ΕΛΕΝΗΣ ΚΩΣΤΕΑ: Ο Σωκράτης και εμείς

ΟΔΟΣ 6.6.2024 | 1228

Ο Σωκράτης έμεινε γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας, αναδεικνύοντας σε τέχνη τη συζήτηση, την κοινή ομιλία, επικοινωνία, που είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση της συνείδησης. 

Ο Χέγκελ γράφει σχετικά με τον αρχαίο μας σοφό και φιλόσοφο, τον Σωκράτη πως τέτοιες προσωπικότητες δεν δημιούργησε η φύση, μα αυτοδημιούργητες, έπλασαν τον εαυτό τους, όπως ήθελαν να είναι, έγιναν ο, τι θέλησαν να είναι και παρέμειναν πιστοί σ’ αυτό, που θέλησαν να είναι μέχρι το τέλος της ζωής τους. Ο Σωκράτης έμεινε γνωστός στην ιστορία της φιλοσοφίας, αναδεικνύοντας σε τέχνη τη συζήτηση, την κοινή ομιλία, επικοινωνία, που είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση της συνείδησης. Καθ' αυτόν τον τρόπο, η Σωκρατική ομιλία αποτελεί ιδιαίτερη μορφή σύστασης νοητικού περιεχομένου και γίνεται φανερό, πως το μυστικό του νοητικού περιεχομένου έγκειται στον χαρακτήρα και στη φύση της ανθρώπινης επικοινωνίας. Η αλήθεια δεν εμφανίζεται από το πουθενά στο κεφάλι του κάθε ξεχωριστού ανθρώπου, μα γεννιέται μέσα από τη διαδικασία της συζήτησης των ανθρώπων, οι οποίοι από κοινού αναζητούν την αλήθεια.

Ως ιδιόμορφος «προξενητής» φέρει τους συνομιλητές αντιμέτωπους και τους οδηγεί σε συγκρούσεις, απ’ όπου σαν «μαία» ανασέρνει την αλήθεια. Μέσα από τον διάλογο αναπτύσσεις την ικανότητα να εκφράζεις και να τεκμηριώνεις την άποψή σου (στο επίπεδο της καθημερινής συζήτησης λέμε γνώμη) με σκοπό να ελεγχθεί η αλήθεια αυτής της άποψης. Κάτι τέτοιο έρχεται σε αντίθεση όσο αφορά τις έτοιμες αλήθειες και τον φόβο να υποβληθεί οποιαδήποτε ιδέα, άποψη ή θεωρία σε ανοιχτή συζήτηση και υπό αμφισβήτηση. Ενώ ο Σωκράτης βιώνει μια ατέρμονη αμφισβήτηση, εσωτερική σύγκρουση με τον ίδιο τον εαυτό, πάντα εμβαθύνει και αναλογίζεται τις αρχές της ύπαρξης, σκεφτόταν μέχρι και τον τρόπο λειτουργίας της σκέψης του. Η Σωκρατική σκέψη αναπτύσσεται διαρκώς, ενώ και με την εσωτερική διαφωνία, που βιώνει και παίζει ρόλο ώθησης προς μη αναστρέψιμη αλλαγή, επιτελείται στη γλώσσα της φιλοσοφίας το άλμα.

Κατ’ ουσία έχουμε έναν «μονολογικό» Σωκράτη, που δεν είναι προσεγγίσιμος από τους συνομιλητές του, μαθητές, ακροατές και φαντάζει απροσπέλαστος. Χαρακτηρίζοντας την ικανότητα να συζητάμε ως χάρισμα σπάνιο και ιδιαίτερο, αναλύει τα γνωρίσματά της: η αναζήτηση της αλήθειας, βασική προϋπόθεση η αναπτυγμένη νοητική λειτουργία και το να μπορείς ν’ ακούς και να αντιλαμβάνεσαι τον άλλο, πραγματώνοντας την ανάγκη της ανθρώπινης επικοινωνίας μέσω της οποίας γνωρίζεις τον περιβάλλοντα κόσμο και τον ίδιο σου τον εαυτό.

Δεν είναι συχνά εύκολο ν’ ακουστούμε και να μας καταλάβουν ορθά. Αυτό συμβαίνει όταν η διαφωνία δεν αποτελεί αναζήτηση της αλήθειας, καθώς απουσιάζει κάθε αμφιβολία σχετικά με τις απόψεις, που εκφέρονται και η παραδοχή της σχετικότητας των γνώσεων, μα αντιθέτως εκφέρονται με εμμονή ‘αγαπημένες θέσεις’ και τόσο εντονότερα και κατηγορηματικότερα μάλιστα, όση λιγότερη γνώσει έχει ο συνομιλητής. Καθοριστικό, λοιπόν στην διεξαγωγή μιας συζήτησης, ταυτόχρονα με την επικοινωνία, να πραγματοποιείται η αναζήτηση του πολυτιμότερου, της αλήθειας. Στον μονολογικό άνθρωπο είναι αδύνατο κάτι παρόμοιο. Συχνά το ψυχολογικό φόντο επικοινωνίας με τέτοιον είναι η ασταμάτητη επιμονή στα δικά του, ενώ ακριβώς στο πιο ενδιαφέρον σημείο, όταν φτάνει η στιγμή να πιστέψεις, πως σε κατάλαβαν, ξαφνικά εκείνου σβήνει η ματιά και τον χάνεις. Ο δογματικός άνθρωπος αδυνατεί να πραγματοποιεί νοητικούς διαλόγους, καθώς έχασε τον σύνδεσμο με την ζωντανή, διαρκώς κινούμενη πραγματικότητα, που αντιλαμβάνεται στην καλύτερη περίπτωση μόνο ως «εξωτερικά αντικειμενική».

Η φιλοσοφία για τον Σωκράτη σχετίζεται άμεσα με τις πρωταρχικές αρχές της κοσμοθεωρίας, με τα βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ύπαρξης. Αν αισθάνεσαι, έστω σε μικρό βαθμό τη συγγένεια σου με την ανθρωπότητα και αντιλαμβάνεσαι τον εαυτό σου ως πνεύμα εντός πνεύματος δεν είσαι ξένος στο reflexion είτε ενδοσκόπηση, περισυλλογή κ.τ.λ. Ο λόγος γίνεται για την φιλοσοφική ενδοσκόπηση, περισυλλογή, συλλογισμό, που έχει πρωταρχική σημασία. Μακριά της θα’ ναι οι καθαρά πρακτικοί άνθρωποι ή οι τιποτένιο, μίζεροι, η ζωή των οποίων είναι ένας συνεχής απαθής ύπνος.

Μέσα στις Σωκρατικές συζητήσεις, όπου γεννιέται η αλήθεια, ο συνομιλητής προβαίνει ταυτόχρονα στο άνοιγμα του εσωτερικού του κόσμου, ενώ οι ίδιες αυτές συζητήσεις αποβαίνουν πνευματικές δοκιμασίες, όπου ο νους και οι ηθικές δυνάμεις γνωρίζουν εντάσεις, περνώντας από σαράντα κύματα θα λέγαμε κοινώς. Κάπου αναφέρει ο Χάϊνε για τη μοναδικότητα και δύναμη του κόσμου του ανθρώπου, αφού ο καθένας μας είναι ένας κόσμος ολόκληρος, που γεννιέται και πεθαίνει μαζί μας. Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Φίχτε θ’ αποφανθεί: «Η φιλοσοφία μας είναι η ιστορία της καρδιάς μας και όπως συνειδητοποιούμε τον ίδιο μας τον εαυτό με τον ίδιο τρόπο αντιλαμβανόμαστε γενικά τον άνθρωπο και τον προορισμό του.»

Με συνέπεια ο Σωκράτης εφάρμοζε την αρχή «γνῶθι σεαυτόν» κατά την έρευνα διαφόρων φαινομένων, συμβάντων, πράξεων ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ακριβώς από τον Σωκράτη ξεκινά ολόκληρη παράδοση τέτοιας φιλοσοφικότητας, όπου απαράμιλλα ως κέντρο θεωρητικής κοσμοαντίληψης προβάλλει ο άνθρωπος. Το άδολο ενδιαφέρον του αρχαίου μας σοφού για τις πιο διαφορετικές ανάγκες και απαιτήσεις της ανθρώπινης ύπαρξης συνυπάρχει με την ταυτόχρονη απόρριψη επαρμένων υπεροπτικών μυαλών και αποτελεί αυτό το πιο ξεχωριστό χαρακτηριστικό του τρόπου ζωής και σκέψης του.

Ο Μονταίν γράφει σχετικά με την αξία του Σωκράτη, πως ενώ μπορούμε να φανταστούμε τον Σωκράτη στο ρόλο ενός Μέγα Αλέξανδρου δεν ισχύει και το αντίστροφο. Διότι ο ένας έμαθε μόνο να υποτάσσει τον κόσμο στην εξουσία του, ενώ ο άλλος είναι ικανός να ζει όπως αρμόζει στον άνθρωπο, δηλαδή σύμφωνα με τις διδαχές της φύσης και για τούτο απαιτούνται γνώσεις ευρύτερες και βαθύτερες. Ακριβώς στην αρμονία της ψυχής έγκειται η αξία, στην ικανότητά της κάθε χρονική στιγμή, διαρκώς να’ ναι τακτοποιημένη και όχι στο πόσο ψηλά μπορείς να ανέρθεις, εκτοξευτείς.

Όντας στη φυλακή, ο Σωκράτης κάνει απρόσμενη εξομολόγηση, περήφανος και ακλόνητος όσον αφορά τα πιστεύω του, ξαφνικά «αισθάνθηκε την ωραιότητα της ζωής», βιώνει απερίγραπτες χαρές με την κάθε στιγμή του χρόνου της κάθε του περίσσιας μέρας ζωής. Έρχεται σ’ αντιπαράθεση μάλιστα με τον πρότερο Σωκράτη, τον αυστηρό αναλυτή, αλύπητο, συνεπή ορθολογιστή στον τομέα της ηθικής. Αφού περιήλθε αβοήθητος ενώπιον του τέλους, ας θυμηθούμε τον Πλάτωνα, που ορίζει ως έναν από τους τρεις τρόπους μάθησης, εκείνον μέσω θανάτου, προφανώς, πως κοντά στην τελική γραμμή, ο νους του ανθρώπου φωτίζεται από αλήθειες. Κοντά στον θάνατο, λοιπόν, θηρίο κυνηγημένο, με συνείδηση να ναυαγεί στο σκότος για να ξυπνήσει χαράματα με τον ήλιο, στο νεκροκρέβατο σ’ εγκατάλειψη, ανημποριά και κρύο ιδρώτα, μα ν’ αντιλαμβάνεται, γεμάτος ευγνωμοσύνη και όλη η ύπαρξη να διακατέχεται από ένα μόλις: την τρελή χαρά της ζωής. Να ζει, ζει, ζει κανείς –αυτό χρειάζεται για να καταλάβει ξαφνικά τον ορισμό του κακό ως απουσία διαφώτισης, γνώσης. Και καταλήγουμε στο συμπέρασμα, πως τα πάντα στη ζωή δύναται να ερευνήσει το ανθρώπινο μυαλό. 

Κατάλαβε επιτέλους κείνο, που δεν κατάφερνε να ολοκληρώσει με τις σκέψεις: ν’ αγαπά, αγαπά, αγαπά τους άλλους, όλους! Κατάλαβε, πως ο άλλος δεν είναι παρά εσύ, ο εαυτός σου ο ίδιος κι οφείλεις να τον αγαπάς. Κατάλαβε, πως με την καλοσύνη μέσα σου και ο νους συμβουλάτορας σου και ποτέ πιο ευτυχής δεν υπήρξε από την ώρα αυτή, που βίωσε μέσα του την αγάπη, γι’ αυτό μας λέει ο Σωκράτης: «Τόσο ποθώ να ζήσω τώρα!» και ο, τι πολλά απ’ όσα πρέσβευε παλιότερα δεν του φαίνονται τώρα τόσο ορθά. Σαν να μιλά ο χριστιανός με το στόμα του Σωκράτη, που θέτει στη θέση της γνώσης την πίστη και την κυρίαρχη αρχή της ηθικότητας. Ωστόσο είναι οφθαλμοφανής στα λεγόμενα του, η εσωτερική, η σχέση αίματος, που δένει το καλό με την νόηση γερά και οργανικά. Το επαναστατικό αυτό δηλαδή, πως δύναται ο νους να συνδράμει στην ανακάλυψη της αλήθειας, εφόσον ο ερευνητής βασίζεται στο καλό. Όταν όμως ο νους ξεκόψει από τον φυσικό συνέταιρο, παρτενέρ, την αρετή και βουτηγμένος σε εμμονές και υπεροψία, ας μην περιμένει στο κυνήγι της αλήθειας να ψιθυρίσει λύσεις εκείνη. Ο Μαρξ αναφέρει σχετικά με το θέμα, πως η ουσία του ίδιου του πράγματος απαιτεί κείνη την μοναδική ανεξαρτησία νόησης, που αφορά το κάθε πράγμα. Από την αντικειμενική καθολικότητα αντλεί τη δύναμή του το μυαλό και όχι μέσα από την συνείδηση και τις απόψεις, γνώμες. 

«Γνῶθι σεαυτόν» –αναγράφεται στο Ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς και αποτελεί τούτο τη γνωστική με ηθικές αναφορές, αξεπέραστη σοφία των αρχαίων μας προγόνων. Διότι δηλώνει την υποκειμενική ελευθερία να πράττεις όπως αυτό το πιστεύεις και επιλέγεις. Αυτό δεν έχει καμία σχέση με τους μανιώδεις συζητητές, που μόνο σκοπό έχουν να σου επιβάλλουν και υποβάλλουν τις απόψεις τους. Στη δίκη ο Σωκράτης μόλις υπερασπίζεται τον προορισμό του ως φιλοσόφου-πολίτη, γιατί ακριβώς με τις συζητήσεις του, προκαλούσε, ξεσήκωνε τους πάντες ενάντια του: και πρώτ’ απ’ όλα τους έξυπνους, γιατί και εκείνων ερχόταν οι έξυπνες ιδέες στο κεφάλι, μα σιωπούσαν κι όπως είναι φυσικό, δεν αρέσκονται άλλοι, όταν ο ομιλών τις λέει. Μα και οι ανόητοι, γιατί δεν τον καταλάβαιναν και οι πιστοί ακόμα, αφού δεν τους άφηνε στην ησυχία, όλη την ώρα απαιτώντας να επιβεβαιώνουν την πίστη τους, να ελέγχουν και αμφισβητούν.

Η φιλοσοφία χρειάζεται ως του σημείου, που αποβαίνει ακίνδυνη η όλη σοφία, αν όμως αρχίζει και βλάπτει η περίσσια σοφία, λέει ο Ανίτας, ο πρώην φιλόσοφος και νυν δερματάς, όπως του Σωκράτη οι ομιλίες, που ναυαγούν στη περίσσια σοφία δεν είναι παρά φλυαρίες και χάσιμο χρόνου, άσχετες με τη φυσιολογική ζωή και τις σοβαρές υποθέσεις.

Ο Σωκράτης προειδοποιεί, πως όποιος σκέφτεται χαμερπώς δεν είναι ικανός για κατάκτηση της αλήθειας. Το σλόγκαν, πως όσο ξέρεις λιγότερο, τόσο ασφαλέστερο ή «η αλήθεια βρίσκεται στη μη γνώση» χαρακτηρίζει το παράδοξο της ανθρώπινης ψυχολογίας και είναι ο δρόμος της φυγής από την αλήθεια. Έτσι αποκτούνται τα πλούτη, το κύρος και η κοινωνική αποδοχή, καταξίωση. Ο Πρόδικος ανύψωσε σε τέχνη ακόμη και τούτο, τη φυγή δηλαδή από την αλήθεια, το μετέτρεψε σε ειδική γνώση και ενασχόληση, έτσι είναι και οι σοφιστές φακίρηδες και τσιρκολάνοι, ζογκλέρ, που επιδέξια σαν μπάλες να παίζουν, χειρίζονται τις αποκλείσεις και τα παράδοξα για ν’ αποφύγουν την ουσία της υπόθεσης. Ποιο, λοιπόν, είναι κείνο το κενό η αδυναμία του Πρόδικου, που τον κάνει, άτομο λαμπρής καριέρας, τυχεράκια, πλούσιο να ζηλεύει τον φτωχό Σωκράτη, εμφανίσιμο τον άσχημο, εκδίδοντα έργα εκείνου, που δεν έγραψε τίποτα; Μα τον κολλάει στον τοίχο με μια και μόνη ερώτηση του ο Σωκράτης, αν ανακάλυψε μια έστω αλήθεια, που από πριν να μην την γνώριζαν ήδη όλοι! Στην αδυναμία του νοείν λοιπόν βρίσκεται ό,τι τον χωρίζει από τον Σωκράτη τον Πρόδικο και κάθε Πρόδικο. Και να τι κάνει δυνατό, διάσημο και δοξασμένο τον προκαλούντα με τις παρατηρήσεις του τους πάντες Σωκράτη

Φωτογραφία: Ζακ-Λουί Νταβίντ (1748–1825), Ο θάνατος του Σωκράτη, περίπου 1782. Προσχέδιο με πένα, μελάνι και κιμωλία (24,4 × 37,8 εκ.), Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 6 Ιουνίου 2024, αρ. φύλλου 1228.

Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

• ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΣΙΠΟΥ: Η πλατωνική θεωρία των Ιδεών μέσω της έννοιας του έρωτα
• ΜΠΕΣΣΗ ΜΙΧΑΗΛ: Ο Πλούτος του Χρόνου
• Το σκεπτικό της απόρριψης του αιτήματος για την επανάληψη της δίκης του Σωκράτη
• ΑΝΑΣΤΑΣΗ Κ. ΠΗΧΙΩΝ: Παιδεία και αγωγή
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Φιλέλληνες
• ΜΕΝΕΛΑΟΥ ΜΠΑΤΡΙΝΟΥ: Η φυλή των Ελλήνων 
• ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Θ. ΟΡΦΑΝΙΔΗ: Ατραποί προς την Ελευθερία
• Λόγος & Αντίλογος [Λ. Νικηφορίδη]