ΜΙΤΣΗ ΣΚ. ΠΙΚΡΑΜΕΝΟΥ: Σχέδιο στρατηγικής σημασίας του Παύλου Μελά

 

ΟΔΟΣ 8.4.2021 | 1074

Παρουσιάζω σήμερα το πιο πρόσφατο ερευνητικό εύρημά μου. Είναι μια επιστολή του Παύλου Μελά, που δεν είχε επισημανθεί έως τώρα. Γραμμένη στη Βελκαμένη στις 5 Οκτωβρίου του 1904, λίγες μόλις ημέρες πριν τον τραυματισμό και το τραγικό τέλος του. Απόκειται στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Τμήμα Αρχείων, Αρχείο Στέφανου Δραγούμη¹.

Η επιστολή αυτή βρέθηκε μεν στα χαρτιά του Στέφανου Δραγούμη, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι απευθυνόταν προς εκείνον. Υπάρχει τοποχρονολογία, αλλά δεν υπάρχει προσφώνηση, όπως δεν υπάρχει και επιφώνηση, ενώ η μονογραφή με τα αρχικά ΠΜ, είναι από άλλο μελάνι και διαφορετικό χέρι. Εξάλλου, παρόλο που αποτελείται από πέντε σελίδες, δεν φέρει σελιδαρίθμηση κι αυτό είναι σχετικά σπάνιο.

Πιστεύω ότι αποτελούσε μέρος μεγαλύτερης επιστολής, ότι ήταν εκτεταμένο σημείωμα, γραμμένο ειδικά για να το διαβάσουν κάποιοι υπεύθυνοι. Άσχετος δεν μπορεί να ήταν στην περίπτωση αυτήν ο Γεώργιος Μπαλτατζής², μια και ο Παύλος Μελάς είχε ζητήσει από τη γυναίκα του, τη Νάτα, να τον παρακαλέσει να επισπευσθεί η αποστολή των πολεμεφοδίων που χρειαζόταν. 

Είναι σημαντική η επιστολή αυτή, γιατί αποκαλύπτει τη σκέψη του Παύλου Μελά και τον ―μοναδικό απ’ όσο έχω βρει― προσωπικό του στρατιωτικό σχεδιασμό ευρείας κλίμακας. Με τον συγκεκριμένο αντιμετώπιζε τον βουλγαρικό κίνδυνο της άνοιξης του 1905. 

 

Ας δούμε αναλυτικά τα πράγματα. Όπως φαίνεται αναλυτικά απ’ όσα έχουν δημοσιευθεί έως τώρα³, ο Παύλος Μελάς έως τις αρχές του 1904 ήταν ένας σχετικά αμέριμνος άνθρωπος. Ζούσε την καθωσπρέπει καθημερινότητά του χωρίς να ενδιαφέρεται ιδιαιτέρως για όσα συνέβαιναν γύρω του. Το επάγγελμά του, η σταδιοδρομία στον ελληνικό στρατό, ήταν βαλτωμένο, καθώς δεν γίνονταν προαγωγές εξ αιτίας της έλλειψης πόρων. 

Οι στενές επαφές του με την οικογένεια Δραγούμη τον είχαν κάνει να πλησιάσει την υπόθεση της Μακεδονίας, πράγμα που δεν άρεσε και πολύ στη μητέρα και τα αδέλφια του. Όταν οι ιθύνοντες την Ελλάδα θέλησαν να μάθουν τι ακριβώς συνέβαινε στα σκλαβωμένα εδάφη, αφού δεν τους αρκούσαν οι εκθέσεις των προξένων, ο Παύλος Μελάς κλήθηκε να συμμετάσχει στην πρώτη μυστική διερευνητική αποστολή στη Μακεδονία. 

Αρχηγός της αποστολής ήταν ο λοχαγός Αλέκος Κοντούλης και μαζί του έφυγαν ο επίσης λοχαγός Αναστάσιος Παπούλας και ο ανθυπολοχαγός Γεώργιος ή Γώγος Πάνου Κολοκοτρώνης. Το τελευταίο μέλος της αποστολής ήταν ο ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς, ο οποίος επιλέχθηκε χάρις στη φιλία του Στέφανου Δραγούμη με τον Αλέκο Κοντούλη. Δεν ήταν υποχρεωμένος να αποδεχθεί την πρόταση ο Μελάς, αλλά το έκανε, παρά τους κινδύνους που ήξερε ότι θα αντιμετώπιζε. 

Ο Παύλος Μελάς έφυγε για τη Μακεδονία στις 24 Φεβρουαρίου του 1904. Από λανθασμένο χειρισμό του, οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν την παρουσία του στην τουρκοκρατούμενη περιοχή. Υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει αμέσως την περιοχή. Πρόθεσή του ήταν να επιστρέψει στην Αθήνα, να παραιτηθεί από τον στρατό και να ξαναγυρίσει ως ιδιώτης. Είχε μπει στο αίμα του πλέον η Μακεδονία, στόχος μοναδικός του ήταν να συμπαρασταθεί στους κατοίκους της. Επέστρεψε στις 29 Μαρτίου του 1904, τη Δευτέρα του Πάσχα. Η αποστολή του είχε διαρκέσει 35 ημέρες.

Δεν ήταν, ωστόσο, η μοναδική μετάβασή του στη Μακεδονία. Τον Ιούνιο του 1904 τον επισκέφθηκαν στο σπίτι του στην Κηφισιά δύο άνδρες και του ζήτησαν να τους βοηθήσει, να τους οργανώσει στην Κοζάνη. Συγκινήθηκε κι ένιωσε υποχρεωμένος να το κάνει. Έφυγε κρυφά στις 10 Ιουλίου του 1904, κυκλοφορώντας μεταμφιεσμένος. Στην Κοζάνη δεν βρήκε εκείνους που του είχαν ζητήσει να πάει στη Μακεδονία, ούτε είχε ειδοποιηθεί κάποιος να τον περιμένει. Μυστήριο καλύπτει ακόμα και σήμερα εκείνους που τον επισκέφθηκαν και τον ξεσήκωσαν. Ο Μελάς όμως έκανε αρκετά από όσα ήθελε. Την Τρίτη 3 Αυγούστου του 1904 επέστρεψε κατευθείαν, όπως φαίνεται, στη μονάδα του⁴, μετά από αποστολή που κράτησε 24 ημέρες.

Στο μεταξύ, το Μακεδονικό Κομιτάτο, που είχε ήδη ιδρυθεί ―χωρίς να γνωρίζει τα πεπραγμένα του Μελά― του ανέθεσε τη γενική αρχηγία των ελληνικών δυνάμεων στο βιλαέτι του Μοναστηρίου και της Καστοριάς. Δεν είχε, ωστόσο, ενημερώσει τις μικρότερες ελληνικές ένοπλες ομάδες που δρούσαν μεμονωμένες στη Μακεδονία, ότι έπρεπε να τεθούν υπό τις διαταγές του κι αυτό του δημιούργησε σημαντικές έγνοιες. 

Ο Παύλος Μελάς έφυγε για τρίτη φορά για τη Μακεδονία, ως Μίκης Ζέζας, την Τετάρτη 18 Αυγούστου του 1904. Το Μακεδονικό Κομιτάτο του είχε παραχωρήσει 29 μισθοφόρους και με αυτούς έπρεπε να εξοντώσει τις βουλγαρικές συμμορίες που λυμαίνονταν την περιοχή. Αρκετοί από τους άνδρες του είχαν εγκαταλείψει το ανταρτικό Σώμα του, εξαιτίας κυρίως των δυσμενών καιρικών συνθηκών, αλλά τους είχε αντικαταστήσει.

Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι καλοζωισμένοι Αθηναίοι ήταν απίστευτες και προέρχονταν από παντού. Το κακό κλίμα και το δριμύ ψύχος, το δύσβατο του εδάφους, η επιφυλακτικότητα των κατοίκων και κάποιες φορές η άρνησή τους να βοηθήσουν, αλλά και οι προδοσίες τους, δυσκόλευαν τους μαχητές. Είχαν να παλέψουν με όλα αυτά και, ταυτόχρονα, με τον εχθρό, δηλαδή τις βουλγαρικές συμμορίες και τον τουρκικό στρατό.

Ο Παύλος Μελάς βίωσε τις τρεις αποστολές στη Μακεδονία σε όλη τους την έκταση. Ουσιαστικά όμως ήταν απλώς εκτελεστικό όργανο. Υπάκουε τις διαταγές που του είχαν δώσει για έναν ανορθόδοξο πόλεμο, έναν κλεφτοπόλεμο, για τον οποίο δεν είχε μυηθεί, τον μάθαινε επιτόπου. Έπαιρνε κάποιες πρωτοβουλίες φυσικά, για θέματα ήσσονος σημασίας. Αποφάσιζε ο ίδιος για τις κινήσεις του Σώματός του, καθώς ήταν ο μοναδικός υπεύθυνος για αρκετές ανθρώπινες ζωές, τόσο των συντρόφων του, όσο και των ντόπιων που τους συμπαραστέκονταν, εκείνων που τους προμήθευαν τα απαραίτητα. 

 

Στα τέλη Σεπτεμβρίου του 1904 ο Παύλος Μελάς άρχισε να γράφει τον απολογισμό της δραστηριότητάς του κατά την τρίτη μετάβασή του στη Μακεδονία. Με λεπτομέρειες, με αναφορά και στην επιστολή του προς τον Ιτζέτ πασά της Φλώρινας, η οποία είχε προκαλέσει μια μικρή αναστάτωση στους Τούρκους. Μιλούσε αναλυτικά για όλες του τις ενέργειες, που ήταν σύμφωνες με τις οδηγίες που είχε λάβει, αλλά και με όσα είχε μάθει κυρίως από τον Ίωνα Δραγούμη. Ενημέρωνε όσους συναντούσε για την καταγωγή τους και, όσες φορές οι συνθήκες τον ευνοούσαν, τους οργάνωνε. 

Δεν είχε επιδείξει ωστόσο ο Παύλος Μελάς κάποια ουσιαστική πρωτοβουλία. Ήταν ευσυνείδητος, εκτελούσε άψογα τα καθήκοντά του, δεν γκρίνιαζε και δεν μεμψιμοιρούσε, φερόταν σχετικά καλά στους συνεργάτες του, με εξαίρεση τις φορές που τον παράκουαν, οπότε γινόταν έξω φρενών και εξαπέλυε ακόμα και προσβολές. Ήταν δίκαιος άνθρωπος και δεν ανεχόταν τα μέλη του Σώματός του να κλέβουν από τους ντόπιους, είχε φροντίσει μάλιστα κάποιους εχθρούς του πείθοντάς τους να αλλάξουν στρατόπεδο. 

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τον Παύλο Μελά ως εκτελεστικό όργανο, πάντοτε πιστό στις αρχές του ανθρωπισμού. Σε μία εκτέλεση, που έπρεπε να γίνει, φρόντισε να μην είναι μπροστά. Οι πρωτοβουλίες του και από τα παλαιότερα χρόνια αφορούσαν τις δικές του κινήσεις σε κρίσιμες στιγμές. Ποτέ δεν είχε δείξει ότι διέθετε στρατηγικές ικανότητες. 

Εξαίρεση όμως υπάρχει και στον πιο απόλυτο κανόνα. Έτσι και στον Παύλο Μελά. Ένα δεκαπενθήμερο περίπου πριν τον άδικο θάνατό του έγραψε σε επιστολή του προς τη γυναίκα του: «Τώρα ἑτοιμάζω ἕνα κόλπον εἰς ἐκδίκησιν τῆς καταστροφῆς τοῦ Κρουσόβου⁵». 

Το ερεύνησα επισταμένως το θέμα αυτό και πουθενά δεν βρήκα μνεία για κάποια σκέψη, για κάποιο σχέδιο ή για κάποια ενέργεια στρατηγικής σημασίας. Τα πάντα ξεκαθάρισαν με το κείμενο που παρουσιάζεται σήμερα, στη συνέχεια. Προφανώς, οργάνωσε το σχέδιό του και έγραψε το σημείωμα, αφού οι Μακεδόνες του είχαν ξεκαθαρίσει τι ήθελαν, αποδεικνύοντας ότι ήταν ικανός να σχεδιάσει κάτι καινούργιο, κάτι που κανένας δεν είχε σκεφθεί. Ένα καινούργιο και μοναδικό στρατηγικό σχέδιο. Γνώριζε πλέον καλά το έδαφος της δυτικής Μακεδονίας, το είχε περπατήσει βήμα προς βήμα. Είχε μιλήσει αρκετά με τους ντόπιους και ήξερε τι ακριβώς ήθελαν. Ήξερε καλά και όσα συνέβαιναν στην Αθήνα. 

Εκτός από τα περίστροφα που ζητούσε από πολύν καιρό και δεν του τα έστελναν, έθεσε καινούργιο θέμα. Ζήτησε οκτώ έως δέκα υπαξιωματικούς των ευζώνων. Δήλωσε επίσης, ότι είχε περισσότερους από διακόσιους νέους άνδρες, οι οποίοι κατάγονταν από την Καστοριά έως το Κρούσοβο, και πως ήθελε να γίνουν δεκτοί για κατάταξη στο Τάγμα των ευζώνων. 

Όπως είναι γνωστό, οι εύζωνες κατάγονταν συνήθως από ορεινές περιοχές και, μόλις το 1867, ιδρύθηκαν τα πρώτα Τάγματα που αποτελούνταν από εθελοντές, υπαξιωματικούς ή οπλίτες. Το 1897 είχαν λάβει μέρος στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο. Το στρατόπεδό τους βρισκόταν πάντοτε στην οδό Ηρώδου του Αττικού, στον αριθμό 2.

Ο Παύλος Μελάς είχε σχεδιάσει άριστα την πρότασή του. Αφενός έβρισκε δουλειά σε παραπάνω από διακόσια άτομα στην ελεύθερη Ελλάδα χωρίς ιδιαίτερο κόστος και αφετέρου προνοούσε για τη Μακεδονία. Την άνοιξη του 1905, οι άνδρες αυτοί θα ήταν ήδη σωστά εκπαιδευμένοι, θα ήταν υπάκουοι αφού θα είχαν θητεύσει κοντά σε καλούς αξιωματικούς, θα έπαιρναν εξάμηνη άδεια και θα μετέβαιναν στη Μακεδονία, όπου θα δημιουργούσαν Σώματα ή θα ενίσχυαν τα ήδη υφιστάμενα.

Προνοούσε όμως ο Μελάς ακόμα και για το κόστος με το οποίο θα επιβαρυνόταν ο προϋπολογισμός του Κράτους. Δεν απαιτούσαν μισθό οι νέοι που ήθελαν να καταταγούν, η φουστανέλα τους αρκούσε. Χρειάζονταν μόνον στολές, στρατωνισμό στο σκοπευτήριο και οικονομικό συσσίτιο. 

Με αυτό τον τρόπο σχεδίασε ο Παύλος Μελάς τη λύση στο ζήτημα που απασχολούσε τη Μακεδονία. Η αναφορά μάλιστα του τοπωνυμίου Κρούσοβο τόσο στο παράθεμα της επιστολής προς τη Νάτα Μελά, όσο και στο κείμενό του που παρουσιάζεται εδώ, με οδηγεί να πιστέψω ότι το συγκεκριμένο αποτελεί το μοναδικό στρατηγικό του σχέδιο που κατέγραψε.

Το κείμενο 

Ἐν Βελκαμένῃ τῇ 5ῃ Ὀκτωβρίου 1904.

Μέχρι τοῦδε ἐλάχιστα ἔκαμα, καὶ ἕνεκα τοῦ ἀθλιεστάτου καιροῦ, καὶ ἕνεκα τῆς δυσπιστίας καὶ τοῦ φόβου τῶν ἡμετέρων, ἀλλὰ πρὸ πάντων ἕνεκα τοῦ τρόμου τῶν βουλγάρων. Οὗτοι μὲ τὴν παρουσίαν μας μόνον, καὶ μὲ τὴν ἐξολόθρευσιν δύο ἐκ τῶν τεράτων των, κατελήφθησαν ἀπὸ τοιοῦτον τρόμον καὶ κρύπτονται τόσον καλά, φεύγοντες πρὸ πάντων ἀπὸ τὰ χωρία καὶ τὰς πόλεις των, ὥστε δὲν τοὺς εὑρίσκομεν πλέον. Συμμορίας ἔχουσι τέσσαρας εἰς τὴν περιφέρειαν ὅπου περιφέρομαι. Ἀλλὰ δὲν ηὐτύχησα ἀκόμη νὰ τοὺς συναντήσω, μὲ ὅλας τὰς προκλήσεις μου, καὶ ὅλας τὰς ἐνεργείας μου. Λέγουσιν τώρα αὐτοὶ ὅτι περιμένουσι νὰ ἐνισχυθῶσιν ὅπως μοῦ ἐπιτεθῶσι μὲ ἀνωτέρας δυνάμεις. Ἄλλη διάδοσις εἶναι ὅτι ἡσυχάζουσιν, ὅπως γελασθῶ καὶ φύγω, καὶ τότε ἐπιτεθῶσι κατὰ τῶν χωρίων τὰ ὁποῖα μὲ ἐδέχθησαν. Ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν μίαν περίστασιν καὶ εἰς τὴν ἄλλην εἶμαι ἕτοιμος νὰ τοὺς δεχθῶ. Ἐπειδὴ τὸ κομιτάτον ἀκόμη δὲν κατώρθωσε νὰ μοῦ στείλῃ οὔτε ἓν ὅπλον, ἠγόρασα 20 τοιαῦτα ἐδώ, καὶ θὰ ὁπλίσω 4 χωρία εἰς τὰ ὁποῖα εὗρον ἄλλα 15 ὅπλα.

Ὠργάνωσα δὲ ταῦτα οὕτως ὥστε κατὰ τὰς νύκτας φυλάσσονται, ἂν δὲ χρειασθῶσι θὰ σχηματισθῶσιν ἀμέσως εἰς συμμορίαν πρὸς ἐνίσχυσιν ἐμοῦ, ἢ πρὸς βοήθειαν ἄλλου χωρίου ἐὰν ἐπιτεθῶσιν οἱ βούλγαροι. Εἰς τὴν ὀργάνωσιν αὐτὴν καταγίνομαι τώρα δραστηρίως διότι ἀπὸ αὐτῆς ἐξαρτᾶται ἡ ἐργασία τοῦ ἔαρος. Έζήτησα μερικὰ πραγματα ἀπὸ τὸ κομιτάτον τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ γίνουν καὶ τὰ ὁποῖα παρακαλῶ νὰ ὑποστηρίξητε μὲ ὅλας τὰς δυνάμεις σας: 

1ον Διὰ τοῦ προξενείου νὰ μοῦ στεἰλουν τάχιστα 30-40 περίστροφα ὄχι ψεύτικα ὅμως. 

2ον Νὰ μοῦ στείλουν 8-10 καλοὺς ὑπαξιωματικοὺς τῶν εὐζώνων.

3ον Νὰ δεχθῶσιν ἐθελοντὰς εἰς τὸ ἐν Ἀθήναις εὐζωνικὸν τάγμα. Τοιούτους δύναμαι νὰ στείλω πλέον τῶν 200 καταγομένων ἀπὸ Καστορίας μέχρι Κρουσόβου. Οἱ νέοι οὗτοι κατατασσόμενοι τώρα ἀμέσως, θὰ ἐκγυμνασθῶσιν καλῶς εἰς τὴν χρῆσιν τοῦ ὅπλου, θὰ φρονηματισθῶσιν ἐπιβλεπόμενοι ὑπὸ καλῶν ἀξιωματικῶν καὶ τὴν ἄνοιξιν λαμβάνοντες 6 μηνῶν ἄδειαν θὰ χορηγήσωσι εἰς τὴν Μακεδονίαν σπουδαίους πυρῆνας πρὸς σύμπηξιν σωμάτων. Αὐτὸ πρέπει νὰ γίνῃ τάχιστα παραβλεπομένων καὶ καταπατουμένων καὶ τῶν νόμων ἀκόμη. Ἐὰν ἡ Κυβέρνησις δὲν θέλει νὰ το κάμῃ ἂς τὸ κάμῃ τὸ κακόηχον Ἑλληνικὸν κομιτάτον. Ἂς τοὺς φέρῃ ἂς τοὺς ἐνδύσῃ εὐζωνικὰ ἂς τοὺς στρατωνίσῃ εἰς τὸ σκοπευτήριον καὶ ἂς τοὺς τρέφῃ δι’ οἰκονομικοῦ συσσιτίου. Τὰ παιδιὰ αὐτὰ εἶναι καλὰ καὶ ἐνθουσιώδη καὶ δὲν ἔχουν ἀπαιτήσεις μισθοῦ. Εἶναι εὐτυχῆ μόνον μὲ τὴν ἰδέαν ὅτι θὰ φέρωσι τὴν φουστανέλλαν. 

Ἀπὸ τὰ δύο αὐτὰ πράγματα περιμένω πολλά. Ἤθελα νὰ ἔβλεπε τὸ ἑλληνικὸν κοινὸν τὸν τρόμον τῶν βουλγάρων! ἴσως τότε θὰ ἐπείθετο ὅτι δυνάμεθα νὰ ἀντεπεξέλθωμεν καὶ⁶ αὐτῶν. Φαντασθῆτε ὅτι τοιοῦτος εἶναι ὁ τρόμος των ὥστε πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς μοῦ ἔστειλαν ἐπιστολὰς ζητοῦντες ἔλεος, καὶ ἄλλοι διὰ μεσαζόντων προσώπων μὲ εἰδοποίησαν ὅτι ἐὰν ὑπηρέτησαν ἕνα τὸ βουλγαρικὸν κομιτάτον εἶναι πρόθυμοι νὰ ὑπηρετήσωσιν πέντε ἐμέ. Τοὺς ἀπήντησα ὅτι δὲν θέλω τὰς ὑπηρεσίας των ἀλλὰ θέλω τὰ κεφάλια των. Αὐτὴ ἡ ἀσιατικὴ ἀπάντησις τοὺς παρεζάλισε τελείως. Καὶ τώρα φεύγουσι πανταχόθεν οἰκογενειακῶς. Ὁ Θεὸς νὰ μοῦ βαστάξῃ ἀκόμη τὴν ὑγείαν μου διὰ ἕνα ἢ δύο μῆνας καὶ νὰ εὕρω ὀλίγην περισσοτέραν ὑποστήριξιν (ἥτις εὐτυχῶς ἀρχίζει καὶ αὐξάνει σὺν τῷ θάρρει τῶν ἐντοπίων.) καὶ τότε πιστεύω νὰ σᾶς δώσω καλὰς εἰδήσεις. ΠΜ⁷.

1. Ευχαριστώ θερμά τη δρα Ελευθερία Δαλέζιου για την προθυμία της να με βοηθήσει εν μέσω πανδημίας. Ευχαριστώ επίσης τη δρα Ναταλία Βογκέικωφ, υπεύθυνη Αρχείων ΑΣΚΣΑ

2. Γεώργιος Μπαλτατζής (1868-1922). Πολιτικός. Διπλωματικός στην αρχή, εκλέχθηκε το 1902 βουλευτής με το κόμμα του Γ. Θεοτόκη. 

3. Αναφέρομαι κυρίως στο Παύλος Μελάς, ένας άνθρωπος της εποχής του. Από το Αρχείο της Ναταλίας Ιωαννίδη. Επιμ.: Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Βασίλειος Νικόλτσιος. Κείμενα: Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη. Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα. Θεσσαλονίκη 2014. Επίσης, στις δικές μου εκδόσεις: Μίτση Σκ. Πικραμένου, Παύλος Μελάς, Ωραίος ως Έλλην. Μυθιστορηματική Βιογραφία. Εκδόσεις Τετράγωνο. Αθήνα 2013 και Μίτση Σκ. Πικραμένου, Ἔμεινα ἐκεῖ ἐκτελῶν τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καθῆκον. Η βιογραφία του Παύλου Μελά. Δεύτερη έκδοση αναθεωρημένη και συμπληρωμένη. Εκδόσεις Πικραμένος. Πάτρα 2015.

4. Από σημείωμα που βρήκα στο Αρχείο Στέφανου Δραγούμη, προκύπτει ότι η εικοσαήμερη άδεια του Παύλου Μελά για την Αιδηψό είχε λήξει στις 29 Ιουλίου του 1904. Όπως ενημέρωνε τον πεθερό του ο διοικητής του Νικόλαος Ζορμπάς, ο μετέπειτα ηγέτης του Στρατιωτικού Συνδέσμου, τρεις ημέρες μετά, την 30ή Ιουλίου, θα τον κήρυσσαν λιποτάκτη. Γύρισε ακριβώς την καθορισμένη ημέρα.

5. [Ναταλία Μελᾶ], Παῦλος Μελᾶς, βιογραφία ἀπὸ διηγήσεις, ἀναμνήσεις, γράμματα δικά του καὶ ἄλλων. Νέα Ζωή. Ἀλεξάνδρεια, 1926, σελ. 432.

6. Από άλλο μελάνι και χέρι.

7. Νομίζω ότι είναι από άλλο χέρι τα αρχικά.

* * *

Μίτση Σκ. Πικραμένου

Γεννήθηκα στην Αθήνα, όπου και κατοικώ μονίμως. Σπούδασα Γαλλική και Ελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Βιβλιοθηκονομία - Αρχειονομία στη ΧΕΝ Αθηνών. Πήρα το διδακτορικό μου από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάστηκα στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών,από το 1965 (λήψη πτυχίου) έως το 1996 (συνταξιοδότηση στα 50 μου λόγω ανηλίκων τέκνων). Αρκετά μετά τη σύνταξή μου αποφάσισα να συνεχίσω το ερευνητικό και συγγραφικό μου έργο κι άρχισα να γράφω βιογραφίες ανθρώπων για τους οποίους δεν υπήρχε πλήρης βιογραφία. Έως τώρα έχουν εκδοθεί οι βιογραφίες των Πηνελόπης Δέλτα, Ίωνα Δραγούμη, Παύλου Μελά και Λουίζας Ριανκούρ. Με το εύρημα που παρουσιάζεται στην ΟΔΟ για πρώτη φορά, ο Παύλος Μελάς αποκτά νέα διάσταση. Προετοιμάζω ήδη τη βιογραφία του σε τρίτη έκδοση και σε ηλεκτρονική πλέον μορφή.

Φωτογραφία: Παύλος Μελάς (Γεράσιμος Δαφνόπουλος, Λάρισα 21.8.1904)

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 8 Απριλίου 2021, αρ. φύλλου 1074.