ΓΕΩΡΓΙΟΥ Α. ΔΑΟΥΤΟΠΟΥΛΟΥ: Μερικά απλά μαθήματα ανάπτυξης

Τώρα που βγήκα στη σύνταξη και έχασα το νεανικό ακροατήριο σκέφθηκα, με την άδεια της Σύνταξης της ΟΔΟΥ, να απευθυνθώ σε ένα ευρύτερο ακροατήριο όλων των ηλικιών που πιθανόν θα ήθελαν να διευρύνουν τις εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις σε θέματα μάλιστα που είναι της άμεσης επικαιρότητας και τα οποία βιώνουμε κάποιοι από εμάς με μεγάλο τίμημα στις εποχές που διανύουμε.
Το άσχημο είναι ότι δεν θα μπορώ να κάνω εξετάσεις και να έχω τη χαρά να κόψω μερικούς! Όχι, αυτό δεν είναι αλήθεια. Παρόλο που επικρατεί μια τέτοια αντίληψη μεταξύ των φοιτητών. Πάλι με έκοψε, λένε συχνά για να δικαιολογήσουν την αποτυχία τους σε ένα μάθημα. Οι καθηγητές και οι δάσκαλοι δεν είναι «κόφτες», αλλά πιστοποιητές. Πιστοποιούν τη γνώση και απονέμουν τον ανάλογο βαθμό. Τα θεματικά μας αντικείμενα θα περιστραφούν γύρω από τα θέματα της ανάπτυξης που μας αγγίζουν όλους και αποτελούν το ζητούμενο σε αυτές τις κρίσιμες περιόδους που διανύουμε. Όλοι επιθυμούν να υποδεχθούν την ανάπτυξη, αλλά συχνά αγνοούν ότι δεν θα έρθει από μόνη της, αλλά μέσα από τη συντονισμένη δράση όλων μας.

Η ανάπτυξη στην οποία στοχεύουμε οφείλει μεταξύ άλλων να είναι ολοκληρωμένη. Να μην αφορά έναν μόνο τομέα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του τόπου, αλλά το σύνολο των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτόν. Ή με άλλα λόγια, η ανάπτυξη ενός τομέα πρέπει να συμπαρασύρει και την ανάπτυξη των υπόλοιπων τομέων της οικονομίας.
Όταν η ανάπτυξη στηρίζεται σε έναν μόνο τομέα της οικονομίας, τότε καταλήγει στη λεγόμενη μονόπλευρη ή στρεβλή ανάπτυξη. Ουσιαστικά στις μεταπολεμικές δεκαετίες αυτή ήταν η μορφή ανάπτυξης που ακολουθήσαμε στη χώρα μας. Παραδείγματα τέτοιων μορφών ανάπτυξης, που καταδεικνύουν τα αδιέξοδα, αλλά και την αναγκαιότητα της ολοκληρωμένης ανάπτυξης, έχουμε πάμπολλα στη χώρα μας και καλόν είναι να θυμηθούμε μερικά.
Τα νησιά μας αναπτύσσονται τις τελευταίες δεκαετίες στηριζόμενα στην ανάπτυξη του τουρισμού και μάλιστα ενός και μόνον είδους, του θαλάσσιου. Τεράστια ξενοδοχειακά συγκροτήματα χτίζονται με τρόπο που συχνά προσβάλλει το περιβάλλον, απαιτούν υποδομές καθαριότητας και νερού που αδυνατούν να καλύψουν οι τοπικοί φορείς της αυτοδιοίκησης και ταυτόχρονα καταρρέουν άλλοι κλάδοι της οικονομίας που κανονικά έπρεπε να ωφεληθούν από την ανάπτυξη του τουρισμού (π.χ. Γεωργία).

Στη Ρόδο, τη Σαντορίνη και τη Σάμο, για παράδειγμα, η τουριστική κίνηση αυξάνεται κάθε χρόνο ενώ η γεωργία εγκαταλείπεται και οι τοπικοί οινοπαραγωγοί με τα ονομαστά κρασιά των νησιών βλέπουν με αγωνία την αμπελοκαλλιέργεια να υποχωρεί σε ανησυχητικό βαθμό. Καράβια και αεροπλάνα δεν μεταφέρουν μόνον τουρίστες, αλλά και τα είδη διατροφής που συχνά δεν είναι εγχώρια, αλλά αλλοδαπά. Η ανάπτυξη της βόρειας τουριστικής Ρόδου δεν βοηθά την ανάπτυξη της αγροτικής νότιας Ρόδου. Αν αυτό συνεχιστεί και καταστραφεί ο κοινωνικός ιστός των αγροτικών κοινοτήτων, η οικονομία του νησιού θα βρίσκεται σε διαρκή κίνδυνο και θα έχει απολέσει τα χαρακτηριστικά της αυτάρκειας και της βιωσιμότητας. Μια κρίση στον τουριστικό τομέα θα πλήξει καίρια την οικονομία του νησιού που δεν θα έχει εναλλακτικούς πόρους εισοδήματος.

Στη Σαντορίνη που την επισκέπτονται κάθε χρόνο πάνω από 1 εκατομμύριο επισκέπτες, η οικοδόμηση επεκτείνεται στην αγροτική ενδοχώρα με γρήγορους ρυθμούς. Αν αυτή η τάση συνεχιστεί, τότε ο παρατηρητής από τα υψώματα του νησιού θα βλέπει μια συνεχή οικιστική περιοχή. Το φυσικό τοπίο που αποτελεί έναν από τους κύριους λόγους προσέλκυσης των επισκεπτών θα δεχθεί ένα σοβαρό πλήγμα. Ταυτόχρονα, οι παραδοσιακοί αμπελώνες έχουν υποχωρήσει στο μισό της έκτασής τους, ενώ από τα 10 εργοστάσια τοματοπολτού που αξιοποιούσαν το παραδοσιακό ντοματάκι έχει απομείνει μόνον ένα, αυτό της Ένωσης Αγροτικών Συνεταιρισμών. Ας σημειωθεί πως το παραδοσιακό ντοματάκι της Σαντορίνης περιέχει 20% περισσότερη λικοπίνη την οποία τελευταίες έρευνες από το χώρο της ιατρικής φέρουν ως κύριο παράγοντα προστασίας των ανδρών από τον καρκίνο του προστάτη και των γυναικών από τον καρκίνο του στήθους (1).

Η γενέθλια γη των προγόνων μου, από τη μεριά του πατέρα μου, η Καστοριά, δοκιμάζεται περισσότερο από δύο δεκαετίες από την κρίση της γούνας στην οποία στηρίζονταν και χάριν της οποίας είχε περιφρονήσει τον πρωτογενή τομέα. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του Υπουργείου των Οικονομικών, τα χρέη στη ΔΟΥ Καστοριάς το 2001 ήταν από τα μεγαλύτερα της χώρας. Από την άλλη μεριά, οι αγροτικές επιδοτήσεις που καταβάλλονται είναι οι μικρότερες από όλους τους Νομούς της Μακεδονίας (στοιχεία 2005). Οι συμπολίτες μου, μόλις τώρα ανακαλύπτουν τη συμβολή του τουρισμού (ιστορικού, ορεινού, οικολογικού, θρησκευτικού) και της γεωργίας. Παρόλα αυτά αδυνατούν να κατανοήσουν τη συμβολή που μπορεί να έχουν τα ονομαστά φασόλια της Καστοριάς και αδυνατούν να οργανώσουν την εμπορία τους με τρόπο που να διασφαλίζει το όνομα και την οικονομική ωφέλεια που μπορεί να δώσει στον τόπο. Μια αξιόλογη προσπάθεια που έγινε με τη δημιουργία συσκευαστηρίου δυστυχώς οδηγήθηκε σε αποτυχία. Στην πρόσφατη επίσκεψη ανώτατου Γερμανού αξιωματούχου που σας άνοιξε διάπλατα το διαφημιστικό έντυπο αλυσίδας σούπερ μάρκετ για να σας δείξει το πόσα Ελληνικά προϊόντα διαθέτει, αναρωτιέμαι αν κάποιος από το ακροατήριο (τοπικός ηγέτης ή απλός πολίτης) του θύμιζε ότι το κατάστημα της πόλης δεν διαθέτει έστω και ένα δείγμα από τα ονομαστά φασόλια Καστοριάς!. Όλη η Ελλάδα αγοράζει φασόλια Καστοριάς και οι συγχωριανοί μου τα έχουν στις αποθήκες τους αναζητώντας αγοραστή!

Οι υποδομές της γεωργίας, δρόμοι και αρδευτικά, είχαν εγκαταλειφθεί. Είναι τραγικό να τους απαγορεύεται η χρήση στη γεωργία των νερών του ποταμού Αλιάκμονα που διασχίζει τη γη τους. Ταυτόχρονα, οι Θεσσαλονικείς σχεδιάζουν και υλοποιούν έργα δισεκατομμυρίων για την εκτροπή των νερών του Αλιάκμονα που εκτός από την ύδρευση του διψασμένου πολεοδομικού συγκροτήματος είχαν σκοπό να αποκαταστήσουν το υδατικό ισοζύγιο της λίμνης του Λαγκαδά που δημιουργήθηκε από την άφρονα διαχείριση των τοπικών υδατικών πόρων. Τέτοια τρελά πράγματα συμβαίνουν μόνο στον τόπο μας και η ευθύνη της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας του τόπου είναι τεράστια (2).

Νομίζουμε πως τα παραπάνω παραδείγματα σας έπεισαν πως η μονόπλευρη ανάπτυξη είναι μια αδιέξοδη πορεία υψηλού κινδύνου για την οικονομία του τόπου που την υιοθετεί. Τί πρέπει να κάνουμε; Σε όσες περιοχές εμφανίζονται τέτοια φαινόμενα πρέπει να θέσουμε ως πρώτη προτεραιότητα την ανάπτυξη των υπόλοιπων τομέων της οικονομίας για να φτιάξουμε μια οικονομία που δεν θα στηρίζεται σε έναν μόνον τομέα αλλά σε πολλούς. Μια οικονομία που την αποκαλώ «σαρανταποδαρούσα».
Ποιός θα την φτιάξει αυτήν την στροφή; είναι ένα άλλο κρίσιμο ερώτημα. Πριν απαντήσετε το κράτος ή η κυβέρνηση, πρέπει να συμφωνήσουμε ότι οι κρατικά σχεδιασμένες οικονομίες δεν αποδίδουν. Όπως διαλαλούμε χρόνια τώρα σε κάθε ευκαιρία, οι άνθρωποι της τοπικής κοινωνίας πρέπει να είναι οι σχεδιαστές και εκτελεστές της αναγκαίας στροφής.

Οι δράσεις των μεμονωμένων ανθρώπων συχνά έχουν προεκτάσεις που δεν τις φανταζόμαστε. Πάρτε το παρακάτω παράδειγμα που είναι πραγματικό. Σε μια διαδρομή προς τις Πρέσπες, την άνοιξη του 2000, σταματήσαμε στο Ανταρτικό για μια σύντομη ξεκούραση. Ζητήσαμε το «Ξυνό Νερό» της περιοχής. Ο ιδιοκτήτης του καταστήματος μας πληροφόρησε ότι δεν το διαθέτει και μας πρότεινε αντ’ αυτού το δανέζικο ανθρακούχο αναψυκτικό της γνωστής πολυεθνικής εταιρείας. Αρνηθήκαμε ευγενικά την προσφορά του και του θυμίσαμε ότι αυτό το προϊόν μπορούμε να το έχουμε στη Θεσσαλονίκη. Εδώ που ήρθαμε, θέλουμε να δοκιμάσουμε τα προϊόντα του τόπου που το μόνο στο οποίο υστερούν είναι η προβολή τους και το καλά οργανωμένο δίκτυο πωλήσεων.

Δεύτερο παράδειγμα. Σε μια επίσκεψη στα ονομαστά Χάνια του Πηλίου το φθινόπωρο του 2001, η παρέα πρότεινε ολιγόλεπτη στάση για να γευτούμε την ονομαστή φασουλάδα. Η σύζυγος του ταβερνιάρη που ήρθε για την παραγγελία πρότεινε μοιράζοντας τους καταλόγους να γευτούμε τηγανιά κροκόδειλου!. Ναι, τηγανιά κροκόδειλου. Μείναμε άφωνοι για λίγο. Τί σχέση έχει ο κροκόδειλος με τα ορεινά του Πηλίου; Αν κάποιος ήθελε κροκόδειλο θα μπορούσε να τον γευτεί στην Αφρική ή σε κάποιο ημεδαπό αστικό κέντρο που αλληθωρίζει αναζητώντας δεξιά-αριστερά εκκεντρικές σπεσιαλιτέ. Επιμείναμε στη φασουλάδα. Σε λίγο ήρθε μια απαίσια φασουλάδα. Και ο τελευταίος μάγειρας θα την είχε μαγειρέψει καλύτερα από την πρώτη του προσπάθεια. Με δυσφορία γευτήκαμε τη δεύτερη κουταλιά, πληρώσαμε και φύγαμε αγανακτισμένοι. Ευτυχώς, η επίσκεψη και διαμονή στις εγκαταστάσεις του Γυναικείου Συνεταιρισμού της Ζαγοράς μας αποζημίωσε. Συγχαρητήρια Κυρίες μου. Δείχνετε το δρόμο που πολλοί πρέπει να ακολουθήσουν.

Αν λοιπόν τα τοπικά προϊόντα δεν τα υποστηρίζουν οι άνθρωποι του τόπου τους γιατί στη συνέχεια διαμαρτύρονται για την ανεργία που μαστίζει τις αγροτικές περιοχές; Το ίδιο γίνεται με τα κρασιά ενός τόπου που δεν προβάλλονται στις τοπικές ταβέρνες και εστιατόρια ή το παράδειγμα με το ουίσκι που έχει γίνει το εθνικό μας ποτό ενώ όσοι ξένοι έχουν γευθεί τα τσίπουρα, τη ρακή ή τα ούζα μας με τους παραδοσιακούς μεζέδες έχουν γίνει φανατικοί χρήστες τους, εγκαταλείποντας το ουίσκι στα θύματα των διαφημίσεων (3).
Ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, των Επαγγελματικών Οργανώσεων και των Πολιτιστικών φορέων κάθε περιοχής είναι καθοριστικός για τη χάραξη τέτοιων πολιτικών στήριξης των εκλεκτών τοπικών προϊόντων μιας περιοχής. Η συγκρότηση ενός τοπικού αναπτυξιακού φόρουμ είναι το πρώτο ουσιαστικό βήμα που πρέπει να επιχειρηθεί.
Η ξενομανία μας έχει κυριεύσει, αν και τα τελευταία χρόνια, με την άνοδο του βιοτικού και πολιτιστικού επιπέδου, αλλά κυρίως την κρίση που μας έπληξε, βλέπουμε στροφή προς στοιχεία του τοπικού πολιτισμού (μεσογειακή δίαιτα, έθιμα, παραδοσιακή κατοικία, κ.ά.) την αξία και σιγουριά των οποίων ανακαλύπτουμε εκ νέου.

Συμπέρασμα: Η κρίση θα ξεπεραστεί και η ανάπτυξη θα έρθει μόνο από τη δική μας συμμετοχή σε αυτήν. Αν μερικά από τα παραδείγματα που σας ανέφερα τα κάνετε προσωπική πράξη, μη νομίζετε ότι είστε πολύ μικροί για να κάνετε τη διαφορά. Οι μικρές ατομικές δράσεις του καθενός μας, αν συναθροιστούν, δημιουργούν τεράστια μεγέθη που ουδείς μπορεί να αγνοήσει.
Μεγαλύτερη συζήτηση για αυτά τα θέματα γίνεται στο βιβλίο μου «Αειφορική Ανάπτυξη της Ελληνικής Υπαίθρου» που παρουσιάζεται μαζί με άλλα στην ιστοσελίδα μου www.daoutop.gr

1. Πρέπει όμως να επισημανθεί και παράλληλα να επαινεθεί η τοπική κοινωνία και ηγεσία που από το 2002 διοργανώνει διεθνή συνέδρια με εξαιρετικές παράλληλες εκδηλώ¬σεις για την ενίσχυση των παραδοσιακών αυτών αγροτικών δραστηριοτήτων.
2. Ευτυχώς που η επέμβαση των κοινοτικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ακύρωσε τα σχέδια αφρόνων πολιτικών και τεχνοκρατών σε τοπικό και εθνικό επίπεδο (ημεδαπής και αλλοδαπής προέλευσης) που μάλιστα συνεπικουρούνταν από επιστήμονες του ΑΠΘ που σήμερα κατέχουν υψηλές ακαδημαϊκές θέσεις.
3. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία του 2001 το ουίσκι ήταν το πρώτο στην κατανάλωση των αλκοολούχων ποτών στη χώρα μας με 23.274.000 λίτρα έναντι 10.350.000 λίτρων του ούζου. Το 1981 η κατανάλωση ούζου ήταν 17.100.000 έναντι 5.400.000 λίτρων του ουίσκι. Μέσα λοιπόν σε 20 χρόνια αυξήσαμε την κατανάλωση του ουίσκι κατά 4,3 φορές. Ας σημειωθεί ότι το ούζο στηρίζει το 50% της Ελληνικής ποτοποιίας. (Καθημερινή, 14/7/2002). Ο μέσος λοιπόν νεοέλληνας αραχτός στην πολυθρόνα του και πίνοντας το ουίσκι του σχολιάζει την επικαιρότητα και την ανικανότητα των ιθυνόντων να εξασφαλίσουν εργασία σε ένα ολοένα και αυξανόμενο μερίδιο της νεολαίας. Αυτός με τη συμπεριφορά του δεν έχει καμιά ευθύνη στο πρόβλημα. Ποιός θα μας ταρακουνήσει από αυτήν την αλλοπρόσαλλη πορεία; Όπως πληροφορούμαι, η κατάσταση είναι χειρότερη στην Κύπρο. Οι συμπατριώτες μας στο μεσημεριανό γεύμα αντί να απολαύσουν κάποιο από τα εκλεκτά και ονομαστά κρασιά τους ή έστω μια μπύρα απολαμβάνουν το ουίσκι τους. Όπως μου έλεγε Κύπριος φίλος, αν δεις κάπου σε κάποια χώρα κάποιους να πίνουν ουίσκι στο μεσημεριανό φαγητό νάσαι σίγουρος πως θάναι Κύπριοι.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 23 Μαΐου 2013