ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΔΑΟΥΤΟΠΟΥΛΟΥ: Επίδομα γέννησης και γεννητικότητα στην Ελλάδα

 

ΟΔΟΣ 14.3.2024 | 1216

Οι χαμηλοί ρυθμοί γεννητικότητας στη χώρα μας είχαν γίνει γνωστοί από τη δεκαετία του 1980. Προηγήθηκαν μερικές δεκαετίες νωρίτερα αυτοί των αστικών περιοχών για να επεκταθούν και σε αυτούς των αγροτικών περιοχών. Έκτοτε δεκάδες εργασίες έχουν δημοσιευτεί επισημαίνοντας τη γήρανση του Ελληνικού πληθυσμού και τους κινδύνους που ενέχει η συνεχιζόμενη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού γειτονικών και ανταγωνιστικών χωρών. 

Η Ελληνική Πολιτεία χωρίς να συμβουλευτεί την επιστημονική κοινότητα της χώρας, καθιέρωσε το 2020 επίδομα γέννησης τέκνου ύψους 2.000 ευρώ  το οποίο αναβαθμίστηκε το 2024 αναδρομικά και για τις γεννήσεις που έγιναν το 2023 από 2.400 ευρώ για το πρώτο παιδί μέχρι 3.500 για το τέταρτο για γυναίκες με ετήσιο οικογενειακό εισόδημα μέχρι 40.000 ευρώ. 

Πολλοί χαιρέτησαν με ικανοποίηση το μέτρο ενώ άλλοι επεσήμαναν ότι με δεδομένες τις ποσότητες των πλουτοπαραγωγικών πηγών του πλανήτη μας, τους κινδύνους που δημιουργεί η απλοποίηση των παγκόσμιων οικοσυστημάτων και τις ποσότητες των ρύπων που παράγονται κάθε χρόνο, η αύξηση των ρυθμών γεννητικότητας στις αναπτυσσόμενες χώρες εγκυμονεί κινδύνους που έχουν ήδη γίνει ορατοί με την περιβαλλοντική κρίση. 

Στη χώρα μας είναι γνωστή από δεκαετίες η αδυναμία των πολιτικών να συμβουλευτούν την επιστημονική κοινότητα πριν εξαγγείλουν μέτρα πολιτικής. Το ερώτημα το οποίο πλανάται είναι κατά πόσο τα χρηματικά κίνητρα που καθιερώθηκαν είναι σε θέση να ανατρέψουν τους ρυθμούς γεννητικότητας, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές της χώρας μας. 

Για να το απαντήσουμε πρέπει να στραφούμε στις επιστημονικές έρευνες που έχουν γίνει και αφορούν την γεννητικότητα του ανθρώπινου πληθυσμού. Ανατρέχοντας στις μεταπτυχιακές μου σπουδές στις ΗΠΑ, είχα την ευκαιρία νε μελετήσω το θέμα κοντά σε μια κορυφαία δημογράφο, την καθηγήτρια Ναν Τζόνσον. 

Αν και μέχρι τώρα ο κλάδος της Δημογραφίας που ασχολείται με τη μελέτη της αναπαραγωγής του ανθρώπου δεν διαθέτει μια ενιαία θεωρία, αλλά ένα σύνολο ανταγωνιζόμενων θεωρητικών πλαισίων, πιστεύω ότι η θεωρία του Αυστραλού δημογράφου Κάλντγουέλ (Caldwell, 1978, γνωστή και ως «θεωρία των ροών πλούτου» μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ καλό θεωρητικό πλαίσιο για την ανάλυση των σημερινών τάσεων γεννητικότητας στη χώρα μας, με παράλληλη αναζήτηση μέτρων πληθυσμιακής πολιτικής. 

Ο Κάλντγουέλ επεσήμανε ότι σε όλες τις κοινωνίες και σε όλα τα στάδια της ανάπτυξης υπάρχει μια ορθολογική αναπαραγωγική συμπεριφορά. Κατά τον ίδιο, η μείωση της γεννητικότητας βρίσκεται στον κοινωνικό μετασχηματισμό της οικογένειας της οποίας ο μετασχηματισμός θέτει σε κίνηση παρά συνοδεύει αλλαγές στην αναπαραγωγική συμπεριφορά. 

Αυτό που πολύ απλά μας λέει ο Κάλντγουέλ είναι να δούμε τη ροή του πλούτου διαγενεακά, από τα παιδιά στους γονείς ή από του γονείς στα παιδιά. Στις παραδοσιακές κοινωνίες ο πλούτος (εισόδημα, κλπ) ρέει από τα παιδιά προς τους γονείς ενώ στις σύγχρονες κοινωνίες συμβαίνει το αντίθετο. 

Στις παραδοσιακές κοινωνίες τα παιδιά ήταν υποχρεωμένα να δουλεύουν σκληρά από μικρή ηλικία σε καθήκοντα που ταίριαζαν με την ηλικία τους, να έχουν λίγες απαιτήσεις και να σέβονται την αυθεντία των ηλικιωμένων μελών της οικογένειας. Θυμάμαι στην παιδική μου ηλικία (δεκαετία του 1950) τη γιαγιά μου να επαναλαμβάνει σε νεαρές γυναίκες που συναντούσαμε στο δρόμο την προσταγή να αποκτήσουν παιδιά γιατί «τα παιδιά είναι πλούτος». Η ίδια τεκνοποίησε 12 φορές στη Μικρά Ασία, αλλά έφθασε στην Ελλάδα χήρα με μόνο 3 κορίτσια, λίγο πριν από την Μικρασιατική καταστροφή. 

Η καθιέρωση της μαζικής εκπαίδευσης, (στη χώρα μας στις δεκαετίες του 1950 και 1960), είχε αξιόλογη επίδραση στη γεννητικότητα, μέσα από πέντε τουλάχιστον μηχανισμούς, όπως επισημαίνει ο Κάλντγουέλ:

1) μέσα από τη μείωση της δυνατότητας των παιδιών να εργαστούν μέσα και έξω από το σπίτι,

2) μέσα από αυξήσεις στο κόστος ανατροφής των παιδιών πολύ πιο πάνω από τις δαπάνες για δίδακτρα, ρουχισμό και γραφική ύλη που απαιτούσε το σχολείο,

3) μέσα από τη δημιουργία εξάρτησης, τόσο μέσα στην οικογένεια όσο και μέσα στην κοινωνία, 

4)μέσα από την επιτάχυνση των πολιτισμικών αλλαγών και τη δημιουργία ενός νέου πνευματικού πολιτισμού (αυτού της μεσαίας τάξης, μια και το σχολείο διδάσκει τις αξίες της μεσαίας τάξης), και

5) μέσα από τη διάδοση των αξιών όχι της ντόπιας μεσαίας τάξης, αλλά της Δυτικής μεσαίας τάξης. 

Από την ανάλυση που προηγήθηκε, νομίζουμε πως έγινε κατανοητή η εξήγηση των χαμηλών ρυθμών γεννητικότητας του Ελληνικού πληθυσμού που έχουν συχνά προσελκύσει το ενδιαφέρον Ελλήνων ερευνητών και πολιτικών. Οι αναλύσεις αυτές που στη συντριπτική τους πλειοψηφία γίνονται από μη ειδικούς επιστήμονες και βλέπουν το φως της δημοσιότητας στον περιοδικό και ημερήσιο τύπο, αγνοούν τελείως τις υπάρχουσες θεωρίες για την εξήγηση της αναπαραγωγικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Ως εκ τούτου τόσο η εξήγηση των αιτιών της χαμηλής παραγωγικότητας του Ελληνικού πληθυσμό είναι ατελής όσο και τα υποδεικνυόμενα μέτρα πληθυσμιακής πολιτικής αβέβαιης ή πολύ περιορισμένης αποδοτικότητας. 

Με άλλα λόγια το επίδομα που καθιερώθηκε δεν πρόκειται να αλλάξει τους ρυθμούς γεννητικότητας ακόμη και στις αγροτικές περιοχές της χώρας. Θα είναι μάλλον ένα επίδομα αναδιανομής του εισοδήματος προς όφελος των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων. 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 14 Μαρτίου 2024, αρ. φύλλου 1216.