ΑΓΝΗΣ ΠΑΝΤ. ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ: Θεοχάρης Ανδ. Τούρνας ή Αλάτζης (1887-1942)

 

ΟΔΟΣ 15.2.2024 | 1212

ΛΑΪΚΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΟΥ ΒΟΓΑΤΣΙΚΟΥ

Θα ξεκινήσω με τις θερμές ευχαριστίες μου προς τον διακεκριμένο νευρολόγο ιατρό και συγγραφέα Νώντα Τσίγκα, με την αμείωτη και πολυδιάστατη εκδοτική δραστηριότητα, ο οποίος ανταποκρίθηκε με μεγάλο ενθουσιασμό στην πρότασή μου το φετινό Ημερολόγιο του Συνδέσμου Βογατσιωτών Θεσσαλονίκης να αφιερωθεί σε έναν από τους πλέον σημαντικούς λαϊκούς ζωγράφους του Βογατσικού, τον Θεοχάρη Τούρνα, και ανέλαβε να ολοκληρώσει με ιδιαίτερη αγάπη την επιμέλεια της έκδοσης αυτής. Καθώς αναθυμούμαι το θαυμάσιο Ημερολόγιο του Συνδέσμου του 1994, «Τοιχογραφίες του Βογατσικού», που επιμελήθηκε υποδειγματικά τότε ο αείμνηστος Γιώργος Γκολομπίας, συνειδητοποιώ πως εκείνη υπήρξε η χρονική στιγμή που οι λαϊκοί ζωγράφοι του Βογατσικού επικοινώνησαν για πρώτη φορά το έργο τους στη βογατσιώτικη κοινότητα. Τώρα, αποκαθίσταται η συνέχεια…

Πληροφορίες για τον Θεοχάρη Τούρνα πήρα πρώτη φορά στο Βογατσικό, το 1992, όταν φωτογράφησα μερικά έργα του (τοιχογραφίες, επιτοίχια σταμπωτά και πίνακες) στην οικία Αθανασίου Μήκα (Τσούλας τ’ Μήκα), ιδιοκτησίας σήμερα Γεώργιου Κυνηγόπουλου («Παριανού») και στην οικία Αθαν. Γαλιλαίου. Επίσης, ορισμένα στοιχεία κατάφερα να εξασφαλίσω κατά την ίδια περίοδο, όταν επίσης είχα εντοπίσει και φωτογράφησα άλλα σωζόμενα έργα του (πίνακες διαφόρων διαστάσεων), στο σπίτι του Ιωάννη Τούρνα, γιου του ζωγράφου, που ζούσε για πολλές δεκαετίες στην Αθήνα. 

Σύμφωνα με τη δική του μαρτυρία, προκύπτει ότι ο Θεοχάρης Ανδρ. Τούρνας γεννήθηκε στο Βογατσικό το 1887 και ήταν αυτοδίδακτος ζωγράφος και αγιογράφος. Είχε ακολουθήσει τον πατέρα του Ανδρέα στη Ρουμανία, όπου εκείνος διατηρούσε εργαστήριο σαπωνοποιίας (σαμποχανά) στη Βραΐλα. Μερικά χρόνια εργάστηκε στην Κωνσταντινούπολη διακοσμώντας διαμερίσματα του Σουλτάνου Αβντούλ Χαμίτ. Κατόπιν μετανάστευσε στην Αμερική, ενώ το 1923 επέστρεψε και παρέμεινε μέχρι το θάνατό του στο Βογατσικό. Το παρόνομα (παρατσούκλι) «Αλάτζης» ο Τούρνας λέγεται λέγεται ότι του το είχαν κολλήσει γιατί, καθώς ήταν δεινός κυνηγός, έλεγε: «Σκότουσα τριάντα πέρδικις. Σφάξτις, αλάτ’σέ τις!»

Ο Τούρνας ήταν αγαπητός και αξιοσέβαστος ανάμεσα στους συγχωριανούς τους και φρόντιζε να είναι ευπαρουσίαστος με κομψή εμφάνιση. Εξασφάλιζε τα προς το ζην ζωγραφίζοντας πίνακες και διακοσμώντας με τοιχογραφίες μκαι σταμπωτά σπίτια, όχι μόνο στο Βογατσικό μα και στην ευρύτερη περιοχή (την Καστοριά, τη Χρούπιστα ή τα χωριά της Ανασέλιτσας). Στο βιβλίο του αείμνηστου Αθαν. Βαρσαμίδη υπάρχει φωτογραφία τοιχογραφίας από την οικία της Ελένης Τσιμογιάννη στο Μελιδόνι Βοΐου με χρονολόγηση του έργου 1942. Η διώροφη κατοικία του, απέναντι από το Τζίτζκο (αργότερα το σπίτι περιήλθε στην ιδιοκτησία του Ανδρέα Τζιόλα/«Μυλωνά»), χρησιμοποιούνταν και ως εργαστήριο.

Σύμφωνα με την ενθύμηση του γιου του, το σπίτι ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες, ενώ ολόγυρα υπήρχε πλήθος από πίνακες. Στο σαλόνι υπήρχαν ζωγραφισμένες νεκρές φύσεις με κυνήγι (λαγοί και ορτύκια), απεικονίσεις των λιμνών της Πρέσπας και της Καστοριάς, όπως και ο πίνακας με τα φρούτα (Μις Κλάιν). Κάποτε ο Τούρνας ζωγράφισε με απαράμιλλη τεχνική, στην τραπεζαρία ενός σπιτιού, μια αρμαθιά ψάρια. Μόλις η νοικοκυρά αντίκρισε το έργο έβαλε τις φωνές «γιατί κρέμασαν ψάρια στον φρεσκοβαμμένο τοίχο μέσα στη σάλα» και επιχείρησε να τα ξεκρεμάσει. Προς μεγάλη της έκπληξη όμως έπιασε την επιφάνεια του τοίχου και τότε μόνο κατάλαβε πως ήταν ζωγραφιστά. Τόσο αληθινά έμοιαζαν. 

Ο Τούρνας επίσης έφτιαχνε δωδεκάφυλλες ταπετσαρίες («σταμπωτά») χρησιμοποιώντας χαρτόνι, όπου είχε σχεδιάσει και κόψει κατάλληλα τα σημεία που θα γέμιζαν με χρώματα. Για τις εργασίες του αυτές χρησιμοποιούσε υδροχρώματα. Δείγματα της δουλειάς του αυτής σώζονται σήμερα στην οικία Αθ. Μήκα. Δυστυχώς, από όσα με συγκίνηση μεγάλη μου διηγήθηκε ο γιος του ζωγράφου τριάντα χρόνια πριν στην Αθήνα, πολλές από τις τοιχογραφίες και τις διακοσμήσεις, τόσο στο σπίτι τους όσο και σε άλλα σπίτια του χωριού, χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, καθώς τα σπίτια κατερειπωθήκαν και εγκαταλείφθηκαν είτε επειδή τα έργα ξεθώριασαν έντονα, ώστε πολλοί από τους ιδιοκτήτες τα κάλυψαν εξαφανίζοντάς τα κάτω από αλλεπάλληλα στρώματα λαδομπογιάς ή ασβέστη. 

Πολλά από τα έργα του Θεοχ. Τούρνα που βρίσκονταν στο σπίτι του κλάπηκαν από τους Γερμανούς, που είχαν επιτάξει το οίκημα, και αργότερα ίσως από το στρατό ή διάφορους επιτήδειους. Λίγα μόνον έργα του έχουν σωθεί στο Βογατσικό: Αυτά που βρίσκονται στην οικία Μήκα, το έργο στην πρόσοψη της οικίας Γαλιλαίου και η παράσταση ενός ανθοδοχείου, πάνω από το τζάκι στη οικία Πανταζίδη (τωρινή ιδιοκτησία Μανώλη Τσαγκαρίδη), που διασώθηκε, επιζωγραφισμένο προσεκτικά με λαδομπογιά, από τον Στέργιο Τζημάνη (1907-1993). 

Ο Θεοχάρης Τoύρνας πέθανε κατά τη διάρκεια της Κατοχής (το 1942) σε ηλικία 55 ετών. Τις συνθήκες της κηδείας τους ο γιος του μου τις διηγήθηκε με σπαρακτικό τρόπο: «Όταν πέθανε ο πατέρας μου δεν βρέθηκαν άνθρωποι ούτε “να τον σηκώσουν”. Όλοι φοβούνταν και κρύβονταν. Μόνον ο θείος του πατέρα μου, ο Αγαθοκλής Πανταζίδης, που είχε αλευρόμυλο στο Βογατσικό, με βοήθησε να βρούμε ξύλα για την κάσα. Ήταν Δεκέμβριος μήνας. Είχαμε πολύ χιόνι και φαρμακερό κρύο. Αναγκάστηκα μοναχός μου εγώ, έντεκα χρονών τότε παιδί, να ανοίξω τη γούρνα. Το χώμα ήταν παγωμένο. Ο κασμάς χτυπούσε σαν να έπεφτε πάνω σε πέτρα». Με βαθύ πόνο και πίκρα για την ορφάνια που βίωσε από μικρός και από τους δυο γονείς του, κατάφερε και ανάσυρε, ανάμεσα σε άλλα, και αυτές τις λιγοστές αναμνήσεις που είχε από τον πατέρα του.

Τα απολύτως στοιχειώδη μέσα, που διέθετα ως ερασιτέχνης φωτογράφος στις αρχές της δεκαετίας του 1990, μαζί με τις αντίξοες συνθήκες φωτογράφησης, κυρίως του ακατάλληλου φωτισμού, δεν επέτρεψαν απολύτως ικανοποιητικές λήψεις. Όμως, χάρη στο ότι όλες είχαν αποτυπωθεί σε θετικό φιλμ (slide) αλλά και στη δυνατότητα που παρέχουν σήμερα τα σύγχρονα μέσα επεξεργασίας, επιτράπηκε μια καθόλα αξιοπρεπής χρησιμοποίησή τους στην παρούσα έκδοση. Μεγάλη υπήρξε εδώ η υποστήριξη και συνεισφορά του σύγχρονου αγιογράφου αλλά και ζωγράφου από το Βογατσικό, Γιώργου Αποστ. Μπλιάγκα, ο οποίος μετέβη επιτόπου στις οικίες Μήκα (τώρα ιδιοκτησίας Γ. Κυνηγόπουλου) και Γαλιλαίου και φωτογράφησε ξανά μερικά από τα έργα που κοσμούν τις σελίδες του παρόντος ημερολογίου-λευκώματος. Του απευθύνω από εδώ τις θερμές μου ευχαριστίες.

Θερμά ευχαριστώ επίσης τον Πρόεδρο και το Δ.Σ. του Συνδέσμου Βογατσιωτών Θεσσαλονίκης «Ο Άγιος Κωνσταντίνος» για την απόφασή τους να υλοποιηθεί η παρούσα έκδοση.

Κλείνω με την ελπίδα ότι καταφέραμε να δώσουμε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του έργου του Θεοχάρη Α. Τούρνα και να ιχνηλατήσουμε αδρά τη συνεισφορά του στην λαϊκή ζωγραφική παράδοση του Βογατσικού.

* * *

Το κείμενο της δ. Αγνής Σταυρίδου που δημοσιεύεται εδώ, όπως και το προηγούμενο του κ. Νώντα Τσίγκα, που δημοσιεύτηκε (σε συνέχεια) στα προηγούμενα φύλλα της εφημερίδας, συμπεριλήφθηκαν στο Ημερολόγιο 2024 του Συνδέσμου Βογατσιωτών Θεσσαλονίκης "Οι Λαϊκοί ζωγράφοι του Βογατσικού - Θεοχάρης Τούρνας ή Αλάτζης (1887-1942)", που τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη σε επιμέλεια του Νώντα Τσίγκα.

Φωτογραφία:

-Ο Θεοχάρης Α. Τούρνας. Στη φωτογραφία του αυτή βασίστηκε το αυτοπορτρέτο του ζωγράφου. (Αρχείο Αγνής Σταυρίδου).

Φωτογραφίες (μόνο στην έντυπη έκδοση της εφημερίδας:

-Τοπίο: Σπίτια δίπλα σε λίμνη. (Πίνακας, ελαιογραφία σε καμβά, 60Χ80 εκ.), συλλογή Ιωάννη Θ. Τούρνα, Αθήνα (φωτ. Αγνή Σταυρίδου, 1992).

-Έργο προμετωπίδας κειμένου: Νεκρή φύση, Φρούτα, Μις Κλάιν. (Πίνακας, ελαιογραφία, 40Χ80). Συλλογή Ιωάννη Θ. Τούρνα, Αθήνα (Φωτ. Αγνή Σταυρίδου, 1992).

-Η Ηώς και το άρμα του Ήλιου. (Πίνακας, ελαιογραφία, 50Χ80 εκ.), oικία Αθαν. Μήκα,τωρινή ιδιοκτησία Γ. Κυνηγόπουλου, Βογατσικό (φωτ. Γ. Α. Μπλιάγκας, 2023).

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 15 Φεβρουαρίου 2024, αρ. φύλλου 1212.

Σχετικά:

• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Οι λαϊκοί ζωγράφοι του Βογατσικού [I]
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Οι λαϊκοί ζωγράφοι του Βογατσικού [II]