«Περί της εαυτού ψυχής»

Το κείμενο που ακολουθεί είναι από την παρουσίαση του βιβλίου του Ισιδώρου Ζουργού "Περί της εαυτού ψυχής" (εκδόσεις Πατάκη) που πραγματοποιήθηκε στην αυλή του μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (αρχοντικό Πηχιών) την Δευτέρα 18 Σεπτεμβρίου 2023· ομιλία της υπευθύνου των εκπαιδευτικών δράσεων του μουσείου κ. Σόνιας Ευθυμιάδου Παπασταύρου:

* * *

Αξιότιμε κ. Ζουργέ, καλωσήρθατε και πάλι στην Καστοριά!

Σεβασμιότατέ μας, επίσημες αρχές του τόπου μας, αγαπητοί μας συμπολίτες, χαιρόμαστε που είστε μαζί μας στην όμορφη αυλή μας με αφορμή ένα βιβλίο και τον άξιο συγγραφέα του, τον οποίο γνωρίζω από το 2008 –ξέρω πως πολλοί από σας τον ξέρετε από νωρίτερα, από το «Στη σκιά της πεταλούδας»(2005)– όταν ο κοινός μας φίλος και συντοπίτης μας συγγραφέας από το Βογατσικό Νώντας Τσίγκας μας σύστησε την Αηδονόπιτά του με άρθρο του στην εφ. ΟΔΟΣ. Πείστηκα από τα γραφόμενά του, την αγόρασα, τη διάβασα και ενθουσιάστηκα. Πρότεινα, λοιπόν, στο Προεδρείο του Συλλόγου Δασκάλων του Νομού μας να διοργανώσει εκδήλωση προς τιμήν του με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Εκπαιδευτικού, καθώς ο κ. Ζουργός είναι δάσκαλος που ξεχώρισε ως συγγραφέας και τιμά γενικότερα τα ελληνικά γράμματα. 

Δεν πρόκειται ποτέ να ξεχάσω την ερώτηση που του υπέβαλε στο τέλος της εκδήλωσης μια κυρία: «Και τι κάνουμε όταν τελειώνουμε το διάβασμα ενός βιβλίου που μας συνεπήρε, που λατρέψαμε; Αυτόν τον αποχωρισμό με ποιον τρόπο μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε, να τον αντέξουμε;» κι ήταν η ερώτηση αυτή από τις ωραιότερες που έχω ακούσει στη ζωή μου και τις πιο τρυφερές… 

Στη συνέχεια, ο Ισίδωρος Ζουργός διέπρεψε: το 2011 το συναρπαστικό βιβλίο του “Ανεμώλια” πήρε το πρώτο βραβείο αναγνωστών του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου. Το 2014 το μυθιστόρημά του «Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο» έλαβε το ειδικό Βραβείο Βιβλιοπωλείων Public. Στη συνέχεια έγραψε το μυθιστόρημα «Λίγες και μία νύχτες»(2017), ενώ το 2019 το «Οι ρετσίνες του βασιλιά». Και φτάνουμε στο τελευταίο του μυθιστόρημα «Περί της εαυτού ψυχής» (2021), που έκρυβε για μας μια πολύ μεγάλη έκπληξη: ένα πολύ μεγάλο μέρος του βιβλίου εκτυλίσσεται στην Καστοριά τον καιρό που η περιοχή βρισκόταν στα χέρια των Νορμανδών. 

Συνεχίζοντας την παράδοση των βραβεύσεων, το «Περί της εαυτού ψυχής» κέρδισε το βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος από την Εταιρεία Ελλήνων Μεταφραστών Λογοτεχνίας και το Ίδρυμα Κώστα και Άρτεμης Κυριαζή, προσωπικά του δίνω ένα μεγάλο βραβείο που κατάφερε να διαβαστεί μέσω αυτού του βιβλίου του η ζωή ενός απλού εργάτη της γραφής –το θεωρώ αυτό μεγάλο κατόρθωμα!.. Ας ξεκινήσουμε, όμως, με μια απαραίτητη επανάληψη στην Ιστορία της Καστοριάς, για να καταλάβουμε καλύτερα τι ακριβώς συμβαίνει μες στο βιβλίο σας που παρουσιάζουμε σήμερα:

«Την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την Καστοριά έχουμε από τον Ρωμαίο ιστορικό Τίτον Λίβιον, ο οποίος αναφέρει ότι το έτος 200 π.Χ. η πόλη καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους και ονομάζεται Κήλητρον, δηλ. θέλγητρον, από την ομηρική λέξη κηλώ, θέλγω, τέρπω. Γενικά, επί ρωμαιοκρατίας η περιοχή της Ορεστίδας αποτελεί το Κοινόν των Ορεστών». 

Αργότερα τη συναντάμε με το όνομα Ιουστινιανούπολη. Βλέπετε, ο Ιουστινιανός, έχοντας διαβλέψει τη στρατηγική σημασία της πόλης και τη σπουδαιότητα της περιοχής για την ασφάλεια του κράτους, έχτισε νέα πόλη στη θέση της παλιάς, την οποία οχύρωσε με απόρθητο τείχος , τμήματα του οποίου σώζονται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για τα γνωστά σε μας Ιουστινιάνεια τείχη.

Από την εποχή του Ιουστινιανού ως την εποχή του Βασιλείου Βουλγαροκτόνου, δηλ. ως το τέλος του 10ου - αρχές του 11ου αιώνα, δεν έχουμε δυστυχώς πληροφορίες για την Καστοριά. Ο Βουλγαροκτόνος έρχεται αυτοπροσώπως στην Καστοριά, την απελευθερώνει το 1018 από τους Βουλγάρους, που την κατείχαν 28 χρόνια κι αρχίζει για την Καστοριά μια περίοδος ακμής, οπότε χτίζονται τα αθάνατα μνημεία που σώζονται και θαυμάζονται ως σήμερα. 

Το 1083 η Καστοριά καταλαμβάνεται από τους Νορμανδούς, αλλά μετά από λίγους μήνες απελευθερώθηκε από τα βυζαντινά στρατεύματα παρόντος του ίδιου του αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού. 

Το 1331 η Καστοριά καταλήφθηκε από τους Σέρβους του Στέφανου Ντουσάν και παρέμεινε υπό Σερβική κατοχή ως το 1380, οπότε την κατέλαβε ο ηγεμονικός οίκος των Αλβανών Μουζάκηδων ως το 1385, που την κυρίευσαν οι Τούρκοι και παρέμεινε υπό τουρκική κατοχή για 527 χρόνια, ως το 1912, που απελευθερώθηκε. 

Στο σημείο αυτό, αγαπητέ μας κ. Ζουργέ, προκύπτει αναπόφευκτα το ερώτημα πώς διαλέξατε αυτήν ακριβώς την εποχή, της βασιλείας του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, για να υφάνετε την ιστορία σας –ελπίζω να μας απαντήσετε όταν λάβετε τον λόγο.

Κύριε Ζουργέ, θέλω να μοιραστώ μαζί σας την ευχάριστη έκπληξη που ένιωθα όταν άκουγα φιλαναγνώστες φίλους να συζητούν για το ποιο βιβλίο σας αγαπούν περισσότερο και γιατί! Επίσης, προσκαλώντας Καστοριανούς φίλους στη σημερινή εκδήλωση, άκουσα πολλούς να σας αποκαλούν αγαπημένο τους κι εγώ νιώθω την ανάγκη να πω και δημοσίως πόσο χαίρομαι που κοσμήσατε τον χώρο των δασκάλων και πόσο πολύ σας θαυμάζω! 

Όχι μόνο για τις υπέροχες ιστορίες που μας έχετε χαρίσει μέσω των βιβλίων σας, όχι μόνο επειδή κάθε βιβλίο σας δε συζητιέται απλά, αλλά γίνεται αυτόματα ευπώλητο, αλλά επειδή είστε ένας φιλομαθέστατος συγγραφέας και αυτό είναι φανερό από το γεγονός ότι κάθε εποχή που αναπλάθετε απαιτεί, εκτός από τεράστια ευθύνη, και πολύ καλή γνώση της από μέρους σας, άρα ενδελεχή μελέτη και των λεπτομερειών της! Λέει, χαρακτηριστικά, η συγγραφέας Αθηνά Κακούρη πως κάπου της ξέφυγε κι έγραψε για κιλά σε εποχή όπου ίσχυε άλλη μονάδα βάρους και της το επισήμανε αναγνώστριά της αργότερα! Είναι πανδύσκολο το εγχείρημα της ανάπλασης μιας τόσο περασμένης εποχής κι εσείς είστε αληθινός μάστορας σ’ αυτό!

Ώρα όμως να έρθουμε στο τελευταίο σας βιβλίο, με αφορμή το οποίο βρίσκεστε σήμερα εδώ. Θα ξεκινήσω με το τι με μάγεψε στο βιβλίο σας αυτό: πως, ενώ θα μπορούσατε άνετα να διαλέξετε μια επιφανή προσωπικότητα της Ιστορίας και να της δώσετε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, εσείς πλάσατε εξαρχής την προσωπικότητα ενός αφανούς της Ιστορίας, πράγμα δυσκολότερο. (Ανώνυμους» τους λέγαμε παλιότερα, αφανείς, όμως, ταιριάζει καλύτερα, γιατί όλοι μας έχουμε όνομα). Αυτοί οι αφανείς προσωπικά με μάγευαν πάντα, καθώς για τους διακεκριμένους έγραφαν πάντοτε οι ιστορικοί, ενώ οι άλλοι, οι πολλοί, έμεναν στο περιθώριο της Ιστορίας, ποτέ δεν καταδέχονταν οι ιστορικοί να γράψουν γι’ αυτούς. Κι όμως και αυτοί άφησαν το αποτύπωμά τους στην Ιστορία κι ας μην έπαιξαν τον καταλυτικό ρόλο των ηγετών. 

Αγάπησα τον πρωταγωνιστή σας, τον Σταυράκιο, όμως, και επειδή δεν είναι οποιοσδήποτε Βυζαντινός, αλλά είναι αντιγραφέας. Και μπορεί σε δύο μόλις σειρές να συνοψίζουν τα σχολικά βιβλία αυτό το σημαντικότατο έργο της αντιγραφής, αλλά εσείς το περιγράφετε στο ογκώδες βιβλίο σας έτσι ώστε ο αναγνώστης του να το εμπεδώνει για τα καλά: στα μοναστήρια τότε οι μοναχοί αντέγραφαν υπομονετικά και με προσοχή αρχαία συγγράμματα καταφέρνοντας με το έργο τους αυτό να τα σώσουν και αυτό είναι μια τεράστια προσφορά στην ανθρωπότητα ολόκληρη. Κι αν εμείς οι σημερινοί, που στην εποχή μας τα βιβλία γράφονται από υπολογιστές πια –ούτε καν σε τυπογραφεία– δε φοβόμαστε πως κάποια βιβλία μπορεί να χαθούν, τότε αυτός ο κίνδυνος ήταν υπαρκτότατος. Χάρη στους σαν τον Σταυράκιο αντιγραφείς, όμως, ο κίνδυνος αυτός λιγόστεψε. 

Πρόσφεραν, λοιπόν, πολύ σπουδαίο έργο αυτοί οι εργάτες της γραφής κι εμείς σας ευχαριστούμε που με το μαγικό σας κλειδί ανοίξατε μια μυστική πόρτα, μας πήρατε από το χέρι και μας βάλατε στον δικό τους κόσμο και στην «ασήμαντη» ζωή τους, που σεις σε σημαντικότατη μετατρέψατε και σας ευχαριστούμε γι’ αυτό! Αυτός ήταν ένας επιπλέον λόγος να σας θαυμάσω περισσότερο: παρακολουθώντας την πορεία του βιβλίου σας πριν ακόμη το αποκτήσω, το έβλεπα στα ευπώλητα. Όταν το διάβασα έμεινα κατάπληκτη πώς καταφέρατε, σαν μάγος της πένας, να κάνετε τόσους αναγνώστες να διαβάσουν ένα βιβλίο που ήρωάς του είναι ένας ταπεινός εργάτης της γραφής! 

Προσωπικά, έχοντας διδάξει για 38 χρόνια, κουβέντιαζα συχνά με τους μαθητές μου για την περιπέτεια της γραφής –έχω φέρει, μάλιστα, εδώ μαζί μου, μια απόδειξη: τη ζωγραφιά που έφτιαξε και μου χάρισε η τότε μαθήτριά μου –κοπέλα τώρα για παντρειά– Μαρία Κακλαμάνου, με το όνομά μου και στο πρωτόγραμμά του, το Σ, έχει τη μορφή αγγέλου μ’ ανοιχτά τα φτερά του – εγώ ούτε που θα το σκεφτόμουν ποτέ!

 

Ξαφνικά, λοιπόν, κ. Ζουργέ, η τέχνη της γραφής, όχι της συγγραφής, αλλά της γραφής που είναι μια απλή τεχνική, που όμως αυτός που την ασκεί ως επάγγελμα εμβαθύνει και με τη βοήθειά της καλλιεργεί το πνεύμα του, χάρη στη συναρπαστική σας πένα, αρπάζει τον αναγνώστη και τον μεταφέρει στον μέχρι τώρα αδιάφορο τόπο και κόσμο των αντιγραφέων, που όμως παρήγαν έργο σημαντικότατο. Επαναλαμβάνω διαρκώς επίθετα σε υπαρκτό, μα και ανύπαρκτο υπερθετικό βαθμό συνειδητά, θέλοντας να δείξω τι μεγάλο έχετε καταφέρει με το «Περί της εαυτού ψυχής» –σας ευχαριστούμε ιδιαιτέρως γι’ αυτό! 

Εμείς οι Καστοριανοί, όμως, σας ευχαριστούμε ιδιαιτέρως και γιατί ξαφνικά, στη σελίδα 176, ξεπρόβαλε η Καστορία της εποχής που ήταν σκλαβωμένη στους Νορμανδούς, η πάντοτε όμορφη Καστοριά μας, η αγαπημένη μας καστροπολιτεία της λίμνης, αυτός ο πανέμορφος τόπος που τόσοι τον πόθησαν και τόσοι τον πάτησαν, άλλος για περισσότερα χρόνια, άλλος για λιγότερα, μα ποτέ δεν τον άφησαν ήσυχο, να παλεύει για τις καθημερινές του ανάγκες χωρίς να έχει στο κεφάλι της έναν κατακτητή. Δόξα τω Θεώ, από το 1912 και δώθε η Καστοριά μας ελεύθερη είναι, μα δεν έχει πάψει να παλεύει και πάλι με αλλαγές που δυσκολεύουν τη ζωή της και σε μαρασμό τη σπρώχνουν, έναν μαρασμό που όλοι μας, κυρίως όμως οι άρχοντές της, οφείλουν να αγωνιστούν σκληρά και με πάθος ν’ αποφύγουν για το καλό όλων μας.

Τέλος κι επειδή πρέπει να πάρετε τον λόγο εσείς κυρίως, κ. Ζουργέ, καθώς η ζωή κύκλους κάνει κι η Ιστορία επαναλαμβάνεται, συνάντησα πολύ πρόσφατα στην εφημερίδα Καθημερινή τελείως απρόσμενα έναν σύγχρονο καλλιγράφο, τον Κρέιγκ Πόλαντ-Σμιθ. Θα μοιραστώ με όλους δυο-τρία σημεία πολύ ενδιαφέρουσας συνέντευξής του, για να δούμε όλοι πόσο παραπέμπει η ζωή του σε αυτήν του Σταυράκιου Κλαδά, του κεντρικού ήρωα του βιβλίου σας –μακάρι να παρέπεμπε και στο σήμερα του ελληνικού σχολείου:

«Πήγα σε εξαιρετικό σχολείο (στις ΗΠΑ), όπου ως μέρος του μαθήματος των καλλιτεχνικών, κάναμε καλλιγραφία. Μου άρεσε πολύ κι από τότε την υιοθέτησα ως χόμπι». Κάποια στιγμή ο σύγχρονος καλλιγράφος έκανε το χόμπι του επάγγελμα και μάλιστα «οι δουλειές μου είχαν αυξηθεί πολύ και, αντί να είμαι πια μόνος μου, είχα ήδη ανοίξει επιχείρηση , όπου προσέλαβα και άλλους καλλιγράφους για να μπορώ να εξυπηρετώ τους πελάτες μου [...]». 

«Στόχος των καλλιγράφων είναι η συνεχής βελτίωση, η αίσθηση ότι γράφεις ένα άλφα πιο ωραίο από το προηγούμενο, πως το στυλ σου έχει αρμονία, ωραίες αναλογίες, πως οι ομότεχνοί σου βλέπουν ότι το κάνεις καλά». «Εκείνο το δέλτα της με τη γραμμή του να ανηφορίζει με κάποιο θράσος ή το ρο της το βιαστικό, αυτό που η ροή του προς τα κάτω σταματούσε πρόωρα» περιγράφετε σεις τη γραφή της Θεολένιας, δείχνοντας καθαρά, σε μας τουλάχιστον που λατρεύουμε το χειρόγραφο, πως η ζωή της γραφής με το χέρι δεν έχει τελειώσει κι ας φαίνεται πως συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Κύριε Ζουργέ, 

Κλείνοντας θα ήθελα να πω ότι, αν γινόταν πάλι στην Καστοριά μια έκδοση με αποσπάσματα από κείμενα αναφερόμενα στην Καστοριά, ασφαλώς θα υπήρχε και το δικό σας όνομα ανάμεσα σε κείνα της Άννας Κομνηνής, του Φώτη Κόντογλου, του Νίκου Εγγονόπουλου, του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη,… που έγραψαν για την πόλη μας. Προσωπικά, μάλιστα, θα διάλεγα το εξής απόσπασμα:

«Λίγες μέρες μετά την Πρωτοχρονιά, στην Καστορία, όπως και σ’ όλη τη γύρω περιοχή, πραγματικός βασιλιάς ήταν ο χειμώνας. Η λίμνη είχε σχηματίσει τους πρώτους της πάγους κι έτσι οι βαρκάρηδες πήραν τα τσεκούρια τους. 

Ύστερα απ’ το Δωδεκαήμερο, όπως μαρτυρούσαν οι ντόπιοι, η λίμνη θα πάγωνε ολοένα και πιο συχνά. Τότε θα ‘ρχονταν εκείνες οι μέρες που οι ψαράδες θ’ αναποδογύριζαν τις βάρκες τους στις όχθες και θα ξεκινούσε η ανίχνευση του πάγου. Οι άνθρωποι της λίμνης ήξεραν να υπολογίζουν το πάχος του από τον ήχο που άφηνε το κάθε χτύπημα στην παγωμένη επιφάνεια.

Το καταχείμωνο όλη η λίμνη μεταμορφωνόταν σ’ ένα μαρμαρένιο αλώνι με υπόλευκο χρώμα. Οι νεότεροι έβαζαν τα παγοπέδιλα και ξεκινούσαν τις βόλτες ανάμεσα στις όχθες. Σε μέρες γιορτινής σχόλης στήνονταν παιχνίδια, ακόμη και αγώνες, ενώ τα ξεφωνητά έφταναν ως τα πρώτα σπίτια». 

Ισίδωρε Ζουργέ, σ’ ευχαριστούμε από καρδιάς για το δώρο που έχεις κάνει στην όμορφη πόλη μας –σου είμαστε ευγνώμονες!

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 21 Σεπτεμβρίου 2023, αρ. φύλλου 1191.