ΟΔΟΣ 18.4.2024 | 1221 |
Φιλοσοφικό - αισθητικό essay μ’ αφορμή το έτος Εμμανουήλ Καντ 2024, καθώς συμπληρώνονται φέτος τα 300 έτη από τη γέννηση του κορυφαίου αυτού φιλόσοφου επαναστάτη (22.4.1724–12.2.1804) για το επίκαιρο όσο κι αναγκαίο του έργου του επί των ημερών μας.
Γεννημένος σε περιβάλλον τιμημένης φτώχειας, τέταρτο παιδί του πολύτεκνου σαμαρά πατρός του, στην πρωτεύουσα της Ανατολικής Πρωσίας Koenigsberg (νυν Καλίνινγκραντ), έφτασε να πρυτανεύει στο Γερμανόφωνο Πανεπιστήμιο της πόλης του, μα του έμελλε προπάντων ο θρόνος στην ιστορία της φιλοσοφίας. Η προσφορά του στη φιλοσοφική σκέψη μπορεί να παρομοιαστεί μόνον με τον Νευτώνειο νόμο της παγκόσμιας έλξης, καθώς και το Κοπερνίκειο ηλιοκεντρικό σύστημα ως άκρως ρηξικέλευθες επιστημονικές προσφορές. Γεφύρωσε δημιουργικά (πραγματοποιώντας την κατεδάφιση της δογματικής μεταφυσικής σε «Υπερβατολογική διαλεκτική») τα δύο αντίθετα ρεύματα της εποχής: τον Βρετανικό εμπειρισμό, που διακήρυττε, πως για όσα είναι έξω απ’ την εμπειρία μας δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με εξέχοντα τον σκεπτικιστή Χιουμ και τους Καρτέσιο και Λάιμπνιτς απ’ την άλλη ως εκπροσώπων του ηπειρωτικού - ευρωπαϊκού ορθολογισμού με την παραδοχή των έμφυτων ιδεών της νόησης.
Γνωρίζουμε, λέει ο Καντ, χοντρικά αφήνοντας ως έχει, με τις δώδεκα Αριστοτελικές κατηγορίες της νόησης (ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τρόπος, υπάρχειν/μη υπάρχειν, αιτιότητα, αναγκαιότητα/τυχαίο κ.τ.λ.) αι τις αρχές της νόησης για την εφαρμογή τους («αξιώματα της ενόρασης», «προσδοκίες της αντίληψης», «αναλογίες της εμπειρίας» κ.τ.λ.), τα σχήματα τις φαντασίας, τις χωροχρονικές μορφές της αισθητότητας μας και τέλος αισθητηριακή πρόσληψη στο πρίσμα του υπερβατολογικού μας Εγώ με ταυτόχρονη λειτουργία της εφαρμογής των καθαρών a priori στοιχείων, που προανέφερα επί των αισθητήριων προσλήψεων, αιτία των οποίων είναι ναι, μεν τα πράγματα, μα αυτά ως «πράγμα καθαυτό» δεν μπορούμε να τα γνωρίζουμε (δεν είναι φτιαγμένα προφανώς όπως η νόησή μας με τον χωροχρόνο μας, τον υποκειμενικό και κατηγορίες κ.τ.λ.), περιοριζόμενοι στο να γνωρίζουμε μόλις τα «φαινόμενα».
Για δε πράγματα έξω απ’ την εμπειρία μας όπως Θεός, Αθανασία της ψυχής, ηθική δεν μπορούμε ν’ αποφανθούμε καν αν υπάρχουν ή όχι ( θα αποκαταστήσει βέβαια το Θεό και λοιπά ζητήματα στην ηθική και αισθητική του προς μεγάλη ανακούφιση του γέρο γκρινιάρη και πολύ θρήσκου υπηρέτη του Λάμπε, που οι δυο τους δεκαετίες ολάκερες διάβαιναν τον πολύ τακτικό βίο, ως που στα γεράματα ο Λάμπε λόγω αδυναμίας, που έτρεφε στ’ αλκοόλ, απομακρύνθηκε).
Τα τρία βιβλία της Κριτικής του (Κριτική του Καθαρού Λόγου, Κριτική του Πρακτικού Λόγου & Κριτική της Κριτικής Ικανότητας), που πραγματεύονται αντίστοιχα την θεωρία της γνώσης (όπου πραγματοποίησε ο Καντ την επαναστατική στροφή, καθώς πια τ’ αντικείμενα της γνώσης προσαρμόζονται στη νόηση κι όχι, όπως ήταν παλαιότερα το αντίστροφο δηλαδή η γνώση μας να προσαρμόζεται στο γνωστικό αντικείμενο), τον έμφυτο ηθικό νόμο και αισθητικά ζητήματα, διαβάζονται με περίσσια δυσκολία λόγω της πολυπλοκότητας της σκέψης του και γλώσσας, της έντονης εννοιολογικής φόρτωσης του λόγου του, άλλο τόσο το ανολοκλήρωτο τελευταίο του έργο «Οι μεταφυσικές αρχές των φυσικών επιστημών», μα αν και τις απόψεις του τις οικοδομούσε πάνω σε ρευστή άμμο των λαθών των προγενέστερων, κατάφερε να κτίσει ένα θαυμαστό πύργο, τόσο μεγάλης δεξιοτεχνίας, όσο και συνθετότατο, που θα μπορούσαμε όλοι μας με χαρά ν’ αφιερώσουμε εκδρομή στους χώρους του για έναν ολάκερο μήνα διακοπών μας.
Στο προφίλ και προσωπική του ζωή υπήρξε ίδια η προσωποποίηση της Λογικής όσο κανείς άλλος φιλόσοφος ή άνθρωπος γενικά. Σ’ απόλυτο βαθμό κλειστός συναισθηματικά, μόνο να βλέπει τα πουλιά, που γύριζαν από τους θερμούς τόπους να ξεκαλοκαιριάσουν και τραγουδούσαν κατ’ απ’ το παραθύρι του αρεσκόταν απαράμιλλα ως τα γεράματα, γιατί αντιπροσώπευαν για αυτόν την ελευθερία, μα ποια θα πείτε ελευθερία, ίσως εκείνη η απελευθέρωση απ’ την ίδια την τυραννία του εαυτού, μα και η ελευθερία της σκέψης, της ίδιας εκείνης σκέψης, που της επέτρεψε να υποδουλώσει τη ζωή του και μέσω της οποίας τόλμησε να συμπεριλάβει ολόκληρο τον κόσμο μέσα στο σύστημα των αντιλήψεών του.
Πορεύτηκε στα 80 έτη ζωής χωρίς να κάνει οικογένεια ή σχέσεις, ούτε καν φίλους, αν εξαιρέσουμε τους λίγους αγαπημένους μαθητές και ελάχιστους πανεπιστημιακούς συναδέρφους, που δεν τους έκοψε ποτέ τον πληθυντικό και μάλιστα αρεσκόταν να επαναλαμβάνει κάπου-κάπου το Αριστοτελικό: «Ω! Οι φίλοι! Δεν υπάρχουν φίλοι στη ζωή!». Δεν ήταν όμως δυστυχισμένος, ο κόσμος συνέρρεε στις διαλέξεις του, τις τόσο αριστοτεχνικές, τις θαύμαζε, ο ίδιος δε γευμάτιζε πάντα με παρέα εκλεκτούς του συνδαιτυμόνες στην οικία, ποτέ μόνος και οι συμπολίτες τον σεβόταν, αν και απέφευγε να βλέπεται με τα αδέλφια του, μα συνέδραμε σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του οικονομικά τις αδερφές. Η όψη του ήταν φωτεινή κι έδινε την εντύπωση ανθρώπου γαλήνιου, ευτυχισμένου. Αν και ζωή δεν είχε άλλη απ’ τη σκέψη, που κόχλαζε στο κεφάλι του, προσηλωμένος βαθιά στο φιλοσοφικό του σύστημα, που άργησε να δώσει μεν, μα άντεξε στο χρόνο βέβαια.
Σήμερα μάλιστα, στην εποχή, που οι σελίδες κοινωνικής δικτύωσης κ.τ.λ. αναδεικνύουν την κυριαρχία του άκρατου συναισθηματισμού, λαϊκισμού, την εποχή, όπου επί της πολιτικής κυριαρχεί η οικονομία και πραγματοποιήθηκε η μακιαβελική αποδέσμευση της πολιτικής από την ηθική, αντί γνώσης πια δημοφιλέστατη έχουμε την ενημέρωση, η μορφή του Καντ προβάλλει ως η λύση στο πρόβλημα, ως ισχυρός αντίποδας στο χάος και τον παραλογισμό η τάξη, που δίδαξε. Για όλο αυτό το κακό πίστευε μάλιστα, ότι οι άσχημες, παραμορφωτικές εκφάνσεις του κόσμου μας δεν είναι κάτι το τόσο σημαντικό, καθώς αναγκαία θα βρουν μπροστά τους τα δυναμικά αντίθετα διώνυμα τους! Λέει ο ηθικός νόμος του: «Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου, όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντοτε ταυτόχρονα ως σκοπό, ποτέ απλώς και μόνο ως μέσον». Ευχαριστούμε, Εμμανουήλ Καντ!
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 18 Απριλίου 2024, αρ. φύλλου 1221
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.