ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ ΤΖΗΜΑΚΑ: Οι ελληνικές λέξεις στη σύγχρονη τεχνολογία και τα αντιδάνεια στη γλώσσα μας

Εκείνη τη βροχερή φθινοπωριάτικη μέρα μπήκα βιαστικός και μισοβρεγμένος σε ένα από τα διακεκριμένα βιβλιοπωλεία της συμπρωτεύουσας. Ήθελα να αγοράσω ένα καλό ελληνικό λεξικό, δώρο στον ανιψιό μου που γιόρταζε. Σκέφτηκα πως ένα βιβλίο είναι μια καλή επένδυση και ήμουν σίγουρος ότι σε αυτό το κατάστημα θα εύρισκα αυτό που ήθελα. Την προτεραία είχα ρωτήσει τους φίλους φιλόλογους, να μου δώσουν σχετικές πληροφορίες και εκείνοι μου πρότειναν τις πολύτομες εκδόσεις Δημητράκου, Σταματάκου και τα τοιαύτα. Το παιδί πάει πρώτη Λυκείου, τους λέω, και του φτάνει ένα επίτομο λεξικό, αρκεί να είναι καλό. Συμφωνήσαμε να πάρω το "Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής" του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη από τις εκδόσεις του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Με αυτές τις σκέψεις μπήκα στο κατάστημα και αφού σκούπισα τα βροχόνερα από τα γυαλιά και τη φαλάκρα μου πλησίασα την προθήκη με τα λεξικά. Είδα το λεξικό που μου σύστησαν και το πήρα στο χέρι. Εκ πρώτης όψεως μου φάνηκε κάπως μεγάλο και βαρύ, και σκέφτηκα πως δεν είναι για τα μέτρα του. Να όμως που το ξεφύλλισα και μου άρεσε ο τρόπος παρουσίασης των λημμάτων. Καλή δουλειά. Δέκα φιλόλογοι καθηγητές πάσχιζαν επί δέκα χρόνια να το ολοκληρώσουν.
- Μπορώ να σας βοηθήσω; Μου λέει ένας νεαρός υπάλληλος.
- Ψάχνω για ένα καλό ελληνικό λεξικό, του λέω.
- Το καλύτερο είναι του Μπαμπινιώτη, μου λέει.
- Αυτό που αποκαλεί Βούλγαρους τους οπαδούς του ΠΑΟΚ; Του λέω.
- Ε, μην υπερβάλλετε κύριε, μου λέει.
Το "κύριε" φαίνεται πως με κολάκεψε και άρχισα να συζητώ μαζί του πάνω σε θέματα ετυμολογίας και άλλων τινών για τη γλώσσα. Αμέσως φάνηκε πως ήθελε να υποβαθμίσει την ελληνική γλώσσα, αρχικά με κάποιες ήπιες φράσεις, οι οποίες όμως ολοένα γίνονταν πιο δηκτικές και ειρωνικές. Χαρακτήρισε μάλιστα την ελληνική ως παράγωγο της λατινικής (άκουσον, άκουσον, σαν να λέμε ότι το παιδί γέννησε τη μάνα) και τη θεώρησε "ασθενή" σε σχέση με τις "ισχυρές" ευρωπαϊκές. Μέχρι εκείνη τη στιγμή διατήρησα την ψυχραιμία μου, μολονότι είχα πάρει το ζήτημα στα σοβαρά και έβραζα από μέσα μου. "Πίσω μου σ' έχω Σατανά" σκέφτηκα και για να διασκεδάσω την κατάσταση, άλλαξα θέμα. Τον ρώτησα "τι βαθμό έπαιρνε στα φιλολογικά μαθήματα του γυμνασίου και λυκείου". Εκείνος, σαφώς επαρμένος, έδωσε αμέσως την απάντηση, ότι ποτέ δεν έπεφτε κάτω από 19 και 18. Εγώ αισθάνθηκα μειονεκτικός, γιατί από ό,τι θυμούμαι ποτέ δεν ξεπερνούσα το 13. Έτσι, φάνηκε ότι με νικούσε στα σημεία, μέχρι που μου έδωσε το τελειωτικό χτύπημα ξεστομίζοντας εκείνο το τρομερό, ότι δηλαδή η ελληνική γλώσσα δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της σύγχρονης τεχνολογίας. Μολονότι σπούδασα και υπηρέτησα στο χώρο των θετικών επιστημών, δεν βρήκα να αντιτάξω ένα σοβαρό επιχείρημα. Ίσως γιατί δίνω μεγαλύτερη σημασία στον στοχασμό και λιγότερη στα επιτεύγματα της τεχνολογίας.

Χαιρέτησα απότομα και έφυγα χωρίς να αγοράσω λεξικό. Καθώς γύρισα στο σπίτι στενοχωρημένος και ομολογώ αρκετά πληγωμένος, κάθισα στο γραφείο, ακούμπησα τα χέρια μου στους κροτάφους και προσπάθησα να αυτοσυγκεντρωθώ, μη τυχόν και κατεβάσω κάποια ιδέα. Τίποτε. Ύστερα από ώρα σκέφτηκα να ακούσω λίγη μουσική, μήπως ξεκαθαρίσει η σκέψη μου. Καθώς πλησίασα τον ενισχυτή του στερεοφωνικού με τα εξαρτήματά του, εντυπωσιάστηκα από την πληθώρα των "αγγλικών" λέξεων που ήταν γραμμένες επάνω του, λες και τις έβλεπα για πρώτη φορά. Παίρνω χαρτί και μολύβι και γράφω ίσα με 36 λέξεις. Εδώ σας έχω είπα από μέσα μου και αμέσως πήρα τα ειδικά λεξικά που είχα στη διάθεσή μου: Ένα μικρό του Χατζηκωνσταντή " Ο αρχαιοελληνικός ιστός εις την βασικήν δομήν των ευρωπαϊκών γλωσσών", το δίτομο της Άννας Τζιροπούλου - Ευσταθίου "Πώς η ελληνική γονιμοποίησε τον ευρωπαϊκό λόγο" και τα δύο του Αριστείδη Κωνσταντινίδη: "Οι ελληνικές λέξεις στην αγγλική γλώσσα" (Βραβείο Ακαδημίας) και "Η οικουμενική διάσταση της ελληνικής γλώσσας".
Από ό,τι είδα, όλα αυτά τα λεξικά αναφέρονται βιβλιογραφικά στο καλύτερο ετυμολογικό αγγλικό λεξικό Merriam - Webster, επομένως περιλαμβάνουν απόψεις τις οποίες ασπάζονται Άγγλοι γλωσσολόγοι. Ήταν η πρώτη φορά που προσπαθούσα να αναλύσω ετυμολογικά κάποιες αγγλικές λέξεις καθημερινής χρήσης και σε αυτό στάθηκε αφορμή η μοιραία συνάντησή μου με εκείνο το νεαρό υπάλληλο του βιβλιοπωλείου.
Να λοιπόν πως έχουν τα πράγματα. 1) Pause (παύση), από το ελληνικό παύση. 2) Line (γραμμή, σειρά), από το λίνεος, λινός, λίνον (σχοινί από λινάρι), 3) Stereo, από το στερεός (πρώτο συνθετικό πολλών ξένων λέξεων π.χ. stereophonic), 4) Close (κλείνω) από το κλείνω, διακόπτω, 5) Clear (καθαρός, διαυγής, φωτεινός) από το ρήμα κλύζω (ξεπλένω, καθαρίζω), 6) Program (πρόγραμμα), 7) Phone (φωνή), 8) Filter (φίλτρο), 9) Tuner (τονιστής) από το τονίζω, 10) Auto-, από το "αυτό" (πρώτο συνθετικό πολλών ξένων λέξεων, π.χ. automatic), 11) Memory (μνήμη), από το ομηρικό μερμήρα, μέριμνα (φροντίδα), 12) Station (σταθμός), από το στάση, 13) Frequency (συχνότητα, πυκνότητα), από το φράγνυμι, φράσσω (κλείνω, οχυρώνω, στοιβάζω, πυκνώνω), 14) Digital (δακτυλικός, ψηφιακός), από τα δείξις, δεικνύειν, 15) Synthesizer, από το συνθέτω, 16) Graphic, από το γραφικός, 17) Meter, από το μέτρο. 18) Super (υπέρ), από το (σ)υπέρ, 19) Acoustic, από το ακουστικός, 20) Turbo (στρόβιλος), από το τυρβάζω και τύρβω (θορυβώ, θόρυβος και στρόβιλος), 21) Compact (συμπαγής), από το συμπαγής (όπου con=συν), 22) Disk, από το δίσκος, 23) Density (πυκνότητα), από το δασύς, πυκνός, 24) System, από το σύστημα, 25) Ballance (ισορροπία), από το βαλλίζω (κινώ, χορεύω), 26) Type, από το τύπος, 27) Selector (επιλογέας, συλλέκτης), από το συλλέγω, 28) Indicator (δείκτης), από το ενδεικνύω, δείχνω.

Οι 28 από τις 36 λέξεις που εξυπηρετούσαν την τεχνολογία είχαν ελληνική προέλευση. Τις πήραν οι ξένοι από τη γλώσσα μας, γιατί δεν είχαν αντίστοιχες και τις προσάρμοσαν στη δική τους. Όσες από αυτές γύρισαν πίσω σε μας, για να τις ξαναχρησιμοποιήσουμε, τις βαφτίσαμε "αντιδάνεια". Δεν ετυμολογήθηκαν ως ελληνικές οκτώ μόνο λέξεις (open, play, manual, band, equaliser, level, component και volume). Ίσως όμως θα πρέπει κάποιος να ερευνήσει καλύτερα το θέμα, γιατί δεν ξέρετε τι γίνεται.

Έτσι, μου δόθηκε η ευκαιρία να διαπιστώσω ότι είναι πάρα πολλές οι ελληνικές λέξεις που πέρασαν και καθιερώθηκαν στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Ο ελληνικός λόγος δεν έπαυσε να γονιμοποιεί τον ευρωπαϊκό, όχι μόνο σε επίπεδο επιστήμης και φιλοσοφίας αλλά και σε επίπεδο καθημερινού βίου και τεχνολογίας. Ιδιαίτερα στην επιστήμη, η ελληνική γλώσσα έδωσε πάνω από 27000 λέξεις, οι οποίες αξιοποιήθηκαν διεθνώς, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιούνται σήμερα πάνω από 135.000 ελληνικοί όροι στη διεθνή επιστημονική γλώσσα (βλέπε λεξικό Αρ. Κωνσταντινίδη "Η οικουμενική διάσταση της ελληνικής γλώσσας"). Ειδικότερα, το ποσοστό των ελληνικών και ελληνογενών λέξεων, δηλαδή αυτών που δημιουργήθηκαν με ελληνικά γλωσσικά στοιχεία, φθάνει το 53,7% στην Ιατρική, το 58% στη Ζωολογία, το 59% στη Βοτανική και το 44,6% στην τεχνική ορολογία.
Εξάλλου, από το λεξικό Merriam - Webster προκύπτει ότι μεταξύ των 166724 αγγλικών λέξεων της καθομιλουμένης οι 42914 έχουν ελληνική ρίζα. Δηλαδή, στις τέσσερις αγγλικές λέξεις η μία είναι ελληνική. Επί του προκειμένου είναι ενδιαφέρον να τονιστεί, ότι η αγγλική γλώσσα δανείστηκε από την τουρκική μόνο 57 και από τη σλαυική μόνο 34 λέξεις.

Ο πλούτος των ελληνικών αυτών λέξεων δεν είναι δυνατόν να παρουσιαστεί στο παρόν περιορισμένο άρθρο. Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να συμβουλευτεί τα μεγάλα λεξικά τα οποία αναφέρθηκαν προηγουμένως, αλλά και πολλά άλλα που δημιουργήθηκαν από ιδιωτική πρωτοβουλία και όχι από κρατική φροντίδα. Μολαταύτα, θεωρείται σκόπιμο να δοθούν στη θέση αυτή ελάχιστα τυχαία παραδείγματα λέξεων που δανείστηκαν οι ξένοι από την ελληνική γλώσσα, και ιδιαίτερα αυτά που επέστρεψαν ως αντιδάνεια και που ίσως σε κάποιες περιπτώσεις εντυπωσιάσουν τους αναγνώστες.

Πράγματι, εντυπωσιάζει το γεγονός ότι και το όνομα ακόμη της χώρας των Άγγλων είναι ελληνικής προέλευσης και προέρχεται από τη λέξη "αγκύλος", άποψη η οποία υποστηρίζεται από το αγγλικό ετυμολογικό λεξικό Webster και έχει ως εξής: Στην ιστορική και πολιτισμική περιοχή Holstein, που εκτεινόταν στη χερσόνησο της Γιουτλάνδης στη Βόρεια Γερμανία, υπήρχε η χώρα της αρχαίας φυλής των Αγγλοτευτόνων, η οποία είχε γεωγραφικό σχήμα κυρτό, κεκαμμένο (αγκύλο), εξού και χώρα των Angles αποκαλούνταν. Από την ίδια λέξη προέρχεται το λατινικό Anglia και τα αγγλικά England και English. Επίσης, από τη λέξη "αγκύλος" προκύπτει η λατινική angulus, οι αγγλικές angle (γωνία, αγκιστρώνω), angular (γωνιώδης) κτλ. Αλλά και η λέξη lord (λόρδος), ο γνωστός αγγλικός τίτλος ευγενείας, προέρχεται από τις ελληνικές λόρδωση και λορδός, που σημαίνουν κύρτωση του σώματος προς τα πίσω και κατά συνέπεια κόρδωμα, έπαρση και υπεροψία, όπως ακριβώς συμπεριφέρονται οι λόρδοι.

Η λατινική λέξη portus, η ιταλική και γερμανική porto, η γαλλική και αγγλική port, που σημαίνουν λιμάνι, προέρχονται από τις ελληνικές πείρω και περάω (περνώ), εξού και πόρος (πέρασμα), Πειραιάς κτλ. Από την ίδια ρίζα προέρχονται η ιταλική porta, η γαλλική porte και η αγγλική και γερμανική portal (θύρα). Επομένως, η λέξη πόρτα έχει ξεκάθαρη ελληνική ρίζα και κάθε φορά που την περνάει κανείς πρέπει να σκέφτεται πως είναι αντιδάνειο. Από την ίδια ρίζα επίσης προέρχονται και άλλα παράγωγα, όπως portier (θυρωρός), porche (νάρθηκας), portique
(στοά) κτλ.

Μια άλλη εντυπωσιακή ομάδα αντιδανείων, τα οποία ακροθιγώς έχουν αναφερθεί προηγουμένως, αφορά το ρήμα "βαλλίζω", που σημαίνει κουνώ τα πόδια μου, πηδώ, χορεύω. Από το βαλλίζω προέρχεται το λατινικό ballo (χορός), το αγγλικό ball (μπάλα ή μπάλλα, σφαίρα, τόπι, χοροεσπερίδα), τα ιταλικά ballare και balletto (αντιδάνειο για το χορόδραμα), τα γαλλικά ballet, ballade και valse, το γερμανικό walzer (ο χορός βαλς) κτλ. Κάθε φορά λοιπόν που χορεύουμε ή παίζουμε μπάλα, να θυμούμαστε πως οι Ευρωπαίοι τίμησαν και κράτησαν την ορθογραφία των παραγώγων του ελληνικού ρήματος βαλλίζω με δύο λάμβα.
Η λατινική λέξη sal (αλάτι) προέρχεται από την ομηρική λέξη αλς που σημαίνει θάλασσα, και επειδή παίρνει δασεία προφέρεται ως (σ)αλς. Από τη ρίζα αυτή δημιουργήθηκαν ένα σωρό ευρωπαϊκές λέξεις (σάλτσα, σαλάτα, σαλάμι κτλ.) που γύρισαν σε μας ως αντιδάνεια.

Και αφού μιλούμε για φαγώσιμα ας θυμηθούμε και τη λέξη "μαρμελάδα"η οποία προέρχεται από την αρχαία ελληνική "μελίμηλον" (πολτός βρασμένων μήλων ή άλλων οπωρών). Από το μελίμηλον προέκυψε η λατινική melimelum, η πορτογαλλική marmelada, η γαλλική και αγγλική marmelade κτλ. Αλλά και η λέξη βούτυρο που αλείφουμε με τη μαρμελάδα στο ψωμί είναι ελληνικής προέλευσης. Την πήραν οι Λατίνοι και την έκαναν butyrum, οι Άγγλοι και οι Γερμανοί butter, οι Γάλλοι beurre κτλ. Αξίζει να σημειωθεί βέβαια, ότι η ελληνική λέξη βούτυρο είναι σύνθετη από το "βους" (βόδι) και "τυρός" (τυρί), δηλαδή βούτυρος (τυρί βοός), αλλά επικράτησε το ουδέτερο βούτυρο.

Μια άλλη "γλυκιά" λέξη, το αγγλικό kiss και το γερμανικό kussen (φιλώ, φιλί), προέρχεται από το πανάρχαιο ελληνικό ρήμα κυνέω, που σημαίνει φιλώ, ασπάζομαι. Ο ποιητικός μέλλων της λέξης είναι "κύσσω" με δυο σίγμα, εξ ου και η ορθογραφία του kiss. Οι εκκλησιαζόμενοι ορθόδοξοι Χριστιανοί που παρακολουθούν την ακολουθία του εσπερινού, ακούν από την πλευρά του χορού μεταξύ των άλλων και το "... εν αμαρτίαις εκύσσησέ με η μήτηρ μου".

Από την αρχαία ελληνική λέξη "λύκη" που σημαίνει φως, εξού τα παράγωγα λυκόφως και λυκαυγές, προέκυψαν οι λατινικές lux, luxus (πολυτέλεια) και lustrum (γυαλάδα, στίλβωση), η ιταλική luna (σελήνη), η αγγλική light (φως) κ.τ.λ.
Από τη "χλαίνα" και "χλαίνη" προέκυψε το λατινικό laena και ακολούθως τα γαλλικά, ιταλικά και ισπανικά laine και lana (μαλλί), τα lainage, lanagio και lanar (μάλλινο ύφασμα), τα lainerie και laneria (εριουργία) κ.τ.λ. Επομένως, όταν η Ελληνίδα "λαναρίζει" μεταχειρίζεται αντιδάνειο. Η λέξη χλαίνα (χειμερινός μάλλινος, χονδρός επενδύτης) είναι πανάρχαια ομηρική.


Στην Οδύσσεια αναφέρεται: "... επί χλαίναν βάλε κοιμηθέντι", και 30 αιώνες αργότερα ένας Έλληνας στρατιώτης έγραφε στο ημερολόγιό του, μέσα στη λαίλαπα του αλβανικού μετώπου (7-1-1941), το ίδιο πράγμα: "Βάλαμε τη χλαίνη και κοιμηθήκαμε".
Τα τελευταία χρόνια η ένδοξη ελληνική χλαίνη αντικαταστάθηκε από το "τζάκετ". Η ελληνική ψευτοκουλτούρα μας βοηθάει να ξεπεράσουμε τα επάρατα συμπλέγματα του ρατσισμού και σοβινισμού (προφανώς εννοούν τη φιλοπατρία), προκειμένου να γίνουμε καλά και υπάκουα παιδιά, ώστε να μη μας μαλώνουν οι "μεγά-λοι" και τα φερέφωνά τους, οι γείτονές μας Τούρκοι, Σκοπιανοί και Αλβανοί. Η κατήχηση αρχίζει από τη μικρή ηλικία, με τα υπέροχα βιβλία τα οποία επιβάλλει το υπουργείο παιδείας (συγχαρητήρια για την επιμονή της κας υπουργού) και τα οποία θα μπορούσαν να μπουν συλλήβδην κάτω από το γενικό τίτλο: "Πως οι Έλληνες φορολογούμενοι θα μάθουν να ροκανίζουν την ιστορία και τη γλώσσα τους". Άραγε, γνωρίζει ο ταλαιπωρημένος αυτός λαός τη σύνθεση της Επιτροπής που ελέγχει την έκδοση των σχολικών βιβλίων; Θα ήταν πολύ σημαντικό να ενδιαφερθούν και να πληροφορηθούν οι Έλληνες φορολογούμενοι ποιοι είναι αυτοί οι "συμπατριώτες" τους που αλλοιώνουν αυθαίρετα την πολύτιμη κληρονομιά της γλώσσας και της ιστορίας τους. Αυτοί οι πληρωμένοι ψευτοέλληνες -προδότες που προβάλλονται επίμονα και συστηματικά από τα ΜΜΕ, χρησιμοποιώντας κούφια και γελοία επιχειρηματολογία, πρέπει να γνωρίζουν ότι "την προδοσίαν ηγάπησαν, τον προδότην όμως κανείς". Γι' αυτό, η αρά και οι ερυνίες, θα συνοδεύουν αυτούς και τις οικογένειές τους δια βίου.
Οι περισσότεροι λαοί, παρά την πενιχρή πολιτιστική τους κληρονομιά, πασχίζουν με κάθε τρόπο να προβάλλουν κάτι από αυτό που διαθέτουν, και καλά κάνουν. Αντίθετα, εμείς καλλιεργούμε συστηματικά, κάτω από το σύμπλεγμα του ραγιαδισμού και της συμπαρομαρτούσας ξενομανίας, την υποβάθμιση, τον ακροτηριασμό και το χλευασμό της κληρονομιάς μας.
Οι ξένοι οι οποίοι χρησιμοποιούν στο λόγο τους ελληνικές λέξεις, θεωρούνται από τους συμπατριώτες τους ως άτομα με υψηλή πνευματική καλλιέργεια. Στη χώρα μας, αντίθετα, γίνεται προσπάθεια για "κοινωνική αναβάθμιση" μέσω ξενισμών, με τη δικαιολογία ότι δεν έχουμε κατάλληλες λέξεις! Από λεξιπενία όμως δεν πάσχει η ελληνική γλώσσα αλλά οι Έλληνες αδιάβαστοι και ανημέρωτοι χρήστες της. Η γλώσσα μας διασώθηκε μέσα από 400 χρόνια σκλαβιάς και σκοταδισμού, και κινδυνεύει τώρα σε περίοδο ελευθερίας και δημοκρατίας.
Ευτυχώς, υπάρχουν ακόμη μερικοί γνωστικοί γονείς και δάσκαλοι, οι οποίοι αντιλαμβάνονται περί τίνος πρόκειται και πράττουν αναλόγως.
Ύστερα από δυο μέρες πήρα τις σημειώσεις μου και πήγα, με επιχειρήματα πλέον, να αντιμετωπίσω τον νεαρό εκείνο και αναιδή υπάλληλο, αλλά δεν τον βρήκα εκεί. Οι συνεργάτες του με πληροφόρησαν ότι ο εν λόγω σπούδασε σε παιδαγωγική ακαδημία των Σκοπίων και την προηγούμενη μέρα ήρθε ο διορισμός του στο ελληνικό δημόσιο! Έμαθα πως είναι ένας από αυτούς που έγραψαν πολλά φαιδρά πράγματα, παρά την υψηλή βαθμολογία που απολάμβανε από τους διορισμένους στο Λύκειο καθηγητές του.
Παρουσιάζω μερικά παραδείγματα: "Οκτώμβριος", "κατ' όλη τη διάρκεια", "κάθετε", "μεταβάλονται", "δαπανεί" κ.ά. Αυτός ο άνθρωπος εξακολουθεί να πληρώνεται από το ελληνικό δημόσιο για να "διαπλάθει" το πνεύμα των ελληνοπαίδων.
Όλα αυτά με στενοχωρούν, με κάνουν να λυπούμαι και να αναφωνώ μαζί με τον ποιητή Σεφέρη: "Η Ελλάδα με πληγώνει" ή μάλλον "Οι Νεοέλληνες με πληγώνουν".