ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Η Σκόπελος ως τόπος εξορίας…

 

Για το βιβλίο της Ελένης Κ. Σπηλιώτη Φιλοβασιλικοί εξόριστοι στη Σκόπελο, Νίκας, 2023, σ.σ. 311.

[ …] Οἱ ἄλλοι εἶναι εὐχαριστημένοι περισσότερο ἐδῶ παρά στήν Κορσική, γιατί ἔχουν τίς οἰκογένειές τους κοντά τους, καί γιατί τούς ἀρέσει ἡ ρωμέικη καφενεδική ζωή, γιατί βρίσκουν συντροφιά στούς ἀνθρώπους ἐδῶ, ἐνῶ στήν Κορσική κανείς δέν τούς μιλοῦσε ξένος (πρᾶμα πού ἐμένα μ’ εὐχαριστοῦσε, ἄν καί ἔβλεπα ἕνα δυό ἀνθρώπους τοῦ τόπου ἤ ξένους πού μ’ ἄρεζαν καλήτερα ἀπό τούς ἐδῶ). 

Καί μιά ἀδελφή μου, πού δέ μέ ξέρει καλά, λέει στό γράμμα της: «Γιά σένα, προτιμῶ ὅτι βρίσκεσαι σ’ ἑλληνικό νησί. Καλήτερα στόν τόπο σου, ἄς εἶναι καί... σ’ ἕνα βράχο». Ὄχι, ἀδελφή μου, δέν αἰσθάνομαι ἔτσι, δέ με κατάλαβες καλά. Μόνο ἡ φύση μ’ ἀρέσει στήν Ελλάδα, ὅπως παντοῦ.

[…] Ζῶ στή χώρα πού λείπει κάθε ελπίδα καί ἡ χαρά δέ λάμπει. Στή χώρα ζῶ πού ὁ θάνατος φαίνεται φυσικός, γιατί τί τή θέλει τή συνέχεια ἡ ζωή; Ζῶ στή χώρα πού εἶναι στό περιθώριο τῆς κοινωνίας τῶν ἀνθρώπων. 

[Ίων Δραγούμης, Φύλλα Ημερολογίου ΣΤ΄, από την εγγραφή της 24 Ιουλίου, σελ. 112]

ΟΙ 311 ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ της φιλολόγου, Ελένης Κ. Σπηλιώτη, Φιλοβασιλικοί εξόριστοι στη Σκόπελο (εκδόσεις Νίκας, 2023) έρχονται να φωτίσουν, με ισχυρά τεκμήρια, την πτυχή της περιόδου 1917-1920, στο απόγειο του Εθνικού Διχασμού, που χαρακτηρίζεται από απολύσεις, παύσεις, καθαιρέσεις, κακοποιήσεις, συλλήψεις, διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες, εκτοπισμούς και λογής αγριότητες εναντίον των αντιφρονούντων (των «φιλοβασιλικών» εν προκειμένω). Η Σκόπελος αποτέλεσε θέατρο τέτοιων εκδηλώσεων. 

Βέβαια, υπάρχουν «επαΐοντες», όπως ο δρ. ιστορίας Βλάσης Αγτζίδης ο οποίος στο βιβλίο του Μεταξύ Σεβρών και Λωζάννης-Πλευρές της Μικρασιατικής Τραγωδίας (Πατάκης, 2024), στη σελίδα 83, γράφει: Αποκαλυπτικές είναι οι επιστολές εν μέσω πολέμου του (sic) αυτοεξόριστου στο Παρίσι Ίωνα Δραγούμη κλπ.[…], ενώ στη σελίδα 155 του ίδιου βιβλίου, ο συγγραφέας καταχωρεί εκ νέου απαράλλακτη την πιο πάνω αναληθή πληροφόρηση. Αυτοεξορία βεβαίως του Δραγούμη στο Παρίσι ουδέποτε υπήρξε. Είναι γνωστό πως την εξορία του Δραγούμη στο Αιάκειο της Κορσικής (1917-1919), ακολούθησε ο εκτοπισμός του στη Σκόπελο που διήρκεσε έξη μήνες (από τις 30 Απριλίου μέχρι τις 6 Νοεμβρίου). Μετά την επιστροφή του από την Σκόπελο, στον Δραγούμη απομένουν μόλις οκτώ μήνες ζωής αφού, το μεσημέρι της 30ης Ιουλίου του 1920, θα δολοφονηθεί με άγριο τρόπο στην Αθήνα. 

Εύλογα λοιπόν, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς: Aν οι επαΐοντες αγνοούν (ή σκοπίμως συγκαλύπτουν…) το τι συνέβη κατά τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, πώς μπορούμε να ελπίζουμε ότι ο σύγχρονος μέσος Έλληνας θα καταφέρει να γνωρίσει την αλήθεια; Το βιβλίο της Ελένης Κ. Σπηλιώτη ανοίγει ένα τέτοιο παράθυρο ελπίδας. Με την εργασία της αποσαφηνίζεται ότι όσα παραπάνω αναφέρθηκαν δεν αποτελούσαν εθελούσιες απομακρύνσεις, ταξίδια αναψυχής, αυτοεξορίες ή παραθερισμούς αλλά βάναυσες εκτοπίσεις ή εξορίες που μάλιστα επιβλήθηκαν σε καθεστώς στρατιωτικού νόμου, τουτέστιν δικτατόρευσης των Γάλλων πάνω σε μια ανεξάρτητη-σύμμαχο χώρα και με τους Φιλελεύθερους να τους αμιλλώνται και να τους ξεπερνούν στη σκληρότητα των μεθόδων επιβολής.

Στο εισαγωγικό μέρος του βιβλίου, γίνεται μια αναδρομή στην περίοδο από το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου του 1909 και την εμφάνιση στην πολιτική σκηνή του Ελευθ. Βενιζέλου μέχρι τα Νοεμβριανά του 1916 και την εκθρόνιση του Βασιλιά Κωνσταντίνου. Σ’ αυτό ασφαλώς προστίθεται μια ακόμη αγιογραφική προσέγγιση για τον «Εθνάρχη» και μένει κανείς με την εντύπωση ότι επιχειρείται να εξηγηθούν (ή μήπως και να δικαιολογηθούν;) τα όσα ακολούθησαν. Όμως η συγγραφέας, που δεν είναι ιστορικός, απλώς παραθέτει, ελεγχόμενα για την αντικειμενικότητα και την ορθότητά τους, συμπεράσματα των πηγών που χρησιμοποίησε και με τα οποία δεν είναι του παρόντος να καταπιαστούμε. 

Στη συνέχεια μάς δίνεται ο κατάλογος των «γερμανόφιλων» εξόριστων της Κορσικής, που καταρτίσθηκε στις 4 Ιουνίου 1917. Σημαίνοντα πρόσωπα της πολιτικής ζωής του τόπου με το «στίγμα» του αντιβενιζελικού, πρώην (και μελλοντικοί) πρωθυπουργοί, υπουργοί, δημοτικοί άρχοντες των άστεων, αξιωματικοί του στρατού, του ναυτικού κλπ. θα πάρουν το δρόμο της εξορίας. Το όνομα του Ίωνος Δραγούμη κλείνει τη λίστα, παίρνοντας τον αριθμό 33, καθώς προστέθηκε την τελευταία στιγμή στον κατάλογο εξ αιτίας του επικριτικού άρθρου του Το μάθημα των πραγμάτων δημοσιευμένο στις 3 Ιουνίου 1917, στο περιοδικό «Πολιτική Επιθεώρησις» που ο ίδιος εξέδιδε στην Αθήνα. 

Εφημ. Ελεύθερος Τύπος, 14-2-1918, σελ. 2.

Στο βιβλίο της Σπηλιώτη περιγράφεται το κλίμα τρομοκρατίας που εξαπλώνεται με στρατοδικεία, εκτελέσεις δια τυφεκισμού, φυλακίσεις ή εκτοπίσεις και ο απόηχός τους στη Σκόπελο. Από τον Ιανουάριο του 1918 αρχίζουν οι εκτοπίσεις πολιτικών προσώπων ή στρατιωτικών στη Σκύρο και τη Σκόπελο ενώ και άλλες περιοχές της χώρας (όπως η Μήλος, το Ηράκλειο, η Πελοπόννησος κλπ.) δέχονται επίσης φρουρούμενους εκτοπισμένους Φιλοβασιλικούς. Αξίζει να σημειωθεί πως κατά την ίδια χρονική περίοδο είναι υπόδικος, με κίνδυνο να καταδικαστεί σε θάνατο, ο Στέφανος Ν. Δραγούμης, πολιτικός και υπουργός των Κυβερνήσεων Τρικούπη, που διετέλεσε Πρωθυπουργός της χώρας και διοικητής Κρήτης και Μακεδονίας. Βρίσκονται εξόριστοι επίσης ο γιός του Αλέξανδρος αξιωματικός του ιππικού, ο Βενιαμίν της οικογένειας Δραγούμη όπως και ο, επίσης αξιωματικός του στρατού και στενός συγγενής τους Μίκης Μελάς, γιος του ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα Παύλου Μελά. 

Η Σπηλιώτη συγκέντρωσε υπομονετικά το υλικό της με προσωπική έρευνα στο νησί της Σκοπέλου όπου και ζει. Την εργασία της στήριξε σε συνεντεύξεις και μαρτυρίες, φωτογραφικά τεκμήρια, επιστολές, δημοσιεύματα τοπικών εφημερίδων της εποχής, οικογενειακά αρχεία, όπως τα λευκώματα των αδελφών Δουλίδη, της Μαρίας και της Φωφώς (Ιφιγένειας;), θυγατέρων Ζαχαρία Δουλίδη, στα οποία έχουν αποτεθεί εγγραφές αρκετών εκτοπισμένων που συναναστράφηκαν τις δυο νέες. Επίσης, χρήσιμες στάθηκαν στη συγγραφέα, οι δημοσιευμένες ενθυμήσεις των Γ. Βλάχου, Ηρ. Μάλλωση, Κ. Λούρου κ.α. καθώς επίσης τα «Φύλλα Ημερολογίου» του Ίωνος Δραγούμη όπως και το Αρχείο του που απόκειται στην ΑΣΚΣΑ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το παράρτημα, με τη φωτοτυπική αναπαραγωγή μέρους του λευκώματος των αδελφών Δουλίδη, που δημοσιοποιείται για πρώτη φορά και συνοδεύεται από την προσεκτική μεταγραφή ορισμένων αποσπασμάτων από τις εγγραφές σ’ αυτό. (Σημειώνουμε την δις, εκ λάθους επανάληψη, παράθεσης του ίδιου τεκμηρίου, στις σελ. 248 και 262).

Η συγγραφέας προβαίνει σε μια συνοπτική επισκόπηση των γεγονότων της περιόδου που εξετάζεται και στην παρουσίαση του πολιτικοκοινωνικού πλαισίου της Σκοπέλου από το 1915 και μετά: Υπεράσπιση του νησιού από τους Επίστρατους, επιθέσεις και τελική κατίσχυση των Αμυνιτών με 30 κρητικούς στρατιώτες να αποβιβάζονται στο νησί, παράδοση του νησιού στους Βενιζελικούς στις αρχές Απριλίου του 1917 και όσων ακολούθησαν με τις συλλήψεις αντιφρονούντων, αντικατάσταση των αιρετών δημοτικών ή κοινοτικών αρχόντων από εμπίστους, βίαιες στρατολογήσεις και βέβαια τη χρησιμοποίηση πια του νησιού ως προορισμό εκτοπισμού «αντιφρονούντων» πολιτικών. 

Έτσι, στο νησί της Σκοπέλου καταφθάνουν μεταξύ άλλων: ο καθηγητής Μαιευτικής του Πανεπιστημίου της Αθήνας Κ. Λούρος, ο καθηγητής Ιστορίας και Παλαιογραφίας στο ίδιο πανεπιστήμιο Σπυρίδων Λάμπρος, που διετέλεσε και πρωθυπουργός σε υπηρεσιακή κυβέρνηση, ο πολιτικός Ιωάννης Ράλλης, αργότερα δωσίλογος Πρωθυπουργός (1943-1944), ο μετέπειτα πρωθυπουργός Παναγής Τσαλδάρης, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γεώργιος Βλάχος, ο Κωνσταντίνος Κουμουνδούρος, ο πολιτικός Γεώργιος Μπαλτατζής που εκτελέσθηκε με τους «έξι» στο Γουδή το 1922, ο διπλωμάτης-ποιητής Ευγένιος Ζαλοκώστας και ο γιος του Γεώργιος, η Ζαΐρα Θεοτόκη (αργότερα σύζυγος Ι. Ράλλη), ο Θεόδωρος Υψηλάντης, ο Αγαμέμνων Σλήμαν, ο Μιχαήλ Κ. Σακελλαρίου, ο Ίων Δραγούμης κ.α. Τα χρησιμότατα βιογραφικά στοιχεία των ονομάτων του καταλόγου των εκτοπισμένων που κατάφερε να οργανώσει η Σπηλιώτη, παρατίθενται σε 40 περίπου σελίδες (Κεφάλαιο ΙΙΙ του βιβλίου, σ.σ. 65-106). 

Ο φατριασμός των Ελλήνων, που εκφράσθηκε απολύτως με τον Εθνικό Διχασμό, δεν θα μπορούσε να μην έχει επηρεάσει και το νησί της Σκοπέλου όπου οι φιλοβενιζελικοί, σύμφωνα με τη συγγραφέα, «χωρίς να είναι βέβαιο ότι υπερτερούν αριθμητικά το 1915», «έχουν ισχυρό ρεύμα κατά την προεκλογική περίοδο το 1920». Οι έριδες και οι φιλονικίες, οι σκληρές αντιπάθειες και συγκρουσιακές καταστάσεις μεταξύ των κατοίκων αποτέλεσαν και εδώ καθεστώς.  Η άφιξη των εκτοπισμένων προκαλεί αναστάτωση σε μερίδα των κατοίκων της Σκοπέλου που, με επικεφαλής τον Διοικητή του νησιού Μιχαήλ Γεωργιάδη ή Χαλέ, εξεγείρονται και δηλώνουν ότι οι νεοφερμένοι («μολύσματα») είναι εκεί ανεπιθύμητοι. Τέτοιες εκδηλώσεις είναι αναμενόμενες σε περιόδους μεγάλων κρίσεων γιατί οι διωκόμενοι (τα θύματα) φαντάζουν στα μάτια όσων προσπαθούν να βγουν αλώβητοι από την κρίση μετερχόμενοι όλων των μέσων, ως εισβολείς. Η προσκείμενη στους Φιλελεύθερους εφημερίδα «Αστήρ» της Αθήνας, κάτω από τον τίτλο «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΗ ΔΕΝ ΑΝΕΧΕΤΑΙ ΤΟΥΣ ΠΡΟΔΟΤΑΣ», έγραψε: Ἐξύπνησεν ἡ Έθνική ψυχή. Ἀναθεματίζουν παντοῦ καὶ οὔτε ἐπιτρέπουν νὰ σταθοῦν καὶ στὰ σπίτια τους καὶ οὔτε τόπον δίδουν εἰς τοὺς πρωτοφανεῖς προδότας. Τὸ τηλεγράφημα τῆς Σκοπέλου ποὺ ἦλθε χθὲς μᾶς δίδει νὰ ἐννοήσουμε ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς θὰ ζήση. Η Σκόπελος, ἡ νῆσος, δὲν τοὺς ἐδέχθη. Ζητοῦν οἱ κάτοικοι νὰ ἐκτοπίσῃ ἡ Κυβέρνησις τοὺς ἐκεῖ ἀπελαθέντας προδότας εἰς ἄλλο μέρος. Μὰ μήπως καὶ τὸ ἄλλο μέρος θὰ τοὺς δεχθῆ; Ἀνάθεμα καὶ τρὶς ἀνάθεμα εἰς τοὺς προδότας. Καλλίτερα ν’ αὐτοκτονήσουν ριπτόμενοι εἰς τὴν θάλασσαν διότι δὲν εἶνε δυνατὸν οὐδὲ τὰ πτώματα των ν’ ἀνεχθῇ ἡ Ἑλληνικὴ γῆ.

Ο Ίων Δραγούμης με φιλική του παρέα από την περίοδο της εξορίας του στην Σκόπελο. Στη φωτογραφία απεικονίζονται και οι αδελφές Δουλίδη, Μαρία και Φωφώ. Φωτογραφικό αρχείο ΑΣΚΣΑ, Αρ. τεκμηρίου 1250.

Με ενδιαφέροντα παραθέματα και μαρτυρίες παρουσιάζονται στο βιβλίο:

—Η στάση του διορισμένου κοινοτάρχη Σκοπέλου Μ. Φουντούλη που, ενώ φροντίζει να εξεύρει καταλύματα για τη διαμονή των εκτοπισμένων που αποβιβάζονται στο νησί, τηλεγραφεί στην Αθήνα, στο πολιτικό γραφείο του πρωθυπουργού, ότι «Ὁ λαός ὅμως δυσφορεῖ ἐπί ἐλεύσει πρωτεργατῶν ἐθνικῆς καταστροφῆς καὶ παρακαλεῖ ἄμεσον αὐτῶν ἐκτόπισιν».

—Η (ελεγχόμενη) αναφορά πως οι Αμυνίτες πυρπόλησαν δάση της Σκύρου, της Σκοπέλου, της Αλοννήσου κ.α. σε αντιπερισπασμό προκειμένου να επιτεθούν και να καταλάβουν τα νησιά αλλά και για να …προμηθεύσουν με κάρβουνο τα πολεμικά ατμόπλοια των συμμάχων.

—Οι δυσκολίες που συνάντησαν οι εκτοπισμένοι στην ανεύρεση κατάλληλων καταλυμάτων, στην εξασφάλιση τροφής ή οικιακών βοηθών στις καινούργιες υποτυπώδεις συχνά εστίες τους. Τα αφηγείται αυτά γλαφυρότατα και με αρκετή δόση πικρού χιούμορ ο Γ. Βλάχος στα δημοσιεύματα της «Καθημερινής» που παρατίθενται (Σε αβλεψία της επιμέλειας μάλλον θα πρέπει να οφείλεται η διπλή εμφάνιση μιας σπαρταριστής διήγησης του Γ. Βλάχου στις σελίδες 129-130 και 226-227).

—Η συμβολή των εκτοπισμένων στην οικονομία του νησιού καθώς με δικά τους έξοδα κάλυπταν ενοίκιο, υπηρεσίες που τους προσφέρονταν και προμήθειες τροφίμων όπως αυγά, γάλα, κρέας, ψάρια, λαχανικά και φρούτα των οποίων οι τιμές εκτοξεύθηκαν με την έλευσή τους στο νησί. 

—Οι αμοιβαίες θερμές σχέσεις των εκτοπισμένων που αναπτύχθηκαν με τους κατοίκους και διατηρήθηκαν δια βίου σε ορισμένες περιπτώσεις. Παράδειγμα η οικογένεια Δουλίδη και ο Νίκος Ρόδιος που συνδέθηκαν με τον Δραγούμη. Ο αδελφός του Ίωνος Δραγούμη Φίλιππος (1890-1980), διατήρησε αδελφική φιλία με τον Παρίση Βαλσαμάκη ενώ και γιός του, ο αείμνηστος μουσικολόγος και ποιητής Μάρκος Φ. Δραγούμης (1933-2023), επισκεπτόταν και ο ίδιος το νησί. Στο εισαγωγικό μέρος του μικρού βιβλίου «Κατακαημένε Σκόπελε…», που συνοδεύει το δίσκο με τραγούδια από τη Σκόπελο (ηχογραφήσεις δικές του ιδίου κατά το 1967-Εκδοτική Δημητριάδος-2016), σημειώνει ότι και αυτός γνώρισε τον Παρίση Βαλσαμάκη και συνδέθηκε με τον γιο του Ποθητό. Σχεδόν εκατό χρόνια μετά το σύντομο πέρασμα του Ίωνος Δραγούμη από τη Σκόπελο, διατηρούνταν ακόμα οι δεσμοί…

Παρατίθενται μαρτυρίες σχετικά με τον τρόπο των συλλήψεων, τις διαδικασίες κράτησης και μεταγωγής, τη συμπεριφορά των οργάνων προς τους εκτοπισμένους, τις κακουχίες στις οποίες αυτοί υποβλήθηκαν και η επίδραση που αυτές είχαν στην ψυχική και σωματική υγεία των εκτοπισμένων. Οι θάνατοι των Λάμπρου και Ζαλοκώστα, που επισυνέβησαν σύντομα μετά την επάνοδό τους στην Αθήνα, όπως και του γέροντος Μιχαήλ Κ. Σακελλαρίου, οφείλονταν προφανώς στην αδυναμία να λάβουν οι εκτοπισμένοι της Σκοπέλου έγκαιρη και τελέσφορη ιατρική συνδρομή ή στο ότι η σκληρότητα δεν υποχώρησε ούτε απέναντι στην ανημπόρια και τον κλονισμό των γηρατειών. 

Φαίνεται πώς για αρκετούς η διαδοχική συχνά εκτόπιση, στη Σκύρο και ακολούθως στη Σκόπελο, διήρκεσε ένα περίπου χρόνο. Η Σπηλιώτη συγκεντρώνει στοιχεία για τους τόπους συνάθροισης, τους τρόπους ψυχαγωγίας και κάλυψης του ελεύθερου χρόνου από τους εκτοπισμένους (περίπατοι, συζητήσεις στον Πλάτανο, σε μικρούς εξώστες, στο «αγροκήπιον» κλπ.) που μας προσφέρονται σε μικρά υποκεφάλαια. Δεν παραλείπονται και οι τερπνές αναφορές. Καθώς μερικοί από τους εκτοπισμένους είχαν έλθει οικογενειακώς στην Σκόπελο προέκυψαν και ευχάριστες σελίδες στην ακούσια διαμονή τους εκεί. Οι γάμοι της Ζαΐρας Θεοτόκη με τον Ιωάννη Ράλλη, του Παν. Τσαλδάρη με την Λίνα Λάμπρου και του Γ. Πωλογιώργη που νυμφεύθηκε τη ντόπια Σοφία Ξύδη κι άλλοι δυο ακόμα γάμοι ήταν καρποί του εκτοπισμού. 

Αποσπάσματα, συχνά εκτενή, από τα ημερολόγια του Ίωνος Δραγούμη, σπάνιες μαρτυρίες για κείνον και αποσπάσματα από τη συμμετοχή του στο λεύκωμα των αδελφών Δουλίδη παρατίθενται επίσης. Και θα επιθυμούσα να κλείσω την, ετεροβαρή ασφαλώς εκ μέρους μου, παρουσίαση με κάτι από το λεύκωμα αυτό. Στο συγκεκριμένο τεκμήριο, που σήμερα ανήκει στον εγγονό της Μαρίας Δουλίδη, Βιργίλιο Τσιούλλι, ο Δραγούμης γράφει τελευταίος αφού το λεύκωμα είχε ανοιχτεί πριν από τη δική του άφιξη στο νησί, όταν αυτός βρισκόταν ακόμη στην Κορσική, αλλά του δίδεται η ευκαιρία να το «προλογίσει», πράγμα πού κάνει με παιγνιώδη και αυτοσαρκαστικό τρόπο: 

Γράφω στὴν πρώτη σελίδα καὶ εἶμαι ὁ τελευταῖος ἀπὸ τοὺς ἐξορίστους τῆς Σκοπέλου ποὺ ἔγραψαν σ' αὐτό τὸ βιβλίο, ἵνα πληρωθῇ τὸ ρηθέν ἀπὸ τοῦ Προφήτου: «Καὶ ἐγένοντο οἱ πρῶτοι ἔσχατοι καὶ οἱ ἔσχατοι πρῶτοι». 

Ὁ Προφέσωρ τῶν Νεράϊδων τῆς Σκοπέλου

Ἴ. Δραγούμης

Μπήκα στον πειρασμό να μεταγράψω τις λακωνικές απαντήσεις του Δραγούμη στα ερωτήματα των κεφαλίδων του λευκώματος. Θέλω να βεβαιώσω τον αναγνώστη ότι αυτές είναι απολύτως ειλικρινείς, φανερώνουν τον πόνο, τη στωικότητα, τη λαχτάρα, την ευστροφία, την πειραχτήρια φύση και την αλήθεια του φωτισμένου και τόσο τυραννισμένου αυτού Έλληνα. Αποτελεί ένα είδος συνέντευξής του από τον τόπο της εξορίας που μας προσφέρεται χάρη στην πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη της Ελένης Σπηλιώτη.

Mια σπάνια εκ βαθέων «συνέντευξη» του Ίωνος Δραγούμη όπως προκύπτει από το λεύκωμα μιας έφηβης της Σκοπέλου το 1919.

Τι δεν θα λησμονήσητε ποτέ;

Τὸν ἑαυτό μου, ἑλπίζω. 

Ποίον το ευγενέστερον αίσθημα;

Ἡ λύπη.

Τι θαυμάζετε περισσότερον εις την φύσιν;

Ὅλα εἶναι ὡραῖα.

Ποίον βιβλίον σας άφησε την ωραιοτέραν εντύπωσιν;

Τὸ τελευταῖο.

Ποίον ήρωα των βιβλίων προτιμάτε;

Ἐκεῖνον ποὺ δὲν μοῦ μοιάζει.

Εις τι χρησιμεύουν τα μάτια;

Γιὰ νὰ εἶναι ἀνοιχτά.

[Εις τι χρησιμεύει] Το πνεύμα;

Γιὰ τὶς διασκεδάσεις.

Ποία είναι η μεγαλυτέρα ευτυχία;

Ἡ χαρά τῆς στιγμῆς.

Η κυριωτέρα σας ελπίς;

Νὰ φύγω.

Τι σας άφησε την γλυκυτέραν εντύπωσιν;

Ἡ ζαχαρίνη.

Την μεγαλυτέραν λυπην;

Δὲν θὰ τὸ πῶ.

Τον περισσότερον φόβον;

Ἡ ἀλλαγή.

Πού θα θέλατε να ζήτε;

Σ’ ὅλη τὴ γῆ, ἀπὸ τόπο σὲ τόπο.

Τι σας επροξένησε την μεγαλυτέραν χαράν;

Ἡ αἴσθηση τῆς χαρᾶς τῆς ζωῆς.

Τι ἰδέαν ἔχετε περὶ γάμου;

Ἀπαραίτητος γιὰ τὶς γυναῖκες.

Πώς να απαλλαγή τις από τους ενοχλητικούς;

Μὲ χασμουρητό.

Τι ιδέαν έχετε περί της κτήτορος [του λευκώματος];

Ἕχει πολλή καλοσύνη καὶ λίγη ζήλια, ἔχει καλλιτεχνικές διαθέσεις καὶ χριστιανικά αἰσθήματα, μόνο κυνηγᾶ τὰ ἀδύνατα καὶ γι’ αὐτό ὑποφέρει συχνά.

ΥΓ. Ἀλλά τῆς ἀρέσει νὰ ὑποφέρη.

Γράψατε μίαν ιδέαν ιδικήν σας ή ξένην.

Αὐτή τη στιγμή δὲν ἔχω ἰδέες.

Ποίοι εχθροί είναι οι μάλλον επικίνδυνοι;

Κανείς.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 4 Απριλίου 2024, αρ. φύλλου 1219.

Πρωτοδημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό fractal.