ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Μαρίκα Κοτοπούλη: Πένθος για τον Ίωνα Δραγούμη - Θέατρο και ζωή αξεχώριστα…

ΟΔΟΣ 22.7.2021 | 1089

Ο Δραγούμης νεκρός και το θέατρο της κατεστραμμένο. Η ζωή της απερημωμένη. Πρέπει ν’ αρχίσει ξανά. 

Έχει απομείνει στη μνήμη μας –σχεδόν μας έχει επιβληθεί «δικαιώματι»– η εικόνα μιας Πηνελόπης Δέλτα ως της «Κυρίας με τα Μαύρα». Η ίδια γράφει πως φόρεσε «τα μαύρα» (για να μην τα ξαναβγάλει ποτέ ως το θάνατό της) από τη μέρα εκείνη του 1908 στην Πόλη, που έδωσε (;) οριστικό τέλος στον (αλλοπρόσαλλο όσο και ανολοκλήρωτο) έρωτά της με τον Δραγούμη· έναν έρωτα που κρατούσε από τις μέρες της Αλεξάνδρειας του 1905. Την ίδια ακριβώς χρονιά ο Δραγούμης θα συναντηθεί με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη και τον γεμάτο πάθος έρωτά τους δεν θα σβήσει παρά μονάχα ο θάνατος στις 30 Ιουλίου του 1920.

Στο Αρχείο του Αθανασίου Σουλιώτη-Nικολαΐδη, στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη -ΑΣΚΣΑ, υπάρχουν τέσσερις αχρονολόγητες φωτογραφίες της Μαρίκας Κοτοπούλη. Σ’ αυτές, η μεγάλη ηθοποιός εικονίζεται μαυροντυμένη ενώ μια πλερέζα καλύπτει διακριτικά το κεφάλι της. Σε μια φωτογραφία (τούτη τη φορά και με μαύρα γάντια) απαγγέλλει μόνη πλάι από τη θυμέλη στο κέντρο κάποιου αρχαίου θεάτρου. Κλειδί και οδηγός για την αντιστοίχιση, σε χρόνο και τόπο, των φωτογραφιών αυτών, στάθηκε η φωτογραφία όπου η Κοτοπούλη πάνω σε μόνιππο με αμαξά, βρίσκεται μπροστά στην είσοδο ενός ξενοδοχείο στο υπέρθυρο του οποίου διαβάζουμε την επιγραφή: Cavour Palace Hotel… Με αρκετό «ψάξιμο» στο google βρέθηκαν τα διαπιστευτήριά του. Μια κάρτα με σχέδιο του ξενοδοχείου από την εποχή εκείνη: Η πρόσοψη ταιριάζει απολύτως με αυτήν που βλέπουμε στη φωτογραφία. Τόπος: Via Dei Mille Syracusa. Πολύ κοντά στη θάλασσα. Στις Συρακούσες λοιπόν…

Ας πιάσουμε όμως το νήμα από την αρχή. Λέγεται πως πέρασαν αρκετές μέρες (σχεδόν μήνας…) ώσπου οι δικοί της να επιτρέψουν να πληροφορηθεί η Μαρίκα το θάνατο του αγαπημένου της. Δεν θεωρώ πιθανή μια τέτοια εκδοχή. Ίσως μερικές μέρες να κατάφεραν να την ξεγελάσουν λέγοντάς της πως «κρατούν και πάλι τον Ίωνά της δεσμώτη», πως «τον εκτόπισαν εκ νέου», όμως «σε άγνωστο τούτη τη φορά μέρος» κλπ. Την είχαν βέβαια αμέσως απομακρύνει από το σπίτι της οδού Ξενίας στους Αμπελόκηπους, όπου συζούσαν με τον Δραγούμη, για το ενδεχόμενο να δεχτεί και αυτό επίθεση από τον οργισμένο όχλο των βενιζελικών που κινούνταν υπό την απόλυτη κάλυψη των Ταγμάτων Ασφαλείας του περιβόητου Παύλου Γύπαρη τις σκοτεινές εκείνες μέρες. 

Το γεγονός πως το θέατρο της στο κέντρο της Αθήνας είχε ήδη βανδαλιστεί και καταστραφεί, σχεδόν εκ θεμέλιων, δικαιολογούσε απολύτως έναν τέτοιο φόβο. Μπορεί προσωρινά να είχαν πετύχει να μην της φανερώσουν και τις εφημερίδες που, έστω και ελεεινά λογοκρινόμενες (οι αντιβενιζελικές) ή ηλιθιωδώς διαστρεβλώνοντας τα γεγονότα (οι φιλοκυβερνητικές), αποκάλυπταν από την επομένη κι όλας του φόνου το φρικτό γεγονός. Κατ’ άλλους μεν στον Γεώργιο Βλάχο της «Καθημερινής» κατ’ άλλους δε στον επιστήθιο φίλο του Δραγούμη (και εραστή της Κοτοπούλη για μικρό διάστημα), τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη, έτυχε ο βαρύς κλήρος να αναγγείλει τα λυπηρά. Ο Φρέντυ Γερμανός, στην «Εκτέλεση», μας δίνει μια γεύση από τα επιγενόμενα: 

Η Κοτοπούλη μένει για μια στιγμή ακίνητη – ύστερα ορμάει στο πάτωμα κι αρχίζει να γδέρνει, με τα νύχια της, τα σανίδια. Τα νύχια της γεμίζουν αίμα– το ξύλο μπαίνει βαθιά μέσα στα νύχια της «Ποτέ άλλοτε δεν ένιωσα τόσο βαθιά το θάνατο μέσα μου».

Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς η Κοτοπούλη θα εξομολογηθεί:

Την ώρα που είχα πέσει στο πάτωμα κι έγδερνα τα σανίδια σκεφτόμουν βαθιά μέσα μου – ίσως πάρα πολύ βαθιά μέσα μου: «Άραγε στην Ηλέκτρα την ώρα που πέθανε ο Ορέστης και φωνάζω “Ορέστη-Ορέστη”, παίζω τόσο καλά τη σκηνή;».

Τίποτε άλλο δε θα συνταίριαζε καλύτερα με το παραπάνω όσο εκείνο που είχε πει πολύ αργότερα, το 1929, σε μια συνέντευξη «εφ’ όλης τη ύλης», στον Κωστή Μπαστιά: 

Δεν ξεχώρισα ποτέ το θέατρο από τη ζωή.

Τελευταία παράσταση που παίχτηκε στο Θέατρο της Κοτοπούλη τον Ιούλιο του 1920 ήταν «Η πράσινη Κουρτίνα». Από τον Αύγουστο πέφτει η Μαύρη Αυλαία σ’ ένα κομμάτι της ζωής της Μαρίκας. Κι έτσι δεν κρατά πια μονάχα η Δέλτα το ενδυματολογικό μονοπώλιο. Η Κοτοπούλη, φορεί κι εκείνη μαύρα όμως κι ένα παραπάνω: υποδύεται και ταυτόχρονα ζει το θρήνο της για τον Δραγούμη…

Ο Δραγούμης νεκρός και το θέατρο της κατεστραμμένο. Η ζωή της απερημωμένη. Πρέπει ν’ αρχίσει ξανά. Αλλά πρώτα θα πρέπει να αδειάσει από το πένθος. Ο εραστής της –ήδη από τα χρόνια της εξορίας του Δραγούμη στην Κορσική– κατά τέσσερα χρόνια νεότερός της (όσο και ο Δραγούμης σε σχέση με την Πηνελόπη Δέλτα…), ο αλεξανδρινός Γιώργος Χέλμης (1891-1975), θα αργήσει ακόμα να μπει επίσημα στη ζωή της (θα παντρευτούν το 1923). Έτσι, η Κοτοπούλη αναχωρεί για ένα ταξίδι στη Ρώμη. Τη συνοδεύουν η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία, με την οποία η Μαρίκα διατηρεί ιδιαίτερη σχέση, οι δυο αδελφές της και ο Μήτσος Μυράτ. Στη Ρώμη η Κοτοπούλη ξαναζεί στιγμές δυνατές του περασμένου βίου της με τον Ίωνα, καθώς τον Οκτώβριο του 1909 την είχαν ξαναεπισκεφθεί μαζί. Βαδίζει στους ίδιους τόπους που ξυπνούν τις αγαπημένες μνήμες. Θα επιστρέψει από τη Ρώμη πριν τα Χριστούγεννα του 1920. Το θέατρο έχει επισκευαστεί και είναι έτοιμο. Οι ηθοποιοί της είναι επίσης έτοιμοι να ανεβάσουν παραστάσεις από το παλιότερο δραματολόγιο χωρίς την ίδια επί σκηνής.

Τον Απρίλιο του 1921 η Μαρίκα Κοτοπούλη, με τη συνοδεία και πάλι της φίλης της Μαρίας Καραβία, θα αναχωρήσει ξανά για τη Ρώμη. Τούτη τη φορά προσκεκλημένη από τον διπλωμάτη, και παλαιό πρέσβη της Ιταλίας στην Αθήνα, τον κόμη Μποσδάρι. Από μια συνέντευξή της, που δόθηκε πιθανότατα τον Ιούνιο του 1921, στην εφημερίδα «Πρωτεύουσα» της Αθήνας αντλούμε αρκετές πληροφορίες:

Η Κοτοπούλη όσο βρίσκεται στη Ρώμη, ως φιλοξενούμενη του Μποσδάρι, επισκέπτεται στο σπίτι του στον Παλατίνο λόφο, τον διάσημο καθηγητή της Αρχαιολογίας Τζιάκομο Μπόνι (1859-1925) που είχε ανασκάψει ολόκληρη σχεδόν την Ρώμη. Στο σπίτι του Μπόνι παρευρίσκεται και ο διευθυντής του υπουργείου Παιδείας. Ζητούν από την Κοτοπούλη να τους απαγγείλει κάτι κι εκείνη ανταποκρίνεται με προθυμία. Οι παριστάμενοι συγκινούνται βαθιά. Ο Διευθυντής του υπουργείου τις επόμενες μέρες την παρουσιάζει στον σημαντικό πολιτικό παράγοντα της ιταλικής Βουλής Λουίτζι Λουτσάτι που είχε διατελέσει και πρωθυπουργός (1910-11) τη χώρας.

Κατά την περίοδο αυτή πραγματοποιείται στις Συρακούσες της Σικελίας το Δεύτερο Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Θεάτρου των Συρακουσών στο Teatro Greco di Syracusa. Το πρώτο Φεστιβάλ είχε πραγματοποιηθεί το 1914. Η κανονική διεξαγωγή του τα επόμενα χρόνια διακόπηκε εξ αιτίας της προπαρασκευής και αργότερα της εκδήλωσης του Α’ Παγκόσμιου πολέμου. Χορηγός και εμπνευστής του φεστιβάλ είναι ο κόμης Μάριο Τομάζο Γκαργκάλλο (1886-1956). Τις παραστάσεις καθοδηγεί και διδάσκει στους ηθοποιούς ο ελληνιστής καθηγητής φιλολογίας και συνθέτης Έκτορας Ρομανιόλι (1871-1938). Η Καραβία παρακινεί επίμονα την Κοτοπούλη να παραβρεθούν στις εκδηλώσεις. Ο Λουτσάτι εφοδιάζει την Ελληνίδα τραγωδό με συστατική επιστολή προς τον Γκαργκάλο κι έτσι αυτή αναχωρεί με την συνοδό της για τις Συρακούσες. 

Καταφθάνουν υπό βροχή στην πόλη στις 17 Απριλίου και κατευθύνονται αμέσως προς το θέατρο. Η Κοτοπούλη παραδίδει την συστατική επιστολή στον Γκαργκάλο κι αυτός της ζητεί να συναντηθούν μετά την παράσταση που παρακολουθούν («Χοηφόρες» του Αισχύλου). Την επομένη η Μαρίκα και η σύντροφός της ενώ γευματίζουν στην Βίλλα Πολίτι (πολυτελές ξενοδοχείο της πόλης και σήμερα) δέχονται την επίσκεψη μιας Ελληνίδας η οποία «εν θριάμβω» –όπως μαρτυρεί η ίδια η Κοτοπούλη– τις οδηγεί στον κόμη Γκαργκάλο που, κατά τα φαινόμενα, είχε κινήσει γη και ουρανό μέχρι να τις εντοπίσει στην πόλη. Η κουστωδία αναχωρεί για το θέατρο όπου η Κοτοπούλη διακρίνει ανάμεσα στους θεατές και τον Φίλιππο Μαρινέτι, εισηγητή του Φουτουρισμού αλλά και διαπρύσιο εκπρόσωπο του φασισμού στην Ιταλία. 

Μπροστά σε ολιγάριθμους δημοσιογράφους, λόγιους ανταποκριτές και συγγραφείς, το πρωί της 18ης Απριλίου, στις 11.00 το πρωί, η Μαρίκα Κοτοπούλη φορώντας μαύρα κατευθύνεται προς τη θυμέλη στο μέσον της ορχήστρας του θεάτρου και απαγγέλει αποσπάσματα από τα μέρη της Ιφιγένειας εν Αυλίδι του Ευριπίδη και ενός μέρους του ρόλου της Κλυταιμνήστρας από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, ενθουσιάζοντας το κοινό. Της ζητούν να απαγγείλει απόσπασμα από το ρόλο της Ηλέκτρας στις Χοηφόρες αλλά εκείνη αποφεύγοντας να συγκριθεί με την πρωταγωνίστρια Τερέζα Φραντσίνι που ερμηνεύει εκείνες τις μέρες τον ρόλο αυτόν στις παραστάσεις των Συρακουσών (ή μήπως επειδή φοβάται πως δεν θα καταφέρει να φτάσει στο ερμηνευτικό ύψος των στιγμών τότε που θρήνησε τον δικό της Ορέστη γδέρνοντας το πάτωμα και ματώνοντας τα χέρια της;) αποφασίζει να ανταποκριθεί υπό τον όρο ότι θα την ακούσει μονάχα ένας θεατής… Αυτός δεν θα είναι άλλος από τον θρυλικό Ρομανιόλι. Εκείνος ενθουσιάζεται και της ζητά (αίτημα που θα επανέλθει και χρόνια αργότερα επισήμως από την διοργανώτρια επιτροπή του Φεστιβάλ) κάποια μελλοντική συνεργασία με το θεσμό των Συρακουσών. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η στιχομυθία της ηθοποιού με τον Ρομανιόλι, την οποία μας μεταφέρει η ίδια στην συνέντευξή της στην «Πρωτεύουσα» (η εφημερίδα ονομαζόταν έτσι από τις 2 Ιανουαρίου μέχρι την 1η Οκτωβρίου 1921. Συνέχισε με το όνομα «Η Απογευματινή Πρωτεύουσα». Στις 21 Οκτωβρίου 1923 μετονομάστηκε ξανά σε «Πρωτεύουσα»): 

Δεν είναι δική μου δουλειά να σας πω τι έγινε. Θα μιλούσα για τον εαυτό μου. Ξέρετε πόσον ενθουσιώδεις είναι οι Ιταλοί και πόσον ζωηρά εκδηλώνουν τον ενθουσιασμό τους. Όταν ηθέλησα να ζητήσω συγγνώμην διότι έπαιξα με την πλερέζα ο Ρομανιόλι διεμαρτυρήθη.

—Όχι, όχι, εφώναξε· τα φορέματά σας είναι αρχαία Ελληνικά.

—Μα δεν πιστεύω να φορούσε γάντια η Ιφιγένεια κ. Καθηγητά.

—Λάθος, λάθος, εκραύγασεν ο ενθουσιασμένος Ιταλός· έπρεπε να φορεί.

Η Κοτοπούλη θα επιστρέψει στην Αθήνα πριν από το Πάσχα του 1921, καθώς τον Μάιο διεξάγονταν εθνικές εκλογές στη Ιταλία (που αποδείχτηκαν καθοριστικές για την άνοδο στη εξουσία των Φασιστών και του Μπενίτο Μουσολίνι). Στη σκηνή όμως θα ξανανεβεί, ύστερα από αποχή ενός χρόνου, στις 19 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς με το έργο «Ζήτω η ζωή» του Χέρμαν Σούντερμαν. Από το θίασο Μαρίκας Κοτοπούλη –το ομώνυμο θέατρο πλέον θα τελεί «υπό την αιγίδα του Κράτους» και θα μετονομασθεί σε «Βασιλικόν Θέατρον»– ανεβαίνει δραματολόγιο με… δεκαοκτώ τίτλους έργων. Την προηγούμενη χρονιά, καθώς οι παραστάσεις διακόπηκαν με βίαιο τρόπο στο τέλος Ιουλίου, το δραματολόγιο περιελάμβανε μόλις οκτώ έργα...

Φωτογραφίες:

Σελ. 10 Η Μαρίκα Κοτοπούλη σε άμαξα φωτογραφίζεται μπροστά από το ξενοδοχείο Cavour Grand Palace κατά την ολιγοήμερη διαμονή της στις Συρακούσες τον Απρίλιο του 1921. Συλλογή Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Φωτογραφικό Ιστορικό Αρχείο Α.Σ.Κ.Σ.Α. [αριθ. τεκμηρίου: 7329].

Σελ. 10 Η Μαρίκα Κοτοπούλη, ως Αμερικανίς δημοσιογράφος στά «Πολεμικά Παναθήναια» το 1914, Συλλογή Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Φωτογραφικό Ιστορικό Αρχείο Α.Σ.Κ.Σ.Α. [αριθ. τεκμηρίου: 7327].

Σελ. 11 Η Μαρίκα Κοτοπούλη με μαύρα (καθισμένη) φωτογραφίζεται σε κήπο με ζεύγος φίλων (πιθανότατα στη Ρώμη). Απρίλιος του 1921. Συλλογή Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Φωτογραφικό Ιστορικό Αρχείο Α.Σ.Κ.Σ.Α. [αριθ. τεκμηρίου: 7330].

Σελ. 11 Η Μαρίκα Κοτοπούλη ντυμένη στα μαύρα, πλάι στην θυμέλη του Αρχαίου ελληνικού Θεάτρου των Συρακουσών, απαγγέλει το πρωί της 18ης Απριλίου 1921 μπροστά σε ολιγοπληθές κοινό ανταποκριτών, δημοσιογράφων συγγραφέων, αποσπάσματα από την Ιφιγένεια Εν Αυλίδι και τον Αγαμέμνονα (τα μέρη της Ιφιγένειας και της Κλυταιμνήστρας). Συλλογή Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη – Φωτογραφικό Ιστορικό Αρχείο Α.Σ.Κ.Σ.Α. [αριθ. τεκμηρίου: 7328].

Σελ. 11 Αφίσα του ξενοδοχείου Cavour Grand Palace των Συρακουσών.

Σελ. 12 Η αφίσα του Δεύτερου Φεστιβάλ Αρχαίου ελληνικού θεάτρου των Συρακουσών (1921). Δεξιά: Η αφίσα της παράστασης με την οποία η Μαρίκα Κοτοπούλη ξανανέβηκε στο σανίδι του θεάτρου τον Αύγουστο του 1921.

Σελ. 12 Εικόνα από τις καταστροφές που προκάλεσαν οι φανατικοί Βενιζελικοί στο Θέατρο Κοτοπούλη στις 30 Ιουλίου 1920.

Πηγές:

–Μαρίκα Κοτοπούλη - έκφρασις, στη σειρά Χρόνος και δημιουργοί, επιμέλεια: Ευα Γεωργοσοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2001.

–Γιώργος Ανεμογιάννης, Μαρίκα Κοτοπούλη — Η φλόγα, Έκδοση Μουσείου και Κέντρου Μελέτης του Νεοελληνικού Θεάτρου, Αθήνα 1994.

–Φρίξος Ηλιάδης, Μαρίκα Κοτοπούλη, Δωρικός - Αθήνα 1996.

–Ναταλία Μηνιώτη, Παρουσίαση και ερμηνεία των θεατρικών παραστάσεων του Φεστιβάλ των Συρακουσών στα πρώτα χρόνια λειτουργίας τους (1914-1939), διδακτορική διατριβή - Α.Π.Θ. , Θεσσαλονίκη 2015.

–Μυράτ Δημήτρης, Ο κύριος Ίων, στο: συλλογικό Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη- Εκατό χρόνια από τη γέννησή του, Τετράδια Ευθύνης, τ.7, 1978, σελ. 54-65. 

–Δελβερούδη Ελίζα–Άννα, στο: Μαρίκα Κοτοπούλη, Εικοσιπέντε χρόνια από τη ζωή της, 1887-1912. Σχέδιο βιογραφίας, Μνήμων, Tόμος 12ος, 1989, σ.σ. 43-66. 

–Κοτοπούλη Μαρίκα, Δεν ξεχώρισα ποτέ το θέατρο από τη ζωή, μια συνομιλία της Μ.Κ. με τον Κωστή Μπαστιά, στο: Μαρίκα Κοτοπούλη, Έκφρασις - Σκέψη - Χρόνος - Δημιουργοί, Πρόλογος - Επιμέλεια Έφη Γεωργουσοπούλου, εκδόσεις Καστανιώτη 2001, σελ. 23-46. [Η συνομιλία πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Ελληνικά Γράμματα, που διηύθυνε ο Κ. Μπαστιάς, στα: τχ. αρ.39 (15 Ιανουαρίου 1929), σελ. 141-147, τχ. αρ. 40 (1 Φεβρουαρίου 1929), σελ. 141-147, τχ. αρ. 41 (15 Φεβρουαρίου 1929), σελ. 242-248, Έτος Δ' 1929, Αθήνα]. 

–Γερμανού Φρέντυ, Η εκτέλεση - Ο έρωτας και ο θάνατος του Ίωνα Δραγούμη, εκδόσεις Κάκτος (1985). 

Ο Νώντας Τσίγκας, γεννήθηκε το 1959. Κατάγεται από το Βογατσικό της Καστοριάς, γενέτειρα της οικογένειας Δραγούμη. Σπούδασε ιατρική και ειδικεύθηκε στη Νευρολογία. Ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Έχει μέχρι τώρα εκδώσει μια συλλογή διηγημάτων ενώ έχει δημοσιεύσει διηγήματά του σε λογοτεχνικά περιοδικά. Ασχολείται συστηματικά με το υλικό των αδημοσίευτων Τετραδίων του Ίωνος Δραγούμη. Από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορεί ήδη, με εισαγωγή-επιμέλεια-σχολιασμό-επίμετρο του ιδίου, ο τόμος Ίωνος Δραγούμη —Τα «Κρυμμένα» ημερολόγια (Οκτώβριος 1912—Αύγουστος 1913) ενώ ετοιμάζονται προς έκδοση: Τα αδημοσίευτα «ημερολόγια» 1902-1905, Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου και Τα αδημοσίευτα «ημερολόγια» 1905-1908, Αιώνιος περιπατητής, αιώνιος ταξιδευτής... Μεγάλο μέρος των εγγραφών των τετραδίων 1902-1908 έχει ήδη δημοσιευθεί με δική του επιμέλεια-υπομνηματισμό στην εφημερίδα Οδός της Καστοριάς.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 22 Ιουλίου 2021, αρ. φύλλου 1089.