Η μεγάλη μάζα της κοινότητας βέβαια αποτελείτο από πλανόδιους μικροέμπορους και τεχνίτες, που σχημάτιζαν ένα αδιαμόρφωτο συνειδησιακά προλεταριάτο. Οι άνδρες γυρνούσαν από παζάρι σε παζάρι και στα λογής πανηγύρια όλης της ευρύτερης περιοχής, που τότε δεν γνώριζε σύνορα, ως την Οχρίδα και την Κορυτσά. Έλειπαν για μέρες πολλές και γυρνούσαν στην Καστοριά τις Παρασκευές για να στήσουν τους πάγκους τους στην εβδομαδιαία αγορά στην Πλατεία του Ντολτσού, αλλά και για να γιορτάσουν το Σάββατο που ερχόταν. Κάποιοι μάλιστα που δεν προλάβαιναν λόγω απόστασης να επιστρέψουν στην Καστοριά, χρησιμοποιούσαν πρόχειρες συναγωγές, εγκατεστημένες σε σπίτια, όπως στην Νεάπολη και αλλού.
Στον αντίποδα κάμποσοι μεγαλέμποροι κατοικούσαν σε περικαλλή αρχοντικά και ηγούντο της Κοινότητας, κατέχοντας ζηλευτή θέση στην Καστοριανή κοινωνία και διατηρώντας κυρίαρχη θέση στο Τσαρσί και γενικότερα στο εμπόριο της πόλης 38. Οι τελευταίοι άπλωναν τις εμπορικές τους επιχειρήσεις στα τότε σημαντικά οικονομικά κέντρα της Ευρώπης, τη Βιέννη, τη Βουδαπέστη, το Βουκουρέστι, την Τεργέστη, τη Δρέσδη 39. Ήταν μάλιστα σύνηθες να συνεταιρίζονται στις επιχειρήσεις τους αυτές και με χριστιανούς, συνεργαζόμενοι μαζί τους αρμονικά. Παρενθετικά, σημειώνω εδώ ότι σε γενικές γραμμές αυτή ήταν η σύνθεση του κοινωνικού ιστού όλων των εβραϊκών κοινοτήτων της Ανατολής και οι περιγραφές θέλουν γενικώς τις εβραϊκές συνοικίες ρυπαρές με στενά σοκάκια και ένδεια. Εντούτοις αντισημιτικές προκαταλήψεις και κακοήθης προπαγάνδα ταύτισαν στην αντίληψη της χριστιανικής και μουσουλμανικής κοινής γνώμης τον εβραϊσμό με τον πλούτο…
Οι σχέσεις με τα υπόλοιπα πληθυσμιακά στοιχεία της πόλης ήταν σε γενικές γραμμές καλές. Στην πορεία του χρόνου όμως, σημειώθηκαν σημαντικές διενέξεις με αφορμή τον εμπορικό ανταγωνισμό. Ασφαλώς η εικόνα δεν ήταν πάντα ειδυλλιακή. Σημειώθηκαν δε και οι γνωστές ανυπόστατες κατηγορίες εκ μέρους των χριστιανών της πόλης για δήθεν χρήση αίματος από τους Εβραίους σε θρησκευτικές τελετές, γνωστές ως «συκοφαντίες του αίματος», με σημαντικότερη εκείνη του 1879 40.
Στα χρόνια μετά το 1912 και την ενσωμάτωση της πόλης στον ελληνικό κορμό, οι Εβραίοι της Καστοριάς, εγκατεστημένοι κυρίως στη συνοικία Τσαρσί, διατηρούσαν σειρά ανθηρών επιχειρήσεων και καταστημάτων στην Πάνω και στην Κάτω Αγορά, με αντικείμενο τόσο τους παραδοσιακούς κλάδους στους οποίους δραστηριοποιούνταν οι Εβραίοι της Διασποράς (υφάσματα, υαλικά, νεωτερισμοί), όσο και ευρεία σειρά άλλων (κρεοπωλεία, ζαχαροπλαστεία, παντοπωλεία κ.α.). Αναφέρονται ακόμη Καστοριανοί Εβραίοι που εξελέγησαν στο Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης.
Στα τελευταία χρόνια Οθωμανικής περιόδου Καστοριανοί Εβραίοι άρχισαν μεταναστεύουν στις Η.Π.Α. Μεγάλο μέρος αυτών εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου δημιούργησαν και δικιά τους Συναγωγή, που σώζεται μέχρι τις μέρες μας. πολλοί από αυτούς αναδείχθηκαν σε διαπρεπείς επιχειρηματίες, χωρίς ποτέ να ξεχάσουν την παλιά πατρίδα. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται και ο ευεργέτης της Καστοριάς Μπούκο Μάγιο 41 .
Οι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν αναπτύξει ένα υψηλό πολιτιστικό επίπεδο, και αυτό είναι ορατό πέρα από το επίπεδο των εκπαιδευτικών τους ιδρυμάτων και σε μέρους τομείς, όπως για παράδειγμα η έκδοση εβραϊκών εντύπων στην πόλη. Σ’ αυτά συγκαταλέγεται η «Σιών», ετήσια έκδοση της Σιωνιστικής Ενώσεως Νέων Καστοριάς, που εκδόθηκε στα 1935, με ποικίλη θεματολογία 42.
Ενδεικτικό είναι επίσης και το γεγονός ότι οι Καστοριανοί Εβραίοι είχαν καλλιεργήσει ιδιαίτερα το θέατρο 43. Το θέατρο άλλωστε ήταν ένας χώρος μέσα από και μέσα στον οποίο εκφράζονταν ανέκαθεν οι μειονότητες 44. Η πρώτη παράσταση που έχει καταγραφεί ήταν στις 18 Νοεμβρίου 1917, τα έσοδα της οποίας προορίζονταν για τους πληγέντες από τη μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης. Στα 1932, στη γιορτή του του Μπισβάτ, ερασιτέχνες ηθοποιοί, μέλη του συλλόγου Εβραίων νέων, γιόρτασαν την Τρίτη επέτειο του Συλλόγου με τα έργα «El triumfo de la justicia» (=Ο θρίαμβος της Δικαιοσύνης) και «El medico malgrado» (=Ο ασθενής γιατρός) του Μολιέρου. Την επόμενη χρονιά, επ’ ευκαιρία της τέταρτης επετείου τους, επανέλαβαν το πρώτο από τα παραπάνω έργα, αυτή τη φορά στα ελληνικά. Αργότερα το ίδιο έργο παρουσιάστηκε σε ένα μικτό ελληνοεβραϊκό κοινό στη Φλώρινα. Ο ίδιος σύλλογος παρουσίαζε σύντομα θεατρικά έργα σε διάφορες κοινοτικές εκδηλώσεις. Άτομα και των δυο φύλων συμμετείχαν ενεργά στις θεατρικές δραστηριότητες, και σύντομα δημιούργησαν ένα εντευκτήριο, όπου μετατράπηκε σε πνευματική εστία των Εβραίων νέων της Καστοριάς. Η θεατρική αυτή ομάδα μεταξύ των άλλων, είχε παρουσιάσει και τα ελληνικού ρεπερτορίου έργα «Το καινούριο σπίτι» και «Τα αρραβωνιάσματα», στα οποία διακρίθηκαν ο Μάγιο Ντεμάγιο και ο αδελφός του Αλμπερτίκο. Πολλοί από αυτούς τους νέους μετέβησαν στην Παλαιστίνη στα 1937, όπου ίδρυσαν τον ελληνοεβραϊκό αγροτικό συνεταιρισμό Moshav Tsur Moshe.
Οι σχέσεις των Εβραίων της Καστοριάς με τους συμπολίτες τους χριστιανούς και μουσουλμάνους ήταν περισσότερο από καλές, σ’ όλη τη διάρκεια της μακραίωνης συμβίωσης των κοινοτήτων. Τα μόνα αντιεβραϊκά επεισόδια που φαίνεται να σημειώθηκαν στα 1934 45, ήταν μάλλον μισαλλόδοξες εκδηλώσεις ισχνής μειοψηφίας φανατικών εθνικιστών, που εκκολάπτονταν στη φασιστική οργάνωση «Τρία Έψιλον». Και πάντως τα έκτροπα αυτά δεν είχαν συνέχεια… Πάντως, τη δεκαετία του 1930 αρκετοί Καστοριανοί Εβραίοι, κλονισμένοι προφανώς από το έρπον αντισημιτικό κλίμα, έστειλαν τα παιδιά τους στην τότε Παλαιστίνη στη σχολή αγροτικής εκπαίδευσης Mikve Israel 46.
ΕΒΡΑΪΚΗ ΣΥΝΟΙΚΙΑ
ΣΥΝΑΓΩΓΗ
ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ
Γκέτο δεν υπήρχε στην Καστοριά. Δεν ξέρω αν ήταν ανοιχτότερο το πνεύμα των υπολοίπων κατοίκων της πόλης και οι εν γένει κρατούσες συνθήκες καλύτερες από αλλού, ή αν αυτό οφειλόταν στη φύσει οχυρή δόμηση ολόκληρης της Καστοριάς, που περιβαλλόταν πανταχόθεν από τη λίμνη, που παρείχε φυσική προστασία, ώστε να περιττεύει η δημιουργία συνοικίας με αμυντική διάταξη.
Υπό την ουσιαστική έννοια του όρου, άλλωστε γκέτο δεν δημιουργήθηκαν ποτέ ούτε από τους Οθωμανούς, ούτε από τους Έλληνες… Στα Οθωμανικά χρόνια βέβαια οι ομόθρησκοι – όχι μόνον Εβραίοι, αλλά και χριστιανοί και μουσουλμάνοι- συνήθιζαν να κατοικούν γύρω από το θρησκευτικό τους κέντρο για πρακτικούς και ψυχολογικούς λόγους, και την οικιστική αυτή μορφή ευνοούσε το κράτος για τους δικούς του λόγους, συνήθως φορολογικούς. Είναι λοιπόν βέβαιο ότι σε όλη τη διάρκεια της υπερχιλιόχρονης παρουσίας τους στην Καστοριά, οι Εβραίοι της πόλης ζούσαν σε χωριστή συνοικία.
Ως ύστερη εβραϊκή συνοικία πρέπει να θεωρείται η περιοχή που βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής πλατείας Ομονοίας. Ήταν χωρισμένη από το δρόμο του τσαρσιού, την τωρινή οδό Μητροπόλεως, σε δυο τμήματα. Το ανατολικό ήταν ιδιαίτερα πυκνοδομημένο και εκτεινόταν από την Παναγία Κουμπελίδικη μέχρι την Παναγία Εβραϊδα, ενώ το αρκετά μικρότερο δυτικό τμήμα εκτεινόταν από το σημερινό κτίριο της οδού Μητροπόλεως 74 μέχρι τον Ταξιάρχη της Μητροπόλεως, περιλαμβάνοντας αρκετά μαγαζιά, αλλά και χριστιανικά σπίτια 47.
Δυστυχώς, η αλλοτινή διάρθρωση και η όψη της εβραϊκής συνοικίας έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Η σύγχρονη δόμηση άλλωστε αλλοίωσε το χαρακτήρα ολόκληρης της πόλης.
* * *
Τους πρώτους μετά την άφιξη των Σεφαραδιτών στην Καστοριά λειτουργούσαν τέσσερις συναγωγές: μία ρωμανιωτική, μία των ιταλόφωνων της Απουλίας, μία των Ισπανόφωνων και μία των προσφύγων από την Πορτογαλία. Στα 1719 τρεις από αυτές, χωρίς να μπορούμε να πούμε με ασφάλεια ποιες, καταστράφηκαν από φωτιά που ξέσπασε στην εβραϊκή συνοικία 48. Οι φωτιές άλλωστε την περίοδο αυτή ήταν κάτι το συνηθισμένο στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οφείλονταν στο ότι το ξύλο ήταν το κύριο δομικό υλικό των κτισμάτων. Παράλληλα η πυκνή δόμηση και οι μειωμένες δυνατότητες πυρόσβεσης συντελούσαν στην επέκταση των πυρκαγιών και των συνεπειών τους. Στα 1750 χτίστηκε μια καινούρια συναγωγή, που θα αντικαθιστούσε τις καμένες, με χορηγία του Ισαάκ Μποχώρ Μπενβενίστε, η οποία στα 1828 θα καταστραφεί επίσης από πυρκαγιά.
Στα 1830 χτίστηκε η τελευταία χρονολογικά συναγωγή της Καστοριάς 49, η Αραγωνία ή Μπεθ Ακενέσεθ και Μπεθ Καλ, διαδεχόμενη σειρά άλλων συναγωγών που είχαν αφανιστεί κυρίως από πυρκαγιές. Πρόκειτο για δίδυμο κτίσμα μικρής και μεγάλης συναγωγής, που ανεγέρθηκε με χορηγία του Ισαάκ Μποχώρ Μωίς Ρούσσο, γνωστού και ως Señor Σάκο. Η συναγωγή αυτή ήταν δίδυμη, μια μεγάλη δηλαδή και μια μικρή για τις καθημερινές προσευχές.
Η συναγωγή αυτή χτίστηκε στο ρυθμό της εξαφανισμένης σήμερα συναγωγής Σαλώμ της Θεσσαλονίκης και παρουσίαζε αρκετές ομοιότητες με τις συναγωγές των Σερρών και της Κομοτηνής, που δεν υπάρχουν πια 50.
Το κυρίως κτίριο είχε διαστάσεις 12 Χ 12 μέτρα και ύψος περίπου 6 μέτρα. Στο κέντρο του υπήρχαν τέσσερις κίονες και σχηματιζόταν μια τρίκλιτη βασιλική με ημικυκλικά τόξα που στήριζαν την οριζόντια οροφή. Ανάμεσα στους κίονες υπήρχε ημισφαιρικός θόλος 51. Το εξαιρετικό με τη συναγωγή της Καστοριάς ήταν πως το εχάλ, το ιερό δηλαδή, βρισκόταν στο δυτικό τοίχο του ναού 52. Το βήμα επίσης βρισκόταν πάνω στον ανατολικό τοίχο, πράγμα ασυνήθιστο, αλλά όχι μοναδικό, καθώς στις περισσότερες συναγωγές το βήμα βρίσκεται κάτω από το θόλο.
Μετά την εκτόπιση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης, η συναγωγή παρέμεινε έρημη και απροστάτευτη. Οι Γερμανοί απ’ ότι φαίνεται αδιαφόρησαν και δεν επεδίωξαν την καταστροφή της. Εντούτοις το κτίριο λεηλατήθηκε και δηώθηκε από Έλληνες 53. Σύντομα, αφού χρησιμοποιήθηκε για λίγο από τους Προσκόπους, το ερειπωμένο κουφάρι της συναγωγής κατεδαφίστηκε.
Το συγκρότημα των ευαγών ιδρυμάτων της κοινότητας συμπληρωνόταν από τελετουργικό λουτρό - mikveth 54, που ήταν προσκολλημένο στο βορινό τοίχο της συναγωγής και την Ελληνοϊσραηλιτική σχολή στη πίσω πλευρά του οικοπέδου.
Η σχολή στους παλαιότερους αιώνες παρείχε κατά κύριο λόγο θρησκευτική εκπαίδευση και ήταν γνωστή ως Ταλμούδ Τορά. Στα νεώτερα χρόνια, χάρη στην επιρροή της Alliance Israelite Universelle, γαλλοεβραϊκής οργάνωσης που εργαζόταν για την αφύπνιση των Εβραίων της Ανατολής, το εβραϊκό σχολείο άλλαξε τη δομή του, προσδίδοντας περισσότερο κοσμικό χαρακτήρα στην εκπαίδευση που παρείχε, με έμφαση στα γαλλικά και μετά την ενσωμάτωση της Καστοριάς στο ελληνικό κράτος, με έμφαση και στα ελληνικά. Το σχολείο αυτό είχε ανοικοδομηθεί στα 1892 στην ίδια με το παλαιότερο θέση, ήταν τριώροφο με κυβοειδή μορφή και νεοκλασική οργάνωση και λειτουργούσε ως αναγνωρισμένο εξατάξιο δημοτικό σχολείο με νηπιαγωγείο 55. Μεταπολεμικά, αφού χρησιμοποιήθηκε για λίγο για την κάλυψη εκπαιδευτικών και άλλων αναγκών, κατεδαφίστηκε στα 1960 56.
Το εβραϊκό νεκροταφείο Καστοριάς (φωτογραφία δεξιά το 1935), γνωστό ως Μπεϊτ Αχαϊμ, βρισκόταν έξω από την πόλη, στο δρόμο προς την Κοζάνη, στην περιοχή της Ντόμπλιτσας 57. Καταλάμβανε αρκετά μεγάλη έκταση πάνω σε λόφο. Η περιοχή καταλήφθηκε από το στρατό μετά την μεταπολίτευση. Σύμφωνα με τη μαρτυρία της τελευταίας εβραϊκής οικογένειας της πόλης, των Ελιάου, κάποιες από τις επιτύμβιες πλάκες περισυνελέγησαν από το στρατό και αποθηκεύτηκε σε στεγασμένο χώρο 58, ενώ κάποιες άλλες χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή μονοπατιών και στρατιωτικών κτιρίων 59. Σήμερα στο χώρο του Νεκροταφείου λειτουργεί στρατιωτικό πρατήριο και το Γηροκομείο της πόλης.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η Ισραηλιτική Κοινότητα Καστοριάς, θέλοντας να αποκτήσει ένα σταθερό εισόδημα για να καλύπτει τις ευαγείς δραστηριότητές της, αγόρασε στα 1925 ένα τριώροφο μέγαρο στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Σολωμού, γνωστό μέχρι σήμερα με το όνομα «Στοά Καστοριά» 60.
(συνεχίζεται)
36. Βλ. V. Berard, Τουρκία και Ελληνισμός, ο.π. σελ. 367 και Νικόλαος Μουτσόπουλος, «Εισαγωγή στη ιστορία και στην αρχιτεκτονική της Καστοριάς», στο Νικόλαος Μουτσόπουλος, Βυζαντινά και Οθωμανικά, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005, σελ. 126. Αντίθετα, οι Εβραίοι της Πολωνίας και της άλλοτε Ρωσικής Αυτοκρατορίας ασχολούνταν σε μεγάλο βαθμό με τη γεωργία.
37. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π., σελ. 15.
38. Π. Τσολάκης, Η οικιστική οργάνωση της Καστοριάς, ο.π., σελ. 23.
39. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», ο.π., σελ. 14-15.
40. N Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites, ο.π., σελ. 242. Σύμφωνα με το Σταυρουλάκη, ο εμπορικός αυτός ανταγωνισμός ήταν τόσο έντονος, ώστε μεταφέρθηκε και στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 20ου αιώνα, όπου είχαν μεταναστεύσει τόσο χριστιανοί όσο και Εβραίοι Καστοριανοί.
41. Γεώργιος Αλεξίου, «Μπούκο Μάγιο. Ένας φιλάνθρωπος Ισραηλίτης από την Καστοριά», Χρονικά, φ. 158/1998, σελ. 17-18.
42. Βλ. Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία [και περιοδικά] Μακεδονίας και Θράκης. Κατάλογοι των εντύπων που εκδόθηκαν. Συμβολή στην ιστορία του τύπου της Μακεδονίας και Θράκης, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 136.
43. Βλ. Elena Romero, El teatro de los Sefardies orientales, Consejo Superior de Investigationes Cientificas, Madrid 1979, vol. 2, σελ. 722.
44. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Τουρκία: μια χώρα με έλλειμμα δημοκρατίας, που στο παρελθόν ήταν εντονότερο, όλες οι μειονοτικές κοινότητες – ρωμαίικη, αρμένικη και εβραϊκή - βίωναν ποικιλοτρόπως τον περιορισμό της ελευθερίας τους. Σ’ αυτές τις συνθήκες, καίτοι οι αρχές δεν το άφηναν να λειτουργήσει απρόσκοπτα, αλλά επέβαλαν τη λογοκρισία προσπαθώντας να το ποδηγετούν, το ερασιτεχνικό θέατρο αποτελούσε μια μορφή πηγαίας έκφρασης και εκτόνωσης για τις μειονότητες, αλλά ενίοτε και για τον ίδιο τον τουρκικό λαό.
45. Τον Ιούνιο 1934, σύμφωνα με τον Joshua Eli Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century, 1913-1983, Fairleigh Dickinson University Press, Madison-Teanec 2000, σελ. 35, ο οποίος αντλεί την πληροφορία από τη Universal Jewish Encyclopedia, εκδ. 1941.
46. Joshua Eli Plaut, ο.π., σελ. 49.
47. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 12-14.
48. Σύμφωνα πάντως με το Μιχαήλ Μόλχο η πυρκαγιά ξέσπασε στις 7 Δεκεμβρίου του 1719 και από αυτήν καταστράφηκε σημαντικός αριθμός σπιτιών της εβραϊκής συνοικίας, οι δε κατεστραμμένες συναγωγές ήταν η Μαγιόρκα, η Γκερούς Εσπάνια και η Σιτσίλια. Βλ. M. Molho, ο.π., σελ 78-79.
49. Γνωρίζουμε ότι τελευταίος Ραββίνος της Καστοριάς ήταν ο Σολομών Μεβοράχ, που σύμφωνα με την Μπέρρυ Ναχμία τρελάθηκε λίγο μετά την απελευθέρωση του από το Άουσβιτς. Βλ. Μπέρρυ Ναχμία, Κραυγή για το Αύριο. 76859…, Κάκτος, Αθήνα 1989, σελ. 177. Πριν απ’ αυτόν Αρχιραββίνος Καστοριάς ήταν ο Ισαάκ Μεναχέμ Ζαχαρία, ο οποίος εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη στα 1916 και διετέλεσε θρησκευτικός λειτουργός της εκεί Συναγωγής των Καστοριανών. Βλ. «Οι Εβραίοι της Καστοριάς. Μια Κοινότητα που δεν υπάρχει πια», Χρονικά, φ. 118, Νοε.-Δεκ. 1991, σελ. 6.
50. N Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites, ο.π., σελ. 241-242. Η συναγωγή της Κομοτηνής διετηρείτο μέχρι τα 1994, οπότε ατυχώς κατεδαφίστηκε ύστερα από μια λανθασμένη απόφαση. Χαρακτηριζόταν από τον εμφανή εξωτερικά τρουλίσκο.
51. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 18.
52. Ο ορθός προσανατολισμός θα απαιτούσε το ιερό να είναι στραμμένο προς την Ιερουσαλήμ, δηλαδή προς την ανατολή. Πιθανόν να επρόκειτο για αρχιτεκτονικό λάθος, αλλά δεδομένης της βαρύτητας του είναι πιθανότερο να πρόκειται για σύγχυση του Μιχαήλ Μόλχο. Βλ. M. Molho, ο.π., σελ. 112.
53. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες που συνέλεξε τον Οκτώβριο του 2008 ο γράφων από ηλικιωμένους κατοίκους της συνοικίας, δάσκαλος γειτονικού δημοτικού σχολείου προέτρεψε τα παιδιά – ανάμεσα στα οποία και τον πληροφορητή του γράφοντα - να προβούν σε αφαίρεση της ξυλείας του κτιρίου, ώστε σιγά σιγά να καταρρεύσει. Ο δάσκαλος αυτός είχε έρθει ως γαμπρός στην Καστοριά και ενήργησε έτσι από αντιεβραϊκά αισθήματα. Λίγο αργότερα, αμέσως μετά την απελευθέρωση της Καστοριάς και την είσοδο ανταρτών στην πόλη, στέλεχος του ΕΛΑΣ, ονόματι Εμμανουηλίδης, ανέβηκε στη στέγη της συναγωγής, απ’ όπου απέρριπτε τα κεραμίδια. Καίτοι δε μπορούν να επιβεβαιωθούν με ατράνταχτα ιστορικά στοιχεία, οι μαρτυρίες αυτές δε παύουν να έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
54. Σύμφωνα με τη Μαρούλα Βέργου-Γκαμπέση, (ο.π. σελ. 6), το μικβέθ αυτό χρησιμοποιείτο και από τις χριστιανές γυναίκες της Καστοριάς ως κοινό λουτρό. Βλ. και Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 19 και σελ. 29 (υποσημ. 78), όπου αναφέρεται σε δημοσίευμα της εφημερίδας Ορεστιάς, φ. 124 (20-3-1949).
55. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 19.
56. Χρησιμοποιήθηκε ως παράρτημα του Β΄ Δημοτικού Σχολείου και στέγασε διάφορες προσκοπικές ομάδες. Βλ. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 22.
57. Παλαιότερα υπήρχε κι άλλο νεκροταφείο, κοντά στην λίμνη που προφανώς έπαψε να χρησιμοποιείται για λόγους υγιεινής, λόγω της εγγύτητας του με την πόλη, τα ίχνη του οποίου έχουν επίσης εξαφανιστεί. M. Molho, ο.π., σελ. 92.
58. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του Ιακώβ Ελιάου στο γράφοντα τον Οκτώβριο του 2008, όταν τα μεταπολεμικά χρόνια επισκέπτονταν την Καστοριά απόδημοι Καστοριανοί εβραίοι και επιθυμούσαν να επισκεφτούν τα μνήματα, απευθύνονταν στη μητέρα του Ελιάου. Η τελευταία μεριμνούσε για τη λήψη άδειας από τη Διοίκηση του στρατοπέδου και οι απόδημοι επισκέπτονταν το στρατόπεδο, όπου μετέβαιναν στο εν λόγω δωμάτιο με τις πλάκες, όπου και προσεύχονταν. Ο Ελιάου αγνοεί τη μετέπειτα τύχη των πλακών.
59. Βλ. Ilan Karmi, “Jewish Cemeteries in Northern Greece in the Post World War Era”, στο I.K.Hassiotis (editor), The Jewish Communities of Southeastern Europe from the Fifteenth century to the end of World War II, IMXA, Thessaloniki 1997, σελ. 236-237. Ο Καρμί σημειώνει πάντως ότι σε προσωπική του επίσκεψη το χειμώνα του 1991 δεν εντόπισε επιτύμβιες πλάκες στην περιοχή του στρατοπέδου.
60. Π. Τσολάκης, Η εβραϊκή συνοικία της Καστοριάς, ο.π., σελ. 20.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.