ένας «Πρωτοφασίστας». Προς επίρρωσιν των ανωτέρω παραθέτω κι εγώ από την πλευρά μου μερικές «πρωτοφασιστικές» (φως φανάρι...) απόψεις του Ίωνα Δραγούμη της ύστερης -ώριμης- περιόδου:

[…] Μα ο αρχικός εγωισμός μεταμορφόνεται με τον καιρό, και σ' έναν πολιτισμένο άνθρωπο και σε μια πολιτεία έχει καταντήσει, αυτοθυσία και αυταπάρνηση και αγάπη, και ο πατριωτισμός αλληλεγγύη (σολινταρισμός), σοσιαλισμός και αλληλοβοήθεια ηθική. (Ι.Δ., Φύλλα Ημερολογίου, τόμος ΣΤ΄ σελ.54).

[…] Αγαπώ παρά πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής. Αγαπώ παρά πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης. Αγαπώ παρά πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο. (Ι.Δ., Φύλλα Ημερολογίου, τόμος ΣΤ΄ σελ.58-59).

[…] Κάτω όλοι οι ιμπεριαλισμοί! Θα ησυχάσουν πολύ και θα καλητερέψουν πολύ οι άνθρωποι άμα πάψουν να έχουν χωματική λαιμαργία, δηλαδή να διψούν για ν’ απλωθούν σε ξένα χώματα, να ορίζουν όλο και περισσότερα χώματα. Να θέλουν τα έθνη να ορίζουν ανθρώπους το εννοώ, μα πως να τους ορίζουν; με το πνεύμα, με τον πολιτισμό τους τον ανώτερο. Ας δημιουργήσουν τα έθνη πολιτισμούς και ας επηρεάζουν τα άλλα έθνη, αν μπορούν. Κι όποιος κάμει τον καλήτερο. (Φύλλα Ημερολογίου, τόμος ΣΤ΄ σελ.58-59).

Ένας θεωρητικός του φασισμού για την Ελλάδα λοιπόν υπήρξε ο Δραγούμης που άρθρωσε συγκροτημένο πολιτικό λόγο. Ένας αδίστακτος και... «ανήθικος» [!] χωρίς διόλου αναστολές άνθρωπος, αφού μπορούσε να παραγγείλει ακόμα και δολοφονίες ανθρώπων ως μέλος μυστικών [για την ακρίβεια «τρομοκρατικών» με τα σημερινά δεδομένα οργανώσεων. Και εννοεί μ’ αυτό ο Μάζης το «Μακεδονικό κομιτάτο» και την «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως»], υπερεκτιμημένος, και αγιοποιημένος από την δολοφονία του ή οποία ίσως και να ήταν κάποια «Νέμεσις». Κάπου δε, με κάπως νόστιμο τρόπο, μας τον παρουσιάζει ακόμα και ως... ζιγκολό αφού θεωρεί πως τον συντηρούσε και τον στήριζε οικονομικά από το 1915 και μετά -όταν παραιτήθηκε από το διπλωματικό σώμα η -κατά δέκα χρόνια μικρότερή του και τεράστια ηθοποιός- Μαρίκα Κοτοπούλη. Λησμονεί φαίνεται ο κ. καθηγητής πως ο Ίων ήταν εκλεγμένος βουλευτής του ελληνικού Κοινοβουλίου από το 1915 και εντεύθεν και απολάμβανε «βουλευτικήν αποζημίωσιν» ακόμα και μετά το 1917 ως εξόριστος στην Κορσική και τη Σκόπελο από το καθεστώς Βενιζέλου. Μάλιστα ο Μάζης τολμά να υπαινιχθεί για τον Ίωνα Δραγούμη -αφού ο αδερφός του Φίλιππος είχε σημειώσει στο ημερολόγιό του πως «εκείνον τον καιρό ο Ίων συγκέντρωνε χρήματα για την ενίσχυση μερικών απόστρατων αξιωματικών»- πως ίσως είχε ανάμιξη ακόμα και στην δολοφονική επίθεση της Λυών κατά του Βενιζέλου [εξ αιτίας της οποίας μεν ο Βενιζέλος τραυματίστηκε ελαφρά στον αγκώνα ενώ ο Ίωνας δολοφονήθηκε από τα τάγματα ασφαλείας του Γύπαρη πιθανότατα ύστερα από εντολή των δύο ισχυρών ανδρών Ρέπουλη και Μπενάκη]. Ο Μάζης προσπαθεί πάντως –σε ξεχωριστό κεφάλαιο του βιβλίου του– να τεκμηριώσει την άποψη πως ο τελευταίος (Εμμ. Μπενάκης), ξεπληρώνοντας "χρέη οικογενειακής τιμής" παλαιά, υπήρξε ο πιθανότερος εντολέας της δολοφονίας.

Σε συνέντευξη προώθησης του βιβλίου, μέσα από έντυπο ευρείας κυκλοφορίας, ο Μάζης κατορθώνει να συσχετίσει πράγματα με ολότελα αντιεπιστημονικό τρόπο. Λέει λοιπόν πως θα χαρακτήριζε τον Δραγούμη και ως «Ευρωσκεπτικιστή» με τα σημερινά δεδομένα (!!!). Προφανώς καθώς μιλά για «ευρωσκεπτικισμό» μοιάζει να του διαφεύγει πως κατά την εποχή στην οποία αναφέρεται –εποχή των Εθνικισμών, της ίδρυσης Εθνικών κρατών που προέκυπταν από τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας– ολόκληρη η Ευρώπη βρίσκονταν στα πλημμυρισμένα ορύγματα στο μέτωπο, με όλους εναντίον όλων, με αέρια μουστάρδας να πλανώνται και αφημένους 700 χιλ. νεκρούς στρατιώτες μέσα στις λάσπες του Βερντέν.

Η προσωπική μου εκτίμηση για το βιβλίο αυτό είναι πως διαπνέεται από μια περίεργη αμφιθυμία εκ μέρους του συγγραφέα. Ο πνευματικά ανοιχτός σε ιδέες, ο συχνά αντιφατικός, ο αγωνιών, διαρκώς εξελισσόμενος και κινούμενος Ίων Δραγούμης παρασύρει τον κ. Μάζη σε μονοπάτια ολότελα άγνωστα και τέλος υφίσταται τις συνέπειες της λαϊκής ρήσης «να σε κάψω Γιάννη μ’ να σ’ αλείψω λάδι» εκ μέρους του συνονόματού του συγγραφέα...

Όμως ο σημαντικός πνευματικός άνθρωπος και ποιητής, ο αείμνηστος Στέφανος Μπεκατώρος, στο βιβλίο του «Το ανθολόγιο του Νουμά», που κυκλοφόρησε το 2002 από τις «Εναλλακτικές Εκδόσεις», όπου παραθέτει εκτενή πρόλογο, γράφει το παρακάτω συγκλονιστικό:

Ο Ίων μιλεί και ηχεί και μετράει νομίζω όσο και όπως ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Παλαμάς, ο Καρυωτάκης, ο Γιαννόπουλος, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος, ο Θεοτοκάς, ο Πεντζίκης, ο Πικιώνης, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο Νίκος Καρούζος, ο Τσαρούχης, ο Μάνος Χατζηδάκις, ο Μ. Ράπτης (Pablo) και τόσοι άλλοι αείζωοι πνευματικοί σηματωροί του τόπου μας με τον Καημό τη Ρωμιοσύνης μέσα τους, είναι μέσα στον Ελληνισμό διότι είναι οικουμενικοί. Ότι τους χαρακτηρίζει είναι η ανθρωπιά, δηλαδή η πνευματική ευθύνη και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ο οποίος αναπτύσσεται και έχει την «ιστορία του φυτού», όπως θα έλεγε ο Σολωμός, και έχει ρίζες στο χώμα στον ουρανό που είναι χώμα με κλωνάρια φύλλα και άνθη να υψώνονται να θέλουν την ένωσή τους με το παντού και το πάντα υποταγμένα στον ξυνό λόγο (Ηράκλειτος) στο «κοινό και στο κύριο» (Σολωμός) και αφού έχουν σπόρους –ιδέες να βασανίζονται πολύ και να πεθαίνουν ο καθείς με τον πικρό τρόπο του αφού έτσι πρέπει να γίνουν καρπός που θα δώσει νέους σπόρους […]

Ο Ίων σύμφωνα με τον καθηγητή Βασίλη Καραποστόλη, στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου του «Διχασμός και εξιλέωση», υπήρξε ένας ιδαλγός στην Αγορά. Τουλάχιστον δεν υπήρξε δημαγωγός και λαϊκιστής. Μας λέει ο συγγραφέας: […] Μέχρι το μαρτυρικό του τέλος παρέμεινε αντιμέτωπος των πολλών. Είτε με τον ιδιότυπο αντικρατισμό του, είτε με την όψιμη συμπάθειά του προς ορισμένες σοσιαλιστικές απόψεις, δεν έπαψε απέναντι στις παρορμήσεις της μάζας. Και παρακάτω: […] οι άλλοι γι’ αυτόν ήταν πάντα απέναντι. Εν τω μεταξύ ο Βενιζέλος γλιστρούσε ανάμεσά τους. Υπολογισμένα, συγκροτημένα, αφήνοντας στην άκρη το ερώτημα που πάντα βασάνιζε τον Δραγούμη: εάν είναι περισσότερο πολιτικός παρά άνθρωπος και κατά πόσον τα δυο αυτά συμβιβάζονται.

Σάμπως σε επιγραμματικό επιτύμβιο μας λέει το ίδιο, με τον δικό του τρόπο, κι ο Οδυσσέας Ελύτης:
 […] όπως σ’ ένα ακρογιάλι έρημο της Θράκης περπάτησε μες στην καθαροσύνη του μεσημεριού, έτσι ανυπόδητος πέρασε πάνω από τις αιχμές και τις πανουργίες της τρέχουσας πολιτικής […]

Αλλά ας αφήσουμε τα ημερολόγιά του να μιλήσουν πια για λογαριασμό του Δραγούμη. Ίσως τον ανακαλύψουμε και τον γνωρίσουμε αλλιώς...

συνεχίζεται

Τα επόμενα μέρη των ημερολογίων από το Αρχείο του Ίωνα Δραγούμη της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα - Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, με τις φωτογραφίες και τα σχόλια του κ. Ν. Τσίγκα, είναι διαθέσιμα μόνο στην έντυπη μορφή της ΟΔΟΥ και δεν θα αναρτηθούν στο ιστολόγιο της εφημερίδας.



Σημειώσεις-παραπομπές-σχολιασμός
11. Στο κάπως χαωτικό, αλλά με πολύν μόχθο γραμμένο, βιβλίο του Γιώργου Πετσίβα «Ίωνος Δραγούμη -Τα τετράδια του Ίλιντεν» Εισαγωγή-επιμέλεια-σύνθεση, Εκδόσεις Πετσίβα, 2000.
12. Γράφει, αυτολεξεί ο Γ. Μάζης: «Προφανώς στην συγκεκριμένη περίπτωση ο Ίων Δραγούμης, στέλεχος του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, ενεργούσε σαν μέλος τρομοκρατικής οργάνωσης, κατά παράβαση κάθε έννοιας διεθνούς δικαίου, αλλά και ποινικού νόμου, τόσο κατά του Βασιλείου της Ελλάδος όσο και εκείνου της Οθωμανικής αυτοκρατορίας».
13. Βλάση Αγτζίδη: Aντινομίες και ανορθολογισμοί στο βωμό της «μικράς πλήν εντίμου Ελλάδος». Στο αφιερωματικό ένθετο «Ίων Δραγούμης 90 χρόνια από τη δολοφονία του» εφημ. «Μακεδονία», Κυριακή 01.08.2010.
14. Νώντας Τσίγκας, Ίων Δραγούμης-Rejected / Ενενήντα χρόνια… «αντινομιών και ανορθολογισμών». Εφημερίδα ΟΔΟΣ [Μέρος Α΄-φ.561, της 7/10/2010, σελ 10-12 Μέρος B΄- φ.562,της 14/10/2010, σελ. 12-14 Μέρος Γ΄ -φ.563, της 21/10/2010, σελ.12-14 Μέρος Δ΄-φ.565, της 4/11/2010, σελ. 16-18].
15. Σπύρος Μαρκέτος, Πώς φίλησα τον Μουσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού. Τόμος Ι, Βιβλιόραμα, Αθηνα 2006. Ο Μαρκέτος καταχωρεί στο βιβλίο του κεφάλαιο με τίτλο Δυό ιδεολογικοί μέντορες, κατονομάζοντας ως ιδεολογικούς προδρόμους του φασισμού στη Ελλάδα τους Περικλή Γιαννόπουλο και Ίωνα Δραγούμη. Παραθέτω ασχολίαστο το σχετικό απόσπασμα: […] Οι εγχώριοι ιδεολογικοί πρόδρομοι του φασισμού διαμόρφωσαν τις ιδέες τους, κατά κανόνα σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, στην καμπή του δεκάτου ένατου προς τον εικοστό αιώνα. Ανάμεσά τους ξεχώρισαν δυο λογοτέχνες που συνδέονταν μεταξύ τους: ο Περικλής Γιαννόπουλος και ο Ίων Δραγούμης. Η δημόσια απήχηση τους ήδη από τις αρχές του εικοστού αιώνα –αρκετά πρώιμός για την ανάπτυξη του φασισμού χρόνος- υπήρξε σημαντική. Μολονότι τα γραπτά τους δεν οδηγούν απευθείας στην ιδεολογία των μεσοπολεμικών φασιστών, αρκετές γενεαλογίες τα συνδέουν μ’ αυτήν. […] Συνολικά ο Γιαννόπουλος και ο Δραγούμης επηρέασαν τη διαμόρφωση των αντιλήψεων ενός ευρύτερου κοινωνικού και διανοητικού χώρου σχετικά με το έθνος, τη φυλή, και το κράτος με τρόπους τέτοιους που διευκόλυναν τη στροφή προς το φασισμό […].
16. Σε αντιδιαστολή με τα γραφόμενα:
 […] «Στη Σαμοθράκη του όμως εξακολουθώ να βλέπω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή […] 
Οδυσσέας Ελύτης
[…] Πάντως ήταν μεγάλος πεζογράφος ο Ίων Δραγούμης, ο δυνατότερος ασφαλώς από τους δημοτικιστές του καιρού του. Και δεν πρέπει να ξεχνιέται ότι τα κείμενά του πολύ λίγο είχε τον καιρό να τα δουλεύει, μπλεγμένος καθώς ήταν και φλογισμένος διαρκώς με χίλια δυο άλλα, και ακόμα καθώς του άλλαζαν, όπως είδαμε σχεδόν δυο φορές το χρόνο θέσεις είτε για να τον απομακρύνουν είτε για να τον προφυλάξουν από τις καταστάσεις που είχε ξαναδημιουργήσει. [...] Οι συγκαιρινοί του λογοτέχνες, καθώς και αυτοί που μοίραζαν τότε και αργότερα αριστερά και δεξιά, τους σχετικούς τίτλους, εμποδίζονται πολιτικά, ψυχολογικά ή και αισθητικά, από μέσα τους, και προπάντων από γύρω τους, τους πιάνεται ή ανάσα και τους ξεραίνεται το χέρι ή έχουν γλυκανάλατες αντιλήψεις για τη λογοτεχνική δημιουργία. Δεν ξαναμοιράζονται εύκολα τα αρπαγμένα από τις διάφορες, ανάξιες εννοείται, κλίκες λογοτεχνικά τσιφλίκια, αν και αυτός ο αναδασμός ευτελισμένων χώρων δεν έχει πια ιδιαίτερη σημασία για τους άξιους [...]. 
Γιώργος Ιωάννου
[…] Γιατί λες για το άρθρο σου που ίσως δεν με αρέσει. Με άρεσε πολύ. Και το θέμα και οι εκφερόμενες γνώμες μ’ αρέσουν. Το ύφος είναι δυνατό, η φράσις εναργής, και το λεκτικό σωστό. […] 
Κ.Π. Καβάφης
(2/15 Δεκεμβρίου 1905. Από επιστολή του Κ.Π. Καβάφη προς τον Ι.Δ., αναδημοσιευμένη μεταγραμμένη και με σχολιασμό, από τον Γιώργο Ιωάννου στο βιβλίο του «Ο της φύσεως έρως», εκδόσεις Κέδρος 1985).




Φωτογραφίες:
  • Ο Ίων Δραγούμης με την Μαρίκα Κοτοπούλη στην Κωνσταντινουπολη το 1908. [Αρχείο Γενναδείου Βιβλιοθήκης].
  •  Μερικές από τις σύγχρονες επανεκδόσεις του βιβλίου του Ι.Δ. "Μαρτύρων και ηρώων αίμα"


Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 23 Φεβρουαρίου 2017, αρ. φύλλου 874

1 σχόλιο:

  1. Άρθρο του Θεόδωρου Χατζηγώγου στις 29 Ιουλίου 2007, στην εφημερίδα «ΑΛΦΑ ΕΝΑ»
    Τίτλος άρθρου: Είναι ξεφτίλα να λέμε ότι ο Ίων Δραγούμης υπήρξε ο «Πατέρας του Ελληνικού Εθνικισμού» όταν οι Τούρκοι έχουν έναν Μουσταφά Kεμάλ
    Διαβάστε και κατεβάστε το άρθρο: https://4.bp.blogspot.com/-tJJB4K_gHDQ/V63E2qvpvBI/AAAAAAAAEKI/Etp6jJrtNecW65pqCmNuMIN2G4ZwTnvWwCLcB/s1600/12.jpg

    http://panusis.blogspot.com/2020/07/blog-post_2.html

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ