ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Περί κανόνων στην ιστορική βιβλιογραφία

 

ΟΔΟΣ 14.3.2024 | 1216

Στο μικρό μου κείμενο, που αναρτήθηκε στο blog μου Εν Βογατσικώ ["εδώ"] και αναδημοσιεύτηκε στην ΟΔΟ της  7.3.2024|αρ. φ. 1215 ["εδώ"], απάντησε στο... fb  η μεταπτυχιακή διπλωματούχος δημόσιας ιστορίας του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου κ. Πόλυ Μπλιάγκα. Στην αναπαραγωγή παρακάτω της ανάρτησής της, διατηρώ σύνταξη και την ορθογραφία εκείνης. Οι εντονισμοί στο κείμενο είναι δικοί μου: 

Θα ήθελα να κάνω κάποιες διευκρινήσεις σχετικά με την ανάρτησή μου στο Facebook, η οποία αναφέρεται στην επίσκεψη του Ίωνος Δραγούμη στο Βογατσικό τον Αύγουστο του 1903. Ανάρτηση η οποία στη συνέχεια αναδημοσιεύτηκε από το Φούιτ Καστοριά στις 7 Αυγούστου 2020.  

Από το παραπάνω σχόλιο αφήνετε να εννοηθεί πως χρησιμοποίησα στοιχεία από τον Νώντα Τσίγκα χωρίς να αναφέρω το όνομά του. Θα ήθελα λοιπόν να σας ενημερώσω πως οι πληροφορίες που δημοσιεύτηκαν στην ανάρτησή μου, αντλήθηκαν από το βιβλίο της Μίτσης Πικραμένου με τίτλο: “Δεν έκαμα στη ζωή ό,τι ήθελα, μα τόσο μπόρεσα! Η βιογραφία του Ίωνα Δραγούμη”, από τη 2η έκδοση 2017, εκδόσεις Πικραμένος (και όχι από την εφημερίδα «ΟΔΟΣ»). Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποίησα αποσπάσματα από τις σελίδες 235-238, 243. Στη σελ. 243 υπάρχει η υποσημείωση 139β και στη σελ.612 αναφέρεται το εξής: «ορθή ανάγνωση Νώντα Τσίγκα, πρόκειται για τον Τριαντάφυλλο Γρέζο» (εκεί γίνεται αναφορά του ονόματος του). Επιπρόσθετα, στις βιβλιογραφικές αναφορές σελ. 621 η συγγραφέας αναφέρεται στις πηγές της. Στα Έργα Ίωνα Δραγούμη, αναφέρει: Φύλλα Ημερολογίου Τόμος Β΄(1902-1905). Ανέκδοτος τον Ιανουάριο του 2017. Και παρακάτω: Φύλλα Ημερολογίου Τόμος Γ΄(1905-1908). Ανέκδοτος τον Ιανουάριο του 2017. Σχετικά με την ΑΣΚΣΑ (Αμερικανική σχολή Κλασικών Σπουδών της Αθήνας) όπου φυλάσσονται τα αρχεία της οικογένειας, ήθελα να σας ενημερώσω πως είναι εύκολα προσβάσιμα στο κοινό, πολύ δε μάλλον σε ερευνητές και ιστορικούς. Σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στις 17 Αυγούστου 2019 στο Βογατσικό με τον τίτλο: Οικογένεια Στεφάνου και Ελίζας Δραγούμη-συνάντηση με την ιστορία, τα κείμενα της εισήγησής μου αποτελούνταν σε ένα μεγάλο ποσοστό από πληροφορίες που προέρχονταν από τα αρχεία αυτά. Στα οποία και έχω πρόσβαση ως ερευνήτρια τοπικής ιστορίας αλλά και ως κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στη «Δημόσια ιστορία». Θέλω να πω, πως θα μπορούσα να έχω τις πληροφορίες που χρειαζόμουν απευθείας από τα αρχεία. Τέλος, για τη φωτογραφία να αναφέρω πως είχα αναγράψει στην ανάρτησή μου ότι ο Ίων Δραγούμης βρίσκονταν στη Σκόπελο στην περίοδο της εξορίας του. (Δεν μεταφέρθηκε από το Φούιτ). Την έχω αντλήσει από το διαδίκτυο. Στο διαδίκτυο υπάρχουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες φωτογραφίες της οικογένειας Δραγούμη».

Νιώθω λοιπόν υποχρεωμένος να απαντήσω…

Πρώτον: Δεν (θέλει να) υπονοεί τίποτε το κείμενό μου. Ο τίτλος «Αποκατάσταση της τάξης των πράγματων» αφορούσε τους κανόνες εμπλοκής κάποιου με την δημοσίευση ιστορικών τεκμηρίων και τη βιβλιογραφία που απαραίτητα (θα πρέπει να) την συνοδεύει.

Δεύτερον: Επεμβαίνω, θέλοντας να προκαλέσω τον σχετικό διάλογο ως επιμελητής, ο μοναδικός ενεργός αυτή τη στιγμή, του αδημοσίευτου μέρους των ημερολογίων του Ίωνος Δραγούμη. Διότι οφείλουμε (πάντοτε!) να αναφέρουμε τις ακριβείς βιβλιογραφικές παραπομπές των πηγών μας. Μάλιστα όταν αυτές αφορούν αρχεία τα οποία απόκεινται σε κάποιο ίδρυμα, πολύ δε περισσότερο όταν δημοσιεύουμε αποσπάσματα των αρχείων αυτών, είμαστε υποχρεωμένοι να επισημαίνουμε επακριβώς τον τύπο του τεκμηρίου (χειρόγραφο φωτογραφία, έντυπο κ.α.), τη θέση του στο αρχείο κλπ.

Τρίτον: Ανέφερα στο κείμενό μου τις πρώτες δημοσιεύσεις από τα αδημοσίευτα μέχρι σήμερα ημερολόγια του Ί. Δραγούμη με τα οποία καταπιάστηκε η κ. Μπλιάγκα. Συμπεριέλαβα φυσικά και τη δημοσίευση στην εφημερίδα ΟΔΟΣ με δική μου επιμέλεια-σχολιασμό των, μεταγραμμένων από τα χειρόγραφα, ημερολογίων. Και ναι μεν η εργασία που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΟΔΟΣ μπορεί να ήταν μεταγενέστερη κατά περίπου έξι μήνες από την έκδοση του βιβλίου της κ. Πικραμένου το 2017, αποτελούσε όμως τη μόνη, πλήρη και πρώτη πανελληνίως  λεπτομερώς σχολιασμένη δημοσίευσή τους. Αυτό η κ. Μπλιάγκα όφειλε, ως ερευνήτρια της ιστορίας, να το γνωρίζει αν ήθελε πρώτα η δημοσιοποίησή τους, σε εκδήλωση του Συλλόγου Φίλοι του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα Καστοριάς το καλοκαίρι του 2020, και έπειτα οι (όποιες) αναρτήσεις της στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να έχουν εγκυρότητα και ασφαλή τεκμηρίωση. Όμως δεν το έκανε...

* * *

Ο τίτλος "Αποκατάσταση της τάξης των πράγματων" αφορούσε τους κανόνες εμπλοκής κάποιου με την δημοσίευση ιστορικών τεκμηρίων και τη βιβλιογραφία που απαραίτητα (θα πρέπει να) την συνοδεύει.

* * *

Με την κ. Πικραμένου μας δένει πολύχρονη φιλία αφού και το 2013 όπως και το 2017, στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα και στην Διεθνή έκθεση του βιβλίου αντίστοιχα, εδώ στη Θεσσαλονίκη συμμετείχα ως συμπαρουσιαστής της πρώτης και δεύτερης αναθεωρημένης και συμπληρωμένης έκδοσης της βιογραφίας του Ίωνος Δραγούμη που εκείνη συνέγραψε. Ωστόσο, η κ. Πικραμένου –και μοιραία η κ. Μπλιάγκα– «ολισθαίνουν» στην βιβλιογραφική τους αναφορά: Φύλλα Ημερολογίου Τόμος Β΄(1902-1905). Ανέκδοτος τον Ιανουάριο του 2017 και Φύλλα Ημερολογίου Τόμος Γ΄(1905-1908). Ανέκδοτος τον Ιανουάριο του 2017 καθώς αποτελεί ανυπόστατη «βιβλιογραφική ταυτότητα». Η… «πειρατική» κυκλοφορία φωτοτυπημένων-σελιδοποιημένων  και μη υπομνηματισμένων  μεταγραφών  από τα Τετράδια του Ίωνος Δραγούμη της περιόδου αυτής, που θα αποτελούσαν και το κύριο σώμα της έκδοσης του «Ερμή» (η οποία δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ), δεν μπορεί να θεωρείται έγκυρη βιβλιογραφική αναφορά αφού τυπικά είναι ανύπαρκτη.

Αναλαμβάνω λοιπόν να υποδείξω από το βήμα αυτό τις ορθές βιβλιογραφικές παραπομπές στην κ. Μπλιάγκα που αφορούν το απόσπασμα που δημοσιοποίησε στο fb και το οποίο στη συνέχεια «προκάλεσε» την αναδημοσίευση στο ιστό του Φούιτ -Καστοριά με την υπογραφή της ιδίας:

Δραγούμης Ίων, «Eκδρομή» Αυγούστου… [Μέρος 2ο]. Τα αδημοσίευτα ημερολόγια–«Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου». Επιλογή κειμένων, επιμέλεια, σχόλια: Νώντας Τσίγκας, εφημερίδα Οδός, Καστοριά 7.12.2017, φ. 913, σ.σ. 10-13 ή πιό σωστά: Αρχείο Ίωνος  Δραγούμη, ΑΣΚΣΑ-Τμήμα Αρχείων, Ενότητα ΙΙ: Ημερολόγια-Σημειωματάρια, Φακ. Ι, Ημερολόγια-Τετράδια 1894-1912, Υποφακ. 5, Τετράδιο 10, Μακεδονία, Εκδρομή, 1-17 Αυγούστου 1903, σελ. 67b, 68a, 62b-65a. 

Φυσικά, εφόσον κατά την αναπαραγωγή ενός  τεκμηρίου αυτό δεν παρατίθεται ολόκληρο θα πρέπει να υποδεικνύεται με αγκύλες παράλειψης […] η απουσία κάποιου εδαφίου. Εν προκειμένω η κ. Μπλιάγκα έχει παραλείψει, για λόγους που ή ίδια επέλεξε, τα εξής: 

Ἀπό τή Λόζνιτσα οἱ κομίτες ζήτησαν 100 λίρες. Ἡ Κλεισοῦρα ἔδωκε 250-500 λίρες. Ἀπό τό Μπογατσικό ἤθελαν νά ζητήσουν 500 λίρες μά ἦλθε στρατός καί ἔσωσε τό χωριό. 

-Καπνός φαίνουνταν στή Γκόρεντσι τό πρωί ὅταν ἤμουν στό δρόμο. 

Και βέβαια οι ημερολογιακές αναφορές της κ. Μπλιάγκα  δεν είναι επίσης ακριβείς. (Αν είχε συμβουλευτεί τη σχετική δημοσίευση στην εφημερίδα ΟΔΟΣ αυτό μπορούσε να το έχει αποφύγει). Οι ακριβείς λοιπόν ημερομηνίες και οι σχετικές εγγραφές που αφορούν τα αποσπάσματα που δημοσίευσε (διότι δεν αποτελούν ενιαίο σώμα) εκτός από αυτήν της 7 Αυγούστου [1903] είναι οι παρακάτω: 

Γενεαλογία Βογατσικού, 13 Αυγούστου απόγεμα και Αυγούστου 14. 

Ως προς τις φωτογραφίες: Βλέπει κανείς σε μια φωτογραφία τον Ίωνα Δραγούμη με ψαρά μαλλιά (έξη μήνες προτού δολοφονηθεί, είναι μόλις 41 ετών) με τη συντροφιά δυο γυναικών και ενός ακόμη άντρα. Ο τίτλος της δημοσίευσης: 7 Αυγούστου 1903 - Ο Ίων Δραγούμης στο Βογατσικό. Τί συμπέρασμα βγάζει κάποιος, όταν δεν υπάρχει επεξηγηματική λεζάντα; Ότι η φωτογραφία αφορά το Βογατσικό και την «εκδρομή» του Δραγούμη εκεί το  1903. Όμως αυτός το Βογατσικό το επισκέφθηκε σε ηλικία 24  μόλις ετών. Ο αναγνώστης μένει με την απορία ή την παραπλανητική εντύπωση… Οπότε, η διευκρίνιση ότι η φωτογραφία αφορά την εξορία του στη Γλώσσα της Σκοπέλου το 1919 καθίσταται ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ υποχρεωτική. Όπως υποχρεωτική (πρέπει να) είναι και η λεπτομερής αναφορά της ταυτότητας του τεκμηρίου:

Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, ΑΣΚΣΑ-Τμήμα αρχείων, αριθ. τεκμηρίου 1258, Ο Ίων Δραγούμης με φιλική του παρέα από την περίοδο της εξορίας του στη Σκόπελο. Στη φωτογραφία απεικονίζονται οι αδελφές  Δουλίδη, Μαρία και Φωφώ [και πιθανότατα ο συνεξόριστος του Ι.Δ. Ηρ. Μάλλωσης], έτος 1919.

* * *

Επεμβαίνω, θέλοντας να προκαλέσω τον σχετικό διάλογο ως επιμελητής, ο μοναδικός ενεργός αυτή τη στιγμή, του αδημοσίευτου μέρους των ημερολογίων του Ίωνος Δραγούμη. 

* * *

Σχετικά δε με την αμήχανη εξήγηση «Την [φωτογραφία] έχω αντλήσει από το διαδίκτυο. Στο διαδίκτυο υπάρχουν εκατοντάδες ή και χιλιάδες φωτογραφίες της οικογένειας Δραγούμη», οφείλω να επισημάνω ότι δουλειά κάθε ιστορικού, ερευνητή, ιστοριοδίφη, ιστοριολάτρη κλπ. που προβαίνει σε δημοσιεύσεις ή ανακοινώσεις είναι και η εξακρίβωση, ταυτοποίηση τεκμηρίων όπως οι φωτογραφίες. Η δικαιολογία δε ότι στο διαδίκτυο διακινούνται χιλιάδες φωτογραφίες (οπωσδήποτε ανακριβές γιατί μάλλον δεν ξεπερνούν τις πενήντα οι γνωστές φωτογραφίες του Ίωνος Δραγούμη) δεν την απαλλάσσει από την ευθύνη να μην συμβουλεύεται το Αρχείο της ΑΣΚΣΑ, στο οποίο ισχυρίζεται ότι έχει πρόσβαση ως ερευνήτρια,  και στο ότι υπέπεσε στο σφάλμα να μην αναγράψει της ταυτότητα ενός τεκμηρίου που προέρχεται από το αρχείο αυτό. Της υπενθυμίζω: 

Η πρόσβαση στους ψηφιοποιημένους φακέλους του Αρχείου Ίωνος Δραγούμη παραχωρείται μόνο για ιδιωτική χρήση και για σκοπούς όπως διδασκαλία και επιστημονικό έργο. Σε περίπτωση δημοσίευσης, όπως και για κάθε άλλη πληροφορία σε σχέση με το Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, οι ενδιαφερόμενοι θα πρέπει να απευθύνονται στο Τμήμα Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ιστότοπος ΑΣΚΣΑ). 

Θα της έχουν επομένως από εκεί τονίσει ποια δεοντολογία επισύρει κάθε είδους δημοσίευση υλικού του Αρχείου και τι ευθύνη έχει στην τήρηση αυτού του κανόνα ο κάθε «ιστορικός ερευνητής»...

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 14 Μαρτίου 2024, αρ. φύλλου 1216.

Σχετικά:

• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Αποκατάσταση της τάξης των πραγμάτων...