ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Συμβολή στην έρευνα για τις ταφές του Παύλου Μελά

ΟΔΟΣ 6.6.2024 | 1228

Συμβολή στην έρευνα για τις ταφές του Παύλου Μελά, οι οποίες ταφές είναι πέντε, καθώς:

1η ταφή: 

Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 1904 σκοτώνεται ο ήρωας στη Στάτιστα (σημ. Μελάς) και την επομένη, 14/ 10, ξημερώματα, θάβεται πίσω από το σπίτι όπου σκοτώθηκε-σήμερα υπάρχει κενοτάφιο στο σημείο της 1ης ταφής του.

(Ναταλία Μελά, «Κάποτε σ’ έκλαιε λαός», εκδ. manifesto).

2η ταφή: 

«Τη νύχτα της 18 προς 19» (Οκτωβρίου 1904) κηδεύεται από τον Πισοδερίτη ήρωα παπα-Σταύρο Τσάμη στην Αγία Παρασκευή Πισοδερίου το κεφάλι του ήρωα, που έχει κόψει ο συμπολεμιστής του Μελά Ντίνας από τη Στάτιστα, όπου είχε έρθει σταλμένος από τον Καραβαγγέλη να πάρει τη σορό του Μελά, αλλά φοβάται μήπως τον είδαν Τούρκοι στρατιώτες που κατευθύνονταν προς τα εκεί κι αναγκάζεται να πάρει το κεφάλι, ώστε να μην αναγνωριστεί το ακέφαλο σώμα του ήρωα. (ό.π.)

3η ταφή: 

- «Τη 23η του απαισίου μηνός μετέφερεν επί κραβάτου εις την πόλιν ημών ο στρατός το ιερόν σώμα του πολυκλαύστου μας Εθνομάρτυρος... Περί την δύσιν του ηλίου παρεδόθη μοι υπό των Αρχών, αλλά το μεν ένεκα της παρελθούσης ώρας, το δε θέλων να κερδίσω καιρόν προς προετοιμασίαν ανάλογον του μεγάλου ανδρός, κατέθεσα τον σεπτόν νεκρόν εντός μικράς βυζαντινής εκκλησίας κείμενης απέναντι της Μητροπόλεως, δι’ όλης δε της νυκτός άγρυπνος ητοίμασα νέον νεκρικόν κράβατον με επιστέγασμα φέρον το σημείον του σταυρού και το κλεινόν όνομά του, ητοίμασα τον ένδοξον τάφον του εν τω περιβόλω του βυζαντινού ναού υπό δύο δενδρύλλια απέναντι του παραθύρου μου, τη δε επαύριον Κυριακή, όρθρου βαθέως, περιέδεσα τας μαρτυρικάς χείρας του με εν μετάξινον μανδήλιόν μου, κατέθεσα επί του στήθους του εν ευαγγέλιον, ένα σταυρόν και μίαν εικόνα και πριν αρχίση η λειτουργία ετελέσαμεν την κηδείαν του. Πεπνιγμένος εν λυγμοίς ανέγνωσα τας ευχάς εντός του Μητροπολιτικού ναού και, μη υπάρχοντος εν αυτώ νεκροταφείου, μετέφερα ο ίδιος εις τον παρακείμενον περίβολον του βυζαντινού ναού των Ταξιαρχών το σεπτόν σκήνος του... Οι ιερείς καθ’ εκάστην ημέραν διετάχθησαν να εύχωνται επί του τάφου του... Τη 22α τρέχοντος ετελέσθη αθορύβως μνημόσυνον, είθε δε η θεία πρόνοια να ευδοκήση μετ’ ου το πολύ να τελέσωμεν μνημόσυνον πάνδημον οι πάντες επί το αυτό»…

Κώστας Γεωργίου (Καστορίας Γερμανός) 

(Από το γράμμα του ηρωικού μητροπολίτη προς τον Ίωνα Δραγούμη)

- Στις 23 Οκτωβρίου 1904 βρίσκουν οι Τούρκοι το ακέφαλο σώμα και το μεταφέρουν στην Καστοριά: «Το ακέφαλον πτώμα, παραληφθέν υπό πολλών νέων (…) ετάφη την νύκτα υπό του Μητροπολίτου και ολίγων άλλων εις το νεκροταφείον των Ταξιαρχών». 

Παντελή Τσαμίση «Η Καστοριά και τα μνημεία της», Αθήναι 1949.

-Σε σημείωμα του Καστοριανού ποιητή Αργυρίου Παπαδίσκου, φωτοαντίγραφο του οποίου, τύχη αγαθή, φυλάγω στο αρχείο μου, διαβάζουμε:

«Ο Τάφος του ήρωος Παύλου Μελά εν Καστορία εις το μικρόν νεκροταφείον της περιφήμου βυζαντινής εκκλησίας των Ταξιαρχών ανεγερθείς υπό δύο νεαρών τότε Καστοριέων Ιωάννου Θ. Παπαμαντζάρη και Αργυρίου Παπαδίσκου κατόπιν μυστικού εράνου τον οποίον διηνήργησαν εκ 318 γροσίων, κατά Νοέμβριον του 1904.

Εφωτογραφήθη φροντίδι των ως άνω νεαρών υπό του φωτογράφου Λεωνίδα Παπαζόγλου, αφού πρώτον εστολίσθη με στεφάνους εκ χρυσανθέμων σταλέντων υπό ανωνύμων προσώπων θαυμαστών του εθνομάρτυρος.

Η φωτογραφία ελήφθη ολίγον προ της δύσεως του Ηλίου, αφού πρώτον ελήφθησαν προφυλακτικά μέτρα ίνα μη γίνη αντιληπτή η κίνησις. Δεν υπήρχε όμως κίνδυνος να γίνη αντιληπτή η λήψις της φωτογραφίας καθ’ ότι γύρωθεν του μικρού νεκροταφείου ο τοίχος ήτο αρκετά υψηλός την εποχήν εκείνην. Τα ξύλινα κιγκλιδώματα οπού φαίνονται εφθάρησαν με την πάροδον του χρόνου και αντεκατεστάθησαν με σιδηρά τοιαύτα τελευταίως, τα δε οστά του ήρωος ευρίσκονται ήδη εντός της εκκλησίας κάτωθεν μαρμαρίνης πλακός». 

4η ταφή: 

«[…]Γενομένης δε ανακομιδής των λειψάνων, ετοποθετήθησαν ταύτα εν μικρά λάρνακι υπό του αειμνήστου Καραβαγγέλη προ της Αγίας Τραπέζης της Μητροπόλεως. Η πόλις ευγνωμονούσα ετοποθέτησε την προτομήν του επί βάθρου υψηλού εις την πλατείαν της Μητροπόλεως», γράφει (σ. 57-58) ο Παντελής Τσαμίσης στο βιβλίο του «Η Καστοριά και τα μνημεία της», Αθήναι 1949.

-Στα Απομνημονεύματα του Γ. Καραβαγγέλη, Θεσ/νίκη 1959, διαβάζουμε σχετικά:

«Τρία χρόνια ύστερα από το 1904 (τέλη) ή 1905 (αρχές) λαβαίνω ένα γράμμα του πατέρα της Ναταλίας Στεφάνου Δραγούμη, που μου έγραφε ότι η κόρη του θα έρθη στην Καστοριά για την ανακομιδή του αντρός της, όχι πια με ψευδώνυμο (σ. σ.: όπως το 1905), αλλά με το όνομά της, ως κυρία Μελά, αφού είχε συνεννοηθή ο ίδιος με την κεντρική τουρκική κυβέρνησι γι’ αυτό. έφτασαν λοιπόν στη Μητρόπολι η χήρα Μελά, ο αδελφός του μακαρίτη Κοκός (σ.σ.: Κωνσταντίνος) Μελάς, ο Γιάννης Δραγούμης (Ίων), νομίζω ο πρόξενος Μοναστηριού, δε θυμούμαι πολύ καλά, και άλλοι συνοδευόμενοι από Τούρκους αξιωματικούς. Ωρίσθηκε η μέρα του μνημοσύνου του (σ.σ: 1 ή 2 Μαΐου 1907, σύμφωνα με τον Π. Ζησιάδη, «Η κεφαλή του αειμνήστου εθνομάρτυρος Παύλου Μελά», εφ. ΟΔΟΣ, 10/10/2019), που το ετέλεσα εγώ ο ίδιος με τον κλήρο και εξεφώνησα τον επιμνημόσυνο λόγο του.

Η κυρία Μελά είχε ζητήσει να φέρουν το κεφάλι του, που ήταν θαμμένο στο Πισοδέρι. Έστειλα λοιπόν μέσω Φλωρίνης στο Πισοδέρι τον έμπιστό μου Ζησιάδη με τη θήκη της μίτρας μου για να βάλη σ’ αυτή το κεφάλι και να το φέρη στη Μητρόπολι. Επειδή όμως ήταν ύποπτος στους Τούρκους ο Ζησιάδης, τον έπιασαν στη Φλώρινα και τον έρριξαν στις φυλακές.

Τότε κατ’ εντολήν του ο γραμματέας της Μητροπόλεως Φλωρίνης πήγε στο Πισοδέρι, πήρε το κεφάλι και το έφερε στην Καστοριά. Η κυρία Μελά όμως από τη συγκίνησί της δε θέλησε να δη το κεφάλι μ’ όλο που είχε αμφιβολίες αν αληθινά το κεφάλι ήταν του Μελά. Και για να το εξακριβώση έκανε τούτο. Είπε στην αδελφή μου Αφροδίτη ότι ο Μελάς είχε ένα δόντι χρυσό και παρεκάλεσε να ιδή αυτή αν και το κρανίο το είχε. Η αδελφή μου πήγε, κύτταξε, είδε ότι είχε τρία χρυσά δόντια και της είπε την αλήθεια. Τότε πια πείστηκε πως ήταν το κεφάλι του Μελά, γιατί πραγματικά είχε τρία χρυσά δόντια κι όχι ένα και ξέσπασε σε λυγμούς. Έγινε η ανακομιδή σ’ ένα κιβώτιο, όπου βάλαμε τα κόκκαλα και το κεφάλι και μαζί χώμα από τον οικογενειακό του τάφο και διάφορα ενθύμια των παιδιών του και δικά της, που έφερε μαζί της η κυρία Μελά. 

Το μνημόσυνο έγινε πάνδημο και σ’ αυτό ήταν παρών και ο Τούρκος αξιωματικός. Η ημέρα ήταν πολύ πένθιμη. Η κυρία Μελά μέσα στην εκκλησία εκράτησε στάσι αντρική και μόνον άμα επιστρέψαμε στη Μητρόπολι εξέσπασε σε κλάμματα. Τη νύχτα του μνημοσύνου άνοιξα ένα τετράγωνο τάφο εμπρός στην Αγία Τράπεζα και εκεί αποθέσαμε τα ιερά λείψανα. Έπειτα έβαλα μια τετράγωνη πλάκα από πάνω, την εσφράγισα με τσιμέντο κι έμειναν εκεί περιμένοντας την ημέρα της απελευθερώσεως της Μακεδονίας, που ευτυχώς δεν άργησε να έρθη και μένουν, νομίζω, ακόμα και σήμερα εκεί κοντά στον τόπο του ηρωικού θανάτου του». 

 -Στο βιβλίο της Ναταλίας Μελά «Παύλος Μελάς», εκδ. Δωδώνη, με υπογραφή «Ο Πρόεδρος του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Φίλιππος Στ. Δραγούμης, Αθήναι, Οκτώβριος 1963»,διαβάζουμε: 

«Τω 1907 η Ναταλία Μελά δια δευτέραν φοράν μετέβη εις Καστορίαν, κληθείσα υπό του τότε ακόμη Μητροπολίτου Καστορίας Γερμανού Καραβαγγέλη, όστις, επικειμένης της μεταθέσεώς του εις Αμάσειαν της Μικράς Ασίας, ηθέλησε να τελέση την ανακομιδήν του Παύλου και εφρόντισε να κομισθή κρυφίως η κεφαλή του Παύλου εκ Πισοδερίου εις Καστορίαν, ίνα ταφή μετά του υπολοίπου σώματος εις αφανή τάφον, ακριβώς υπό την Ιεράν Τράπεζαν εντός του Ιερού του Μητροπολιτικού Ναού. Η τελετή διεξήχθη ως εξής∙ νύκτα εξεσκάφησαν τα οστά του Παύλου και ετέθησαν εις μεγαλύτερον κιβώτιον ομού μετά της μικράς ξυλίνης θήκης της περιεχούσης το κρανίον∙ το δε κιβώτιον τούτο εκαλύφθη δια της ελληνικής σημαίας και εστήθη εις το μέσον του Μητροπολιτικού Ναού, όπου την επομένην πρωίαν ετελέσθη πάνδημον μνημόσυνον. Μετά την αποχώρησιν του πλήθους, μεταβάντος εις την εις το Μητροπολιτικόν Μέγαρον δεξίωσιν, ο Μητροπολίτης παραμείνας εις τον Ναόν μόνος μετά της χήρας του Παύλου εναπέθεσεν ιδιοχείρως το περιέχον τα λείψανα κιβώτιον εις τον εν τω μεταξύ εκ σκαφέντα υπό την Αγίαν Τράπεζαν ανάλογον λάκκον, όστις ευθύς εκαλύφθη δια των χωμάτων και των πλακών του δαπέδου. Τοιουτοτρόπως ο περίφρακτος τάφος, όστις, ως ελέχθη, ευρίσκετο εις τον περίβολον του εκεί πλησίον παρεκκλησίου των Ταξιαρχών, χωρίς να κοινολογηθή τίποτε, απέμενεν από του 1907 κενός». 

5η ταφή: 

«[…] Όμως, την 22 Ιουλίου 1950, ετελέσθη η ανακομιδή των λειψάνων του Παύλου εις τον εντός του παρεκκλησίου των Ταξιαρχών και κατά την εσωτερικήν βορείαν πλευράν του νάρθηκος αυτού ετοιμασθέντα τάφον. Η θέσις αύτη είχεν επιλεγή κατ’ επιθυμίαν της χήρας και του μόνου επιζώντος αδελφού του Παύλου, ως η πράγματι αρμόζουσα, και διότι ο πατήρ και ο υιός του Παύλου έφερον το όνομα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και ιδίως διότι ο Μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης είχε το πρώτον εντός του παρεκκλησίου τούτου ετοιμάσει το σώμα προς ταφήν. Όθεν, κατόπιν αδείας της αρμοδίας αρχαιολογικής υπηρεσίας, παρουσία της χήρας του, του αδελφού του, στρατηγού Βασιλείου Μ. Μελά, αντιπροέδρου δε του Συλλόγου ημών, της Αλεξάνδρας, χήρας Μίκη Π. Μελά, και της θυγατρός αυτής Ναταλίας (ήδη δε συζύγου του αρχιτέκτονος Άρη Κωνσταντινίδη) ιερούργησεν ο τότε Μητροπολίτης Καστορίας αείμνηστος Νικηφόρος Σιδερίδης. Αφού δε τα οστά του Παύλου εξετάφησαν εκ του κάτωθεν της Ιεράς Τραπέζης του Μητροπολιτικού Ναού τάφου (εις την από τα χώματα συλλογήν των οποίων εβοήθησεν ιδιοχείρως και ο υπογράφων, διότι το μεγαλύτερον κιβώτιον είχε διαλυθή), ανεκομίσθησαν εκείθεν και εναπετέθησαν εις τον οριστικόν τάφον». 

Ναταλίας Μελά «Παύλος Μελάς», εκδ. Δωδώνη, υπογραφή «Ο Πρόεδρος του Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων Φίλιππος Στ. Δραγούμης, Αθήναι, Οκτώβριος 1963». 

* * *

Την π. Δευτέρα, 3/6/2024, μεταφέρθηκαν προσωρινά με τις πρέπουσες τιμές τα ιερά οστά των Παύλου και Ναταλίας Μελά στον Μητροπολιτικό Ναό Καστοριάς, εξαιτίας των έργων συντήρησης του Ναού του Ταξιάρχη της Μητρόπολης, όπου κατοικούν οι δυο τους από το 1975. 

Σ.Ε.Π.

Φωτογραφία: Οι δύο (η δεύτερη μόνο στην έντυπη μορφή) αδημοσίευτες ως τώρα φωτογραφίες, προέρχονται από το αρχείο της οικογένειας του καστοριανού ποιητή Αργυρίου Παπαδίσκου. Οι χειρόγραφες σημειώσεις είναι του ίδιου του ποιητή.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 6 Ιουνίου 2024, αρ. φύλλου 1228.