ΚΟΣΜΑ ΜΙΧΑΗΛ: Η μεταξουργία της ύστερης μεσαιωνικής Καστοριάς

 

ΟΔΟΣ 20.6.2024 | 1230

The Silk Industry of Late Medieval Kastoria

Η παρουσίαση που ακολουθεί είναι αποσπάσματα από την ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 18 Δεκεμβρίου 2023 και από την σχετική έρευνα της Δρ Νουράι Οκακλί, η οποία είναι επίκουρος καθηγήτρια στο τμήμα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Σαμπαχατίν Ζαΐμ της Κωνσταντινούπολης. Την παρουσίαση παρακολούθησαν οι κ.κ. Θωμάς Παπαθωμάς από την Νέα Υόρκη και Κοσμάς Μιχαήλ από την Αθήνα, και κατόπιν παρότρυνσης της κυρίας Ελένης Βαφειάδου Παπανικολάου για την δημοσίευση αυτού του περιεχομένου στην ΟΔΟ, προέβησαν στην μετάφραση τόσο των διαφανειών που επιλεκτικά αποτύπωσαν, όσο και αποσπασμάτων της έρευνας, όπως παρατίθενται παρακάτω:

Η ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

από την Δρ. Νουράι Οκακλί

Ορθόδοξες χριστιανές τεχνίτριες, ρωμανιώτες εβραίοι

και φυλές Κουμάνων/Κιπτσάκων:

Η Καστοριά ήταν ήδη κέντρο μεταποίησης και εμπορίου στη Δυτική Μακεδονία όταν η πόλη έγινε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τη δεκαετία του 1380. Κατά κανόνα, οι οθωμανικές κεντρικές αρχές θα διεξήγαγαν μια πολύ λεπτομερή κτηματολογική έρευνα για μια νέα γη για να ξεκινήσουν στρατιωτική και κοινωνικοοικονομική μετάβαση αμέσως μετά από μια κατάκτηση, αλλά αυτό δεν συνέβη στην περίπτωση της Καστοριάς. Λόγω της μακράς περιόδου πολέμου με τη Βουλγαρία (1388-1396) και της μεσοβασιλείας μετά την εισβολή των Τιμουριδών στην Ανατολία (1402- 1421), η κτηματογράφηση της Καστοριάς δεν πραγματοποιήθηκε μέχρι την πρώτη βασιλεία του Σουλτάνου Μουράτ Β ́(1421-1444) και η διαδικασία μετάβασης καθυστέρησε μέχρι τη δεύτερη βασιλεία του Σουλτάνου Μωάμεθ Β ́(1451-1481). 

Το πρώτο οθωμανικό μητρώο της Καστοριάς μεταδίδει μια εικόνα της κοινωνικοοικονομικής, θρησκευτικής και στρατιωτικής δομής της Καστοριάς κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή και η μεταξουργία με τη συμβολή των ορθόδοξων χριστιανών τεχνιτών, των ρωμανιωτών εβραίων και των φυλών Κουμάνων/Κιπτσάκων στην περιοχή αποτελεί σημαντικό μέρος αυτής της ενδιαφέρουσας εικόνας.

Το πρώτο οθωμανικό βιβλίο απογραφής / κτηματογράφησης

της Καστοριάς και της βιοτεχνίας μεταξιού:

Η πρώτη Οθωμανική Απογραφή/Κτηματογράφηση της Καστοριάς (1421-1444)

-Πολύ λεπτομερής απογραφή/κτηματογράφηση που διεξήχθη αμέσως μετά την κατάκτηση.

-Η μακρά περίοδος του πόλεμου με την Βουλγαρία (1388-1396).

-Η μεσοβασιλική περίοδος μετά την εισβολή Τιμουρίντ στην Ανατολία (1402-1421).

-Μια εικόνα της Καστοριας κατά την ύστερη Βυζαντινή εποχή.

-Η προ-Οθωμανική βιοτεχνία του μεταξιού στην Καστοριά ως τμήμα αυτής της εικόνας.

Καθημερινή ζωή, τεχνίτριες και παραδοσιακές βιοτεχνίες 

στην υστερο-μεσαιωνική Καστοριά:

Γουναράδες, υφαντουργοί, ράφτες, έμποροι και άλλα. 

Τα θηλυκά μέλη των οικογενειών έγιναν ενεργό μέρος των επαγγελμάτων στις μεσαιωνικές πόλεις μέσω των συζύγων ή των πατέρων τους, αλλά όχι όλες οι συνεισφορές των γυναικών στις μεσαιωνικές αστικές βιοτεχνίες είναι εύκολα αναγνωρίσιμες.

Το Οθωμανικό ερωτηματολόγιο περί το κτηματολόγιο από τον 15ο αιώνα αποτελούν πολύ σημαντικές αρχειακές πηγές για τους ρόλους των γυναικών στις μεσαιωνικές αστικές βιοτεχνίες της Μακεδονίας και η Καστοριά, ως κέντρο της γουνοποιίας από την εποχή του Βυζαντίου, κατέχει ξεχωριστή θέση στις «παραδοσιακά γυναικείες» συνεισφορές στην επεξεργασία γούνας και συναφείς βιοτεχνίες, καθώς και σε άλλα επαγγέλματα της πόλης. 

Αυτή η εργασία εξετάζει την οθωμανική κτηματολογική έρευνα του 1445-1446 της Καστοριάς για την προσφορά των γυναικών στις παραδοσιακές βιομηχανίες ως σύζυγοι και χήρες οικοδέσποινες. Η έρευνα της Καστοριάς καταγράφει τις πληροφορίες σχετικά με τις δέκα κατοχικές συνοικίες της πόλης και οι χήρες τεχνίτριες καταχωρήθηκαν σε οκτώ από αυτές τις συνοικίες ως τεχνίτριες γούνας, υφαντουργοί, ράφτες, έμποροι, σιδηρουργοί, αγγειοπλάστες και ψαράδες.

Η εργασία αυτή αναλύει την έρευνα για Καστοριά κάτω από τρεις τίτλους:

• Ηλικία γάμου στα μέσα του 15ου αιώνα Καστοριά, 

• Ως σύζυγος, δουλεύοντας με τον σύζυγό της στο οικογενειακό εργαστήριο, 

• Ο ρόλος των συζύγων και των χηρών ως εργάτριες στην ύστερη μεσαιωνική οικονομία της Καστοριάς.

Ο πίνακας 1 [στην έντυπη μόνο έκδοση] απεικονίζει το δημογραφικό προφίλ της πόλης που αποτελείται από νοικοκύρηδες άνδρες, άγαμους άνδρες και χήρες στις χριστιανικές και εβραϊκές συνοικίες, και μόνο νοικοκύρηδες άνδρες για τη μουσουλμανική κοινότητα. 

Η μεγαλύτερη δημογραφική ομαδοποίηση στο βιβλίο της έρευνας περιλαμβάνει τους Χριστιανούς οικοδεσπότες σε ποσοστό 89% (συμπεριλαμβανομένων των Χριστιανών γυναικών που έχουν χηρέψει και αντιπροσωπεύουν το 12% του συνολικού αριθμού των νοικοκυριών στην πόλη). 

Ο συνολικός αριθμός οικοδεσποτών, ανύπαντρων ανδρών και χηρών στην εβραϊκή συνοικία αντιπροσωπεύει ένα επιπλέον 9%, ενώ ο αριθμός των ιδιοκτητών οικίας στην μουσουλμανική κοινότητα καταλαμβάνει το τελικό 2% του συνολικού αριθμού των νοικοκυριών στο κέντρο της πόλης. 

Συγκρίνοντας τον αριθμό των ανύπαντρων ανδρών και χηρών στην πόλη, ο αριθμός των άγαμων ανδρών στις χριστιανικές και εβραϊκές κοινότητες είναι πολύ μικρή, ο οποίος μπορεί να δείχνει ένα σταθερό και κυρίως γηγενές πληθυσμιακό προφίλ στην περιοχή, το οποίο για κάποιο σημαντικό χρονικό διάστημα παρέμεινε ανεπηρέαστο από τις δημογραφικές κινήσεις και κύματα μετανάστευσης.

Το πρώτο οθωμανικό μητρώο της Καστοριάς δείχνει την κοινοτική δομή του κέντρου της πόλης ως κυρίως χριστιανικό, αλλά με ένα μικρό εβραϊκό θύλακα και μια ομοιόμορφη μικρότερη μουσουλμανική κοινότητα. Ο συνολικός αριθμός νοικοκυριών εγγεγραμμένων στο βιβλίο της έρευνας περιλαμβάνει περισσότερες από χίλιες οικογένειες και ανύπαντρους άνδρες και φαίνεται ότι η ύστερη μεσαιωνική Καστοριά ήταν ένα πολύ-πολιτισμικό αστικό κέντρο της Μακεδονίας στις αρχές της Οθωμανικής εποχής.

Στον πίνακα 2 [στην έντυπη μόνο έκδοση] παρατίθενται τα ονόματα των εμπορικών συνοικιών και ο αριθμός των νοικοκυριών σε καθεμία από αυτές τις εμπορικές κοινότητες. Αυτές ήταν οι κατοικημένες περιοχές και οι περιοχές εργασίας για το 41% των χριστιανικών νοικοκυριών στην πόλη, με τους κατοίκους αυτών των συνοικιών να αποτελούνται από 370 άνδρες και 24 χήρες οικοδέσποινες ως ιδιοκτήτριες και σύντροφοι των οικογενειακών εργαστηρίων τους. Αντίθετα με τους 36 ανύπαντρους άνδρες που καταγράφηκαν για τις άλλες συνοικίες της πόλης, δεν υπάρχουν ανύπαντροι άνδρες στις εμπορικές συνοικίες. 

Είναι πιθανό αυτό να αποτελεί ένδειξη ότι οι γιοι των οικογενειών σε αυτές τις εμπορικές κοινότητες, στην ηλικία των 14 ή 15 ετών και άνω, ήταν όλοι παντρεμένοι και κερδίζοντας αρκετά χρήματα μπορούσαν να στηρίξουν μια οικογένεια και να πληρώσουν φόρους. 

Είναι επίσης δυνατό, με βάση αυτό, να υποθέσουμε ότι η ηλικία γάμου για τα κορίτσια θα ήταν η ίδια όπως και για τα αγόρια. Αν ναι, οι σύζυγοι πιθανότατα έγιναν μέρος της οικογενειακής επιχείρησης (μέσω γάμου) σε ηλικία 14 ή 15 ετών στις εμπορικές κοινότητες της Καστοριάς.

Ταυτόχρονα, όμως, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι οι κόρες θα μπορούσαν κάλλιστα να ελάμβαναν ήδη μέρος στο οικογενειακό εμπόριο ή τέχνη από νεαρή ηλικία. Αν και χήροι οικοδεσπότες, και άγαμοι άνδρες καταγράφηκαν σε κάθε μία από τις είκοσι χριστιανικές συνοικίες και στη μοναδική εβραϊκή συνοικία της πόλης, δεν υπάρχει καμία προδιαγραφή των επαγγελμάτων για μεμονωμένους Χριστιανούς και Εβραίους στο αρχείο πέρα από τα ενδεικτικά ονόματα των δέκα εμπορικών συνοικιών (συνδυασμός οικιστικού και εργαστηριακού χώρου εντός μιας μονάδας). 

Είναι περαιτέρω πιθανόν ότι η πρόσληψη εργατικού δυναμικού σε αυτές τις περιοχές έγινε με βάση την οικογένεια ή συζυγικούς δεσμούς. Κάθε μία από αυτές τις εμπορικές συνοικίες είναι η κατοικημένη περιοχή μιας ομάδας τεχνιτών όπου τα νοικοκυριά των επαγγελματικών κοινοτήτων ένωσαν την εργασία και την οικογενειακή ζωή στα κατ' οίκον εργαστήρια. 

Αν και δεν υπάρχουν πληροφορίες σχετικά με την ακριβή τοποθεσία αυτών των εμπορικών συνοικιών στην πόλη, μεταφορά πρώτων υλών και τελικών προϊόντων θα είχε συμβάλει καθοριστικά στην απόφαση επιλογής του βέλτιστου τόπου διαβίωσης και εργασίας.

Ο πίνακας 3 [στην έντυπη μόνο έκδοση] δείχνει τον αριθμό των νοικοκυριών χηρών και την άμεση συμμετοχή γυναικών στην παραγωγική διαδικασία, για τις δέκα εμπορικές συνοικίες της Καστοριάς. 

Οι μόνες εμπορικές συνοικίες όπου απουσιάζουν οι χήρες οικοδέσποινες είναι οι συνοικίες επεξεργασίας χαλκού και χρυσού.

Το βιβλίο ερευνών δείχνει ότι οι αρχές αναγνώριζαν τις χήρες ως τους κύριους τεχνίτες και οικοδεσπότες των οικογενειών τους. 

Οι χήρες νοικοκυρές φορολογούνταν με μειωμένο συντελεστή φόρου εισοδήματος 25% ετησίως, ενώ ο κανονικός φόρος εισοδήματος που καταβάλλεται από τους άνδρες ήταν πολλαπλάσιος.

Αυτός ο μειωμένος φορολογικός συντελεστής για τις ιδιοκτήτριες που ήταν χήρες έχουν συσχετιστεί με τις συγκριτικά ευάλωτες συνθήκες αυτών των χηρών και τις οικογένειές τους. Δεδομένου ότι η παραγωγική ικανότητα ενός οικογενειακού εργαστηρίου ήταν αναμενόμενο να μειωθεί με τον θάνατο του πατέρα, είναι πιθανόν το οθωμανικό χρηματοπιστωτικό σύστημα να επεδίωξε να φέρει μια πρακτική λύση για τις μη μουσουλμάνες χήρες ιδιοκτήτριες προκειμένου να αντισταθμίσει την ελαττωμένη παραγωγικότητα και να βοηθήσει να κρατηθεί το οικογενειακό εργαστήριο ενεργό μέχρι που οι γιοι έφταναν στην ηλικία των 14-15 ετών όταν θα γίνονταν φορολογούμενοι. 

Δεν υπήρχε ειδικό οικονομικό καθεστώς για τις μουσουλμάνες χήρες στην οθωμανική κοινωνία, ωστόσο, στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν μουσουλμάνες χήρες ιδιοκτήτριες εγγεγραμμένες τον 15ον και 16ον αιώνα στην oθωμανική έρευνα.

The Silk Industry of Late Medieval Kastoria: 

Orthodox Christian Craftswomen, Romaniote Jews, and Cuman/Kipchak Tribes

American Research Institute in Turkey, Lectures Series

Nuray Ocakli, Istanbul Sabahattin Zaim University

Φωτογραφίες:

- Αναπαράσταση της Καστοριάς από έντυπη εικόνα, Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς.

- Το πρώτο οθωμανικό βιβλίο απογραφής / κτηματογράφησης της Καστοριάς και της βιοτεχνίας μεταξιού.

- [στην έντυπη έκδοση] Λεπτομέρεια τοιχογραφίας (της ενδυμασίας των Αγίων Γεωργίου & Δημητρίου) από τους Αγίους Αναργύρους στο Απόζαρι Καστοριάς.

Το κείμενο συνοδεύεται στην έντυπη έκδοση και με πίνακες.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 20 Ιουνίου 2024, αρ. φύλλου 1230.