ΣΙΜΟΥ ΑΝΔΡΟΝΙΔΗ: Tony Judt: "Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο"

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΟΝΟΓΡΑΦΙΑ του Βρετανού ιστορικού Tony Judt, που φέρει τον τίτλο 'Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο' [1] αποτελεί μία αναλυτική καταγραφή των γεγονότων και των εξελίξεων που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (1939-1945). Ακόμη και εάν δεν δηλώνεται ρητά στον τίτλο του συγκεκριμένου βιβλίου που καθίσταται το magnum opus του εκλιπόντος ιστορικού, ο πόλεμος που λειτουργεί ως σημείο τομής για την οικοδόμηση μίας 'νέας' Ευρώπης, είναι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.

Η μετάφραση των Νικηφόρου Σταματάκη και της Ελένης Αστερίου, θεωρούμε πως 'συλλαμβάνει' το πνεύμα του συγγραφέα, συναρθρώνοντας την στρωτή αφήγηση με εκείνη την στιβαρότητα, και ως προς την απόδοση εννοιών, που είναι απαραίτητη για την δόκιμη μετεγγραφή σε μία άλλη γλώσσα, και δη στην ελληνική, ενός έργου όπως το συγκεκριμένο. 

Την τελευταία δεκαετία, έχουν πληθύνει οι ιστορικές μελέτες, που εν προκειμένω, μεταφράζονται και στην ελληνική γλώσσα, μελέτες τις οποίες και δύναται να επιμερίσουμε στις εξής υπο-κατηγορίες: Αρχικά, και με αφορμή την συμπλήρωση 100 ετών από την έναρξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου (1914-2014) αλλά και την λήξη του (1918-2018), αυξάνεται η παραγωγή βιβλίων που εστιάζουν σε αυτό καθαυτό το μείζον συμβάν αναδεικνύοντας τις επιμέρους πτυχές του σε κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό επίπεδο (βλέπε την σύνοψη της βιβλιοπαραγωγής που προσφέρει η Έλλη Λεμονίδου) [2], και προσδιορίζοντας παράλληλα την σημαντικότητα του για τις μετέπειτα εξελίξεις και βαθιές κοινωνικοπολιτικές και διπλωματικές διεργασίες σε ευρωπαϊκό και μη, επίπεδο.

Από την άλλη πλευρά, παρατηρούμε την κυκλοφορία τίτλων για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, τα αίτια και τις εξελίξεις που τον καθόρισαν, από κοινού με μελέτες περισσότερες στοχευμένες (εξειδικευμένες) σε διάφορους τομείς, όπως για παράδειγμα η οικονομία στη μεταπολεμική Ευρώπη, η συγκρότηση του κράτους πρόνοιας, η διαμόρφωση της Ενωμένης Ευρώπης θεσμικά. 

Αυτό το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την ιστορία εδράζεται, σε εγχώριο επίπεδο, πάνω και στην ανάπτυξη της ιστορικής επιστήμης, που, με την χρήση νέων μεθοδολογικών εργαλείων, την αξιοποίηση πρωτογενών και δευτερογενών πηγών και προφορικών αφηγήσεων, την υιοθέτηση εντός μελέτης του πρόσημου της μνήμης, συνέβαλλε στην διαμόρφωση νέων θεματικών που άπτονται της δεκαετίας του 1940, ανανεώνοντας το ενδιαφέρον για την συγκεκριμένη και κρίσιμη δεκαετία, καθώς και στον εμπλουτισμό παλαιότερων.

Σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο δύναται να εντάξουμε την καλαίσθητη έκδοση των εκδόσεων Αλεξάνδρεια, που θέτουν ως σημείο αναφοράς την γνωριμία με το σημαντικότερο έργο του Βρετανού ιστορικού, Tony Judt. Ως προς την χρονική σειρά παρουσίασης των γεγονότων, ο Judt δεν πρωτοτυπεί, χρησιμοποιώντας μοτίβα μίας 'εύτακτης' χρονικά, αφήγησης που συμπληρώνεται από μία ανάλυση που άλλοτε εμβαθύνει περισσότερο, και άλλοτε τείνει προς την κατεύθυνση της συνοπτικής παρουσίασης, δίχως όμως το δεύτερο στοιχείο να έχει ως αποτέλεσμα το να απολέσει το 'Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο,' την ισορροπία του.

Αρχικά, ο ιστορικός αναφέρεται στις βαθιές κοινωνικές, αξιακές και πολιτικές συνέπειες που επέφερε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η μνημονική (και όχι μόνο) κληρονομιά του οποίου επέδρασε στη συγκρότηση της Μεταπολεμικής Ευρώπης εν ευρεία εννοία. Ο συγγραφέας, κατέχοντας καλά το υλικό του, δομεί σταδιακά το σύνθετο μωσαϊκό της Ευρωπαϊκής [3] ηπείρου, προσδίδοντας, αφενός μεν, βάθος στην όλη ανάλυση, και, αφετέρου δε, προεκτείνοντας την με τέτοιον τρόπο, ώστε αυτή να συμπεριλάβει όχι μόνο τις περισσότερο κλασικές, κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις, αλλά και, τις διεργασίες εκείνες που άπτονται του αξιακού και πολιτισμικού τομέα, της σφαίρας της κουλτούρας, δύναται να αναφέρουμε. 

Και σε αυτό το σημείο έγκειται και η πρωτοτυπία του ιστορικού πονήματος του Tony Judt, καθότι ο ιστορικός δεν διστάζει δώσει χώρο στην ανάλυση του, σε γεγονότα ή σε συμβάντα που εκ πρώτης όψεως δεν συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον, όμως, είναι και αυτά, που, ουσιωδώς, συμβάλλουν στη συγκρότηση της έννοιας της 'Ευρωπαϊκότητας', έτσι όπως αρθρώνεται σε μία ήπειρο που μεταπολεμικά, ανασυστήνει τον εαυτό της δραστικά. Οπότε, εντός αυτού του σφαιρικού πλαισίου, νοηματοδοτούνται εμπρόθετα οι όροι δόμησης του κράτους πρόνοιας, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανά χώρα, η δημιουργία εκ νέου κομματικών-πολιτικών συστημάτων σε ευρωπαϊκές χώρες (Ιταλία, Αυστρία), οι μετασχηματισμός (και στην πολιτισμική σφαίρα) της δεκαετίας του 1960, ακόμη ακόμη, το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. 

Η προσέγγιση του Judt παραμένει πολυ-πρισματική, καθώς δεν μένει μόνο στα τεκταινόμενα στην καθαυτό Δυτική Ευρώπη, στην καπιταλιστική Δυτική Ευρώπη, κάτι που θα καταστούσε την όλη προσέγγιση 'Δυτικο-κεντρική,' αλλά, αντιθέτως, εκτείνεται ώστε να εντάξει εντός αφήγησης και εντός μνήμης, τα σοσιαλιστικά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης, και την ίδια την Σοβιετική Ένωση, υπενθυμίζοντας πως οι κοινωνίες αυτών των χωρών δεν υπήρξαν στατικές και μονολιθικές. 

Στην κατανοητή του ανάλυση, ο συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφερθεί και στο ζήτημα της αλλαγής συνόρων στην μεταπολεμική Ευρώπη, δηλαδή στην δημιουργία ανεξάρτητων εθνικών κρατών συνεπεία της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης και της πρώην ενιαίας Γιουγκοσλαβίας. Ο Judt γράφει από την σκοπιά του 'ευρωπαϊστή,' του υπέρμαχου της δημοκρατικής Ευρώπης, εάν προσθέσουμε πως κινείται με τους επιγενόμενους όρους της σύγκρισης, αναδεικνύοντας, και 'φορτισμένα,' τους διάφορους τρόπους με το οποίους η Ευρώπη συγκροτεί το παρόν της, σε διάφορα επίπεδα, και αναμετράται με το επίδικο της μνήμης και δη της ιστορικής μνήμης.

Έτσι, το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου [4] καθίσταται κατατοπιστικό, και με έναν ιδιαίτερο τρόπο, συγκεφαλαιώνει ό,τι προηγήθηκε, θέτοντας ως πρωταρχικό στοιχείο (ίδια πρωταρχικότητα) για την οικοδόμηση της Ευρώπης την πρόσληψη και την διατήρηση-αναπαραγωγή της ιστορικής μνήμης [5], της σχετικής με την 'Εβραιοκτονία', ήγουν την μαζική φόνευση των Εβραίων της Ευρώπης, από το Γερμανικό-εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς. 

Εντός των ερειπίων του πολέμου, η Εβραϊκή μνήμη (Εβραϊκή 'επωδυνότητα'), ως ευρωπαϊκή μνήμη, παραμένει ζητούμενο, σε μία ήπειρο που αναπτύσσεται και εξελίσσεται: Ποιος και ποιοι είναι οι ενδεδειγμένοι τρόποι αναφοράς της; Με χαρακτηριστικά της μνήμης που εναντιώνεται στον αντισημιτισμό και στις διάφορες μορφές του. Το τελευταίο κεφάλαιο δύναται να αναγνωσθεί και ως αυτοτελές βιβλίο, ως ζωτικής υπενθύμιση της συστηματοποιημένης εθνικο-σοσιαλιστικής βίας εναντίον των Εβραίων, η έγκληση της οποίας, ως βία προς, προϋποθέτει την απόκτηση ευρωπαϊκής συνειδητότητας. Τώρα, και στο μέλλον. 

Το εγχειρίδιο προσφέρει μία πανοραμική άποψη της Ευρώπης, συμβάλλοντας στην πληρέστερη κατανόηση των πυκνών εξελίξεων που προσέδωσαν σε μία ήπειρο που εξέρχεται από μία μαζική πολεμική σύγκρουση, υπόσταση. Αν και ο ‘βομβαρδισμός’ γεγονότων καθίσταται έντονος, ο αναγνώστης δεν θα χαθεί μέσα σε αυτόν τον ιδιαίτερο ‘βομβαρδισμό,’ καθότι τα ίδια γεγονότα δεν παρουσιάζονται ατάκτως ερριμμένα. 

[1] Βλέπε σχετικά, Judt Tony, ‘Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο,’ Μετάφραση: Αστερίου Ελένη & Σταματάκης Νικηφόρος, Επιμέλεια: Αστερίου Ελένη, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2012. 

[2] Βλέπε σχετικά, Λεμονίδου Έλλη, ‘Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918). Ιστορία μιας οικουμενικής καταστροφής,’ Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2020, όπου και μία κατά χρονολογία ανάλυση των στρατιωτικών γεγονότων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. 

[3] Ιδιαίτερο ενδιαφέρον αποκτά η ανάλυση για την διάδοση και την επίδραση της Αμερικανικής κουλτούρας στην μεταπολεμική Δυτική Ευρώπη, και ιδίως στην τότε Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Δυτικής Γερμανίας. 

[4] Αυτό το κεφάλαιο φέρει τον χαρακτηριστικό τίτλο ‘Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων: Δοκίμιο για τη σύγχρονη ευρωπαϊκή μνήμη, υπενθυμίζοντας τον τίτλο του ουσιαστικά αυτο-βιογραφικού βιβλίου του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, ‘Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων’ που αποτελεί μία εξιστόρηση ουσιαστικά των συνθηκών κράτησης του κατά την διάρκεια της εξορίας του. 

[5] Ευρύτερα ομιλώντας, θα επισημάνουμε πως ο ιστορικός, όσον αφορά το επίδικο της μνήμης, της σχεσιακής μνήμης, την προσεγγίζει με τρόπο που παραπέμπει στην έννοια της ‘δίκαιης μνήμης’ του Γάλλου Πωλ Ρικέρ. Η Ευρώπη, για τον ίδιο, είναι, δραστικά, δι-ιστορικά, η μνήμη της, η μνήμη της εξόντωσης των Εβραίων. Σε αυτό το κεφάλαιο δεν παραλείπεται και η αναφορά στον τρόπο με τον οποίο οι μετα-σοσιαλιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, προβαίνουν στην πρόσληψη του σοσιαλιστικού-κομμουνιστικού τους παρελθόντος.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 1 Μαρτίου 2021, αρ. φύλλου 1073