ΡΩΜΥΛΟΥ ΜΑΝΤΖΟΥΡΑ: Καστοριά 1874-1901 | Όψεις μιας λησμονημένης εποχής

 

ΟΔΟΣ 29.2.2024 | 1214

Το κείμενο που ακολουθεί είναι μία περίληψη της ομιλίας του Ρωμύλου Μαντζούρα, στην παρουσίαση του λευκώματος "Καστοριά 1874-1901, όψεις μιας λησμονημένης εποχής, οι παλαιότερες φωτογραφικές αποτυπώσεις" (εκδ. Βάρφης), που πραγματοποιήθηκε στις 10 Φεβρουαρίου 2024 στο Μπαϊρακτάρειο Ωδείο. Ο Ρωμύλος Μαντζούρας με το ενδιαφέρον που δείχνει για την πόλη της Καστοριάς, την διάσωση της ιστορικής μνήμης, την γνώση και την προστασία των μνημείων της, συμβάλλει τα τελευταία χρόνια στην καστοριανή αφύπνιση.

* * *

Gabriel Millet 1867-1953 

Γάλλος Ελληνιστής – Βυζαντινολόγος

Η επίσκεψη του στη Καστοριά το καλοκαίρι του 1901

Ο Gabriel Millet υπήρξε ένας από τους κορυφαίους Γάλλους Βυζαντινολόγους με σημαντικό έργο πολυδιάστατης αξίας . Αυτό γιατί αφενός σύστησε στο Γαλλόφωνο κοινό την άγνωστη Βυζαντινή τέχνη, αφετέρου γιατί απεδείχθη πρωτοπόρος στο τομέα του, με τη λήψη και χρήση φωτογραφιών για επιστημονικούς και εκπαιδευτικούς λόγους. Μεγάλη τύχη για τη Καστοριά ότι την επισκέφτηκε και μελέτησε τα μνημεία της στην αυγή του 20ου αιώνα. 

Ο Millet γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1867 στη πόλη Saint Louis της Γαλλικής αποικίας της Σενεγάλης στην Αφρική. Εκεί ήταν τοποθετημένος ο πατέρας του ως αξιωματικός του σώματος των Πεζοναυτών του Γαλλικού στρατού. Λίγα χρόνια μετά ο μικρός Gabriel χάνει με μικρή απόσταση και τους δυο τους γονείς , θύματα των τροπικών ασθενειών. Με τη συνοδεία της γκουβερνάντας του επιστέφει στο Παρίσι, όπου κηδεμόνας του ορίζεται η γιαγιά του η οποία έχοντας οικονομική άνεση, φροντίζει για την ανατροφή και τη μόρφωση του.

Στις ανώτερες σπουδές διαλέγει τις επιστήμες της ιστορίας και αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο του Παρισιού και αποφοιτεί το 1891. Το ίδιο έτος τοποθετείται ως ερευνητής στη Γαλλική Σχολή Αθηνών τη περίφημη École Française d'Athènes (EfA) η οποία υφίσταται από το 1846 στην Αθήνα ,αποτελώντας το πρώτο ξένο ανώτερο ερευνητικό και εκπαιδευτικό ίδρυμα της Ελλάδας και το πρώτο που η Γαλλία εγκατέστησε εκτός χώρας. Με τη προτροπή του διευθυντή της σχολής Theophile Hamolle αποκτά ως πεδίο επιστημονικής έρευνας όχι τις κλασικές αρχαιότητες αλλά τις Βυζαντινές , κάτι που θα απασχολήσει με ζήλο το υπόλοιπο της καριέρα του, όπου θα διαπιστώσει, σύμφωνα με τον μαθητή του Α.Grabar* ότι: σε αντίθεση με την επικρατέστερη στάση των αρχαιολόγων της εποχής, η τέχνη του βυζαντίου είναι μια αυτοτελής τέχνη δημιούργημα της θρησκευτικής ζωής της εποχής και όχι μια παρακμή της κλασικής τέχνης . 

Από το 1891 ξεκινά ταξίδια στο Ελληνικό βασίλειο και την Οθωμανική αυτοκρατορία, καταγράφοντας, μελετώντας και φωτογραφίζοντας μνημεία της Βυζαντινής εποχής. Αθήνα, Μυστράς, Θεσσαλονίκη, Άγιο όρος, Κωνσταντινούπολη, είναι μερικοί μόνο προορισμοί του ακούραστου ερευνητή.. Στις περιηγήσεις αυτές δεν κρατά μόνο σημειώσεις και σχέδια, αλλά πρωτοπορεί φωτογραφίζοντας μνημεία, τοιχογραφίες, καλλιτεχνήματα κλπ, δημιουργώντας μια μεγάλη συλλογή. Από το 1896 που εκλέγεται διευθυντής (maitre de conferences) της επιστήμης των θρησκειών στην ανώτερη σχολή Μεταπτυχιακών σπουδών (Ecole Patique des Hautes Etudes) δημιουργεί τη πρώτη στο κόσμο, ακαδημαϊκή φωτογραφική συλλογή για τη Βυζαντινή και χριστιανική τέχνη. 

Ο Millet συνεχίζει τις περιηγήσεις του στον ευρύτερο χώρο της άλλοτε Βυζαντινής επικράτειας. Επισκέπτεται τη Συρία, τη Μικρά Ασία και ξανά τη Κωνσταντινούπολη, το Άγιο Όρος, τη Θεσσαλονίκη και συνεχίζει προς Οχρίδα και Σερβία. Σταθμός της περιοδείας του είναι και η Καστοριά, στην οποία φωτογραφίζει τέσσερις Βυζαντινούς ναούς: Παναγία κουμπελίδικη, Ταξιάρχη Μητροπόλεως, Άγιο Στέφανο και Αγίους Αναργύρους, τους οποίους μελετά, σχεδιάζει, φωτογραφίζει και παρουσιάζει στο μνημειώδες συγγραφικό του έργο L'École grecque dans l'architecture byzantine. 

Μπαϊρακτάρειο Ωδείο, 10 Φεβρουαρίου 2024.

Ο Millet στο πρόλογο του βιβλίου του που εκδόθηκε το 1916 στο Παρίσι, ευχαριστεί όσους τον βοήθησαν στο τιτάνιο έργο του , μεταξύ των οποίων και τον Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό Καραβαγγέλη για τη φιλοξενία και τις διευκολύνσεις που του παρείχε, όταν είχε επισκεφτεί τη Καστοριά. Με βάση αυτή τη σημείωση, το έτος που ανέλαβε Μητροπολίτης ο Γερμανός και τις λεπτομέρειες στις φωτογραφίες που παρουσιάζουμε στο βιβλίο συνδυαστικά ,καταλήξαμε πως ο Millet δεν επισκέφτηκε τη Καστοριά στο πρώτο του ταξίδι στην Οθωμανική Μακεδονία το 1897, αλλά στο δεύτερο το καλοκαίρι του 1901. 

Θα παρουσιάσουμε εδώ τη φωτογραφία της εκκλησίας των Αγίων Αναργύρων: Ο Βυζαντινός αυτός ναός, από τους πιο εντυπωσιακούς της Καστοριάς τόσο αρχιτεκτονικά όσο και για το εικονογραφικό του πρόγραμμα, που δυστυχώς παραμένει ασυντήρητος και οι τοιχογραφίες ακαθάριστες τα τελευταία εβδομήντα χρονιά, αποτυπώθηκε και φωτογραφήθηκε από τον Millet. Ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης φωτογραφίας σε σχέση με τις υπόλοιπες του Μillet από τη Καστοριά, αποτελεί το ομαδικό πορτραίτο των κατοίκων της γειτονίας αυτής, που πλαισιώνουν τον ναό ως δείκτες του μεγέθους του. 

Βλέπουμε τον πανάρχαιο αυτό ναό, μια τρίκλιτη βασιλική με το μεσαίο κλίτος υπερυψωμένο και εντυπωσιακό κεραμοπλαστικό διάκοσμο, στοιχείο τόσο χαρακτηριστικό για τους ναούς της Καστοριάς. Ο ναός όπως τον βλέπουμε πριν την αποκατάσταση της Αρχαιολογικής υπηρεσίας τη δεκαετία του 1950, φέρει όλα τα σημάδια της μακραίωνης ιστορίας του και τη διαστρωμάτωση των κατά καιρούς επεμβάσεων. Πίσω από το ναό διακρίνεται το άγονο και πετρώδες βουνό της χερσονήσου της Καστοριάς με παμπάλαια σπίτια και τον υστεροβυζαντινό μικρό ναό του αγίου Γεωργίου του βουνού. Στη σημερινή εποχή ελάχιστα από αυτά τα παραδοσιακά σπίτια επιβλητικά ή ταπεινά , έχουν επιζήσει. Το ευχάριστο είναι πως το βουνό πλέον είναι καταπράσινο και όχι κρανίου τόπος.

Το σύνολο των ανθρώπων που ποζάρει για το φακό του Γάλλου επιστήμονα αποτελείτε από άνδρες διαφόρων ηλικιών και δυο μικρά κοριτσάκια, που είναι και τα μόνα που φορούν ευρωπαϊκής επιρροής και όχι τοπικής προέλευσης ενδύματα. Οι νεαροί είναι όλοι κοντοκουρεμένοι όπως συνηθιζόταν μέχρι σχετικά πρόσφατα για το φόβο της ψείρας, ενώ οι ενήλικοι είναι ντυμένοι με την αστική φορεσιά της Καστοριάς. Μακρύ αντερί, βαμβακερό ή μεταξωτό , ζώνη και μικρό γιλέκο το λεγόμενο κοντέσι, ενώ στο κεφάλι φορούν φέσι κόκκινο με μαύρη φούντα, εκτός ενός που φορά το λευκό αρβανίτικο φέσι. Άξιος μνείας είναι ο έφηβος κάτω δεξιά με το στραβό φορεμένο φέσι που κοιτάζει το φωτογράφο με μεγάλη άνεση και σιγουριά. 

Τέλος μπορούμε να σημειώσουμε για τον Γάλλο ακαδημαϊκό, πως η ενδελεχής έρευνα του, η συστηματική συλλογή του υλικού και η επιστημονική χρήση φωτογραφικών τεκμηρίων, ενεργοποίησε για πρώτη φορά το ενδιαφέρον της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας για τη Βυζαντινή κληρονομιά και ταυτόχρονα ανάδειξε τη σπουδαιότητα και το κάλος της Παλαιολόγειας τέχνης. Μέρος αυτού του ερευνητικού έργου του Millet είναι και η ανάδειξη των Βυζαντινών ναών της Καστοριάς που τους κατέστησε γνωστούς στο Παγκόσμιο κοινό. Για αυτό και τον ευχαριστούμε...

(*) Grabar A.(1953) Necrologie Gabriel Millet in Annuaire de l’EPHE, 1953-1954, Paris, σελ.523 

Φωτογραφία: Γκαμπριέλ Μιλέ (1867-1953) Άγιοι Ανάργυροι| PLS Université Paris, Γαλλία.  | Φωτογραφικό τεκμήριο IV (1901) από το Λεύκωμα των Ρ. Ματζούρα & Χ. Παπαθανασίου.

Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

• ΧΡΥΣΟΥΛΑΣ ΠΑΤΡΩΝΟΥ ΠΑΠΑΤΕΡΠΟΥ: Καστοριά 1874-1901 | Όψεις μιας λησμονημένης εποχής
• ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΙΩΚΗ: Καστοριά 1874-1901 | Όψεις μιας λησμονημένης εποχής
• ΡΩΜΥΛΟΥ ΜΑΝΤΖΟΥΡΑ: “Place du Gouvernement à Castoria”
• ΡΩΜΥΛΟΥ ΜΑΝΤΖΟΥΡΑ: Καρναβάλι Καστοριάς: Κόμης Αυστριακός περιηγείται πεζός...
• Η εισήγηση του κ. Ρωμύλου Μαντζουρα για το Μαθιουδάκη
• ΡΩΜΥΛΟΥ ΜΑΝΤΖΟΥΡΑ: Μη φας παστό ψάρι
• Πρόσωπα 2016: Ρωμύλος Μαντζούρας