ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Εξουσία και αγιότητα

Με αφορμή μια ασυνήθιστη αγιοποίηση που έγινε μες στο φετινό καλοκαίρι, έπαιξα με τη μνήμη μου και προσπάθησα να θυμηθώ βασιλιάδες που άγιασαν. Πανεύκολα βρήκα τον βασιλιά Δαβίδ και το άγιο Κωνσταντίνο, που και οι δυο τους άγιασαν και ας είχαν αμαρτήσει βαριά. Γιατί και οι άγιοι άνθρωποι είναι και άρα αμαρτωλοί και αυτό κάνει κάποια άτομα που δε νοιάζονται για τα της πίστης μας, αλλά επιμένουν να έχουν λόγο γι’ αυτά να αμφισβητούν την αγιοσύνη τους. Γιατί ο αληθινός άνθρωπος της πίστης γνωρίζει πως πάντα υπάρχει ο δρόμος της επιστροφής, πως κάθε άσωτος μπορεί να επιστρέψει στην αγκαλιά του Πατέρα του αρκεί να συνέλθει και ν’ αλλάξει το νου και τη ρότα του.

Για να είμαι ειλικρινής, άλλον βασιλιά άγιο δε με βοήθησε η μνήμη μου να βρω και δεν ήθελα ούτε να βασανίσω το νου μου ούτε να καταφύγω σε εξωτερική βοήθεια. Μονάχα τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου, τον μαρτυρικό Κωνσταντίνο Παλαιολόγο θυμήθηκα έντονα, που δέχτηκε ν’ ανεβεί στο θρόνο, ενώ το ήξερε πως έπαιζε τη ζωή του κορόνα γράμματα· και δεν είμαι η μόνη που συσχετίζω αυτόν το μεγάλο Έλληνα με την αγιότητα, καθώς όσοι στέκονται λίγο παραπάνω στην εκούσια θυσία του και το πώς πέθανε άγιο τον θεωρούν και απορούν πώς η Εκκλησία μας δεν τον έχει αγιοποιήσει ακόμη. Αλλά κι έναν ακόμη αυτοκράτορα, που προσωπικά αγαπώ πολύ: το Νικηφόρο Φωκά, που ανέβηκε στο θρόνο για λίγο, έστειλε τον αδερφικό του φίλο μετέπειτα άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη-θεμελιωτή του Αγίου Όρους από τον Πόντο στον Άθωνα για να ξεκινήσει κι αυτός θα τον ακολουθούσε μόλις θα μπορούσε, αλλά δεν το μπόρεσε τελικά, γιατί άλλα του επεφύλασσαν η Θεοφανώ του με το συνεργό της Ιωάννη Τσιμισκή. Δεν άκουσα να αναφέρει κανείς λόγους αγιοποίησης για το Νικηφόρο Φωκά, αλλά προσωπικά, διαβάζοντας τη ζωή του, συγκινήθηκα με το δια βίου μοίρασμα της ψυχής του ανάμεσα στο θρόνο (και τις πολλές υποχρεώσεις του) και το μοναστήρι όπου δεν πρόλαβε ποτέ του να πάει.

Η αγιοποίηση, λοιπόν, του φετινού καλοκαιριού είναι αυτή του τελευταίου αυτοκράτορα του Πόντου Δαβίδ Κομνηνού: «Ἐν δέ τῇ πρώτῃ Νοεμβρίου, ἡμέρα Κυριακή καί ὥρα τετάρτη τῆς νυκτός ἐτελειώθη τῷ ξίφει ὁ αὐτός σύν ἅμα τοῖς τρισίν αὐτοῦ υἱοῖς καί τῷ ἀνεψιῷ, τῷ 1463 ἰνδικτιῶνος ΙΒ΄ ἐν Κωνσταντινουπόλει» γράφει η σχετική με τον τρόπο θανάτου του σημείωση-ντοκουμέντο. Γιατί, όταν ο βασιλιάς παρουσιάστηκε στον Μωάμεθ τον Πορθητή, του ζητήθηκε την πίστη του ν’ απαρνηθεί, γιατί αλλιώς θα σκότωναν τους τρεις του γιους και τον ανεψιό του. Κι όταν ο βασιλιάς αρνήθηκε να απαρνηθεί την πίστη του, τότε έσφαξαν μπροστά του τα τέσσερα παλικάρια, τον Βασίλειο, Γεώργιο, Μανουήλ και τον ανεψιό του και διάδοχο του θρόνου της Τραπεζούντας Αλέξιο και, στη συνέχεια και τον ίδιο. Κλασική περίπτωση νεομάρτυρα, ένας από τους πολλούς σαν νέφος λαμπρό των Ελλήνων που μαρτύρησαν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας για του Χριστού την πίστη την αγία, που με θαυμαστό τρόπο κράτησαν ολοζώντανη οι για αιώνες σκλαβωμένοι Έλληνες.

Και είναι μια τεράστια σύμπτωση το γεγονός ότι στις 4 Νοεμβρίου τιμάται η μνήμη ενός άλλο βασιλιά, που υπήρξε τελείως ξεχωριστή περίπτωση άρχοντος, καθώς ούτε κάποια καθοριστική απόφαση όπως αυτή της καθιέρωσης της ανεξιθρησκίας των υπηκόων του που πήρε ο Μέγας Κωνσταντίνος ούτε μαρτύρησε για την πίστη του όπως ο άγιος Δαβίδ Κομνηνός, όπως μόλις αναφέραμε. Άγιασε όμως γιατί έκανε πράγματα που ούτε καν τα διανοούνται οι άρχοντές μας σήμερα, καθώς…

Πρώτα πρώτα πέρασε στην ιστορία με το όνομα Ελεήμων. Κι αυτό όχι γιατί ελεούσε τους αναξιοπαθούντες από λύπηση, μειώνοντας έστω και άθελά του την αξιοπρέπειά τους, αλλά δούλευε στα κτήματα ο ίδιος και κέρδιζε με τον ιδρώτα του τα χρήματα με τα οποία το παλάτι στήριζε τα πολλά ευαγή ιδρύματα που ανακούφιζαν τους ταλαιπωρημένους της ζωής. Κι έπειτα συνέβη στην περίπτωσή του το εξής θαυμαστό: πρώτα τον έκανε άγιο ο λαός και αργότερα έγινε η επίσημη αγιοποίησή του από την Εκκλησία-καταλαβαίνετε τι ακριβώς σημαίνει αυτό!

Είναι ο Ιωάννης Βατάτζης, αρχοντόπουλο από το Διδυμότειχο με καταγωγή από τους Κομνηνούς και τους Δούκες, που, όταν ήταν έφηβος, μην αντέχοντας τη σκλαβιά των Φράγκων, σκόρπισε τα πλούτη του στους φτωχούς και πήρε το δρόμο για την επίσης φραγκοκρατούμενη Κωνσταντινούπολη και για λευτεριά. Τον βλέπουμε έπειτα, σε όλη του τη ζωή, να έχει έναν πόθο: να λευτερώσει την Πόλη από τους κατακτητές της. Αποκαλούνταν «πατέρας Ελλήνων» και υπήρξε βασιλιάς της αυτοκρατορίας της Νίκαιας από το 1222 ως το 1254. Αλλά ας επανέλθουμε στα σημαντικότατα επιτεύγματά του:
Το κυριότερο όμως είναι άλλο: πως δε δίστασε να μετατρέψει σε προσωπικούς του εχθρούς και εις βάρος του συνωμότες τους ως τη δική του βασιλεία πλούσιους, καθώς έκανε αναδασμό και μοίρασε τα κτήματά τους στο λαό του, και γι’ αυτό λατρεύτηκε όσο ελάχιστοι βασιλιάδες επί γης.

Δε θα αναφερθούμε καθόλου στις νίκες του στα πεδία των μαχών. Θα πούμε μόνο πως είχε το μοναδικό προνόμιο να ελευθερώνει από τους Βουλγάρους τις πόλεις της τότε Μακεδονίας (και όχι μόνο) τη μία μετά την άλλη χωρίς να χυθεί σταγόνα αίμα ελληνικό και αυτό ήταν εξαιρετικά θαυμαστό! Την ίδια εποχή όμως αυξανόταν διαρκώς και το Δεσποτάτο της Ηπείρου υπό το Μιχαήλ Β’, αναπόφευκτα συγκρούστηκαν οι δύο βασιλείς, και βρίσκουμε τότε (γύρω στα 1250) δύο ανθρώπους του Μιχαήλ Β’, τον Θεόδωρο Πετραλείφα από τα Σέρβια, συγγενή του Μιχαήλ, και τον Γλαβά από την Καστοριά, δεξί χέρι του Μιχαήλ Β’ στις επιχειρήσεις του, να θέτουν εαυτούς στην υπηρεσία του Βατάτζη. Δεν άργησε κι η Καστοριά να ανοίξει διάπλατα τις πύλες της και να υποδεχτεί τον Βατάτζη ως βασιλέα.

Θα αφήσουμε όμως τα πεδία των μαχών και θ αναφερθούμε αμέσως και σ’ ένα άλλο θαυμαστότατο στοιχείο της προσωπικότητάς του, από αυτά που τον κάνουν τελείως ξεχωριστό: ο Βατάτζης ήταν πνευματικός άνθρωπος και με τις δύο έννοιες του όρου. Γιατί και βαθιά πιστός στο Θεό της Ορθοδοξίας ήταν και αληθινός διανοούμενος, καθώς πολύ πίστευε στη δύναμη της Παιδείας, την οποία υπηρέτησε με όλη του τη δύναμη. Αλλά ήταν και φιλόσοφος. Στην πραγματικότητα δεν μπορούσε να μην είναι, καθώς πίστευε πως ο βασιλιάς, ο ηγέτης, δε γίνεται να μην είναι φιλόσοφος. Γι’ αυτό και απευθυνόταν στον μετέπειτα ιστορικό του Γεώργιο Ακροπολίτη ως εξής:

«Οι πιο φημισμένοι απ’ όλους τους ανθρώπους είναι οι βασιλείς και οι φιλόσοφοι. Άριστος είναι όποιος είναι και τα δύο, βασιλεύς και φιλόσοφος. Ο δικός μας ο Πλάτωνας θέλει το στέμμα του βασιλέως να το φορά ο φιλόσοφος, για να κυβερνά δίκαια το λαό του. Όσο σημαντικό είναι να είσαι βασιλεύς άλλο τόσο είναι σπουδαίο να είσαι φιλόσοφος. Μακάρι και εγώ ο ταπεινός να εφαρμόσω τη φιλοσοφία στην άσκηση των βασιλικών καθηκόντων μου».

Και αυτό έκανε ο Βατάτζης σε όλα τα πολλά χρόνια της βασιλείας του: κυβέρνησε βάζοντας την πατρίδα πάνω από τον εαυτό του, το λαό του πάνω από τον ίδιο, το Θεό και το δίκιο πάνω απ’ όλα. Επέβαλε, όπως γράφει ο Ιωάννης Σαρσάκης, ειρηνικά, υπομονετικά, επίμονα και σοφά

την ισονομία του Λυκούργουτη δημοκρατία του Περικλέουςτην αξιοκρατία του Πλάτωνοςτην ορμή και μαχητικότητα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Βουλγαροκτόνουτη δικαιοσύνη του Μεγάλου Κωνσταντίνουτην κοινοκτημοσύνη του Μεγάλου Βασιλείουκαι την ελεημοσύνη του Ιερού Χρυσοστόμου.

Για όλα αυτά τα σπουδαία «υμνήθη και ζων και μετά θάνατον ως ουδείς άλλος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου», όπως γράφει ο μεγάλος Βυζαντινολόγος Κωνσταντίνος Άμαντος, που, όταν ρωτήθηκε από τη Βουλή των Ελλήνων ποιο πορτραίτο βυζαντινού αυτοκράτορα θα έπρεπε να κοσμεί την Ελληνική Βουλή, του Ιωάννη Βατάτζη πρότεινε χωρίς κανένα δισταγμό και σκέψη, για να μην εισακουσθεί φυσικά…

Γιατί πώς να αντέξουν οι εθνοπατέρες μας το βλέμμα ενός βασιλιά που ο λαός του τον θεωρούσε άγιο και πριν ακόμη πεθάνει και τον τιμούσε ως άγιο εντελώς αυθόρμητα και χωρίς να περιμένει να έλθει το πλήρωμα του απαιτούμενου για την επίσημη αγιοποίησή του χρόνου. Πώς να αντέξουν τον εικονογραφημένο όχι με στολίδια, αλλά με το φωτοστέφανο του αγίου άρχοντα οι δικοί μας εθνοπατέρες που συνηθέστατα πράττουν τα ακριβώς αντίθετα από αυτά που εκείνος έπραξε όσο βασίλευε. Και πώς να ξεφύγουν από τον κανόνα της καμήλου, για την οποία είπε ο Χριστός πως πιο εύκολο είναι να περάσει αυτή από το μάτι της βελόνας παρά οι πλούσιοι στη Βασιλεία του Θεού. Κι αν κάποιος από σας ξεχαστεί προς στιγμήν και αναρωτηθεί τι σχέση έχουν οι βουλευτές με τον πλούσιο και την κάμηλο, θα πρότεινα αμέσως να βρούμε έστω έναν σημερινό πολιτικό που να μπαίνει στον απαιτητικότατο στίβο της πολιτικής με άλλο κίνητρο εκτός από αυτό του πλούτου ή της δόξας, που και αυτή μια μορφή εφήμερου -σαν το χρήμα- πλούτου είναι. Ή θα του πρότεινα να βρει έστω έναν σημερινό πολιτικό μας να διακατέχεται από το θυσιαστικό υπέρ του λαού του πνεύμα του Βατάτζη. Όσο για το συγκερασμό ηγεσίας και αληθινής φιλοσοφίας, αυτό ας μην μπει κανείς στον κόπο να το ψάξει, γιατί είναι ολοφάνερο πως δε θα τον βρει. Και για την αγιότητα ούτε λόγος να γίνεται…

 Αφιερώνεται στην παλιά μου φιλόλογο και νυν μοναχή Ολυμπιάδα, που συνέγραψε, και τους Ελένη και Θωμά Τερζόπουλο, χορηγούς της για τον «Πατέρα Ελλήνων» Ιωάννη Βατάτζη έκδοσης… 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 31 Οκτωβρίου 2013, αρ. φύλλου 713.