18.12.08

ΑΝΔΡΕΑ ΒΙΤΟΥΛΑ: Η αγαπητική τρέλλα της Ορθοδοξίας… σε ένα νησί

Μια από τις αξιολογότερες παρουσίες στα ελληνικά γράμματα, ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, έγραφε κάποτε για την ξεστρατημένη από το υπαρξιακό της υπόβαθρο τέχνη: "να βρούμε, πρώτα, τρόπους ζωής και, αργότερα, τρόπους τέχνης".

Στη φράση αυτή ήθελε να συμπυκνώσει τον αναγκαία αντιστασιακό χαρακτήρα της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Αν η τέχνη δεν κωδικοποιεί αλλά και δεν σηματοδοτεί την αναζήτηση της αλήθειας, τότε υφίσταται ως ένα "ευγενές" συμπλήρωμα της εξουσίας. Αυτή δε, φανερώνεται με πλείστα όσα προσωπεία: της ιδιοτελούς ατομικότητας, της απρόσωπης μάζας, της πολιτικής εξαπάτησης, της θρησκευτικής υποκρισίας και τόσα άλλα.

Στην αγοραία αντίληψη της ζωής, που φαίνεται να καταδυναστεύει τους καιρούς μας, η τέχνη, παρά τα χτυπήματα του παγκοσμιοποιημένου και "ενστικτώδους", σε βαθμό χυδαιότητας, καπιταλισμού, φαίνεται να αντιστέκεται σθεναρά. Στην κινηματογραφική της εκδοχή, μας χάρισε, πριν δύο χρόνια, ένα πραγματικό διαμάντι. Την ρωσική ταινία "το νησί", που έκλεισε επίσημα το φεστιβάλ της Βενετίας το 2006.

Η ταινία πραγματεύεται την ιστορία ενός ναυτικού, που κατά τη διάρκεια του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου συλλαμβάνεται από τους ναζί, οι οποίοι, για να του χαρίσουν τη ζωή, τον εξαναγκάζουν να σκοτώσει τον σύντροφο - αξιωματικό του. Η πράξη αυτή στιγμάτισε για πάντα τη ζωή του ναυτικού.

Η ταινία, μετά το περιστατικό αυτό, μας μεταφέρει, τριάντα χρόνια αργότερα, σ’ ένα νησί της παγωμένης Λευκής Θάλασσας. Εκεί ζει πλέον ο ναυτικός ως μοναχός· μέλος μιας ολιγομελούς μοναστικής αδελφότητας, με το όνομα Ανατόλιος. Ο πατήρ Ανατόλιος ζει με τη θύμηση του εγκλήματος, που διέπραξε όντας θερμαστής εκείνου του μικρού πλοιαρίου στα χρόνια της κατοχής. Όλη του η ύπαρξη δονείται από τη μετάνοια. Από την ανδρεία αναγνώριση της αμαρτίας του και την αδιάκοπη εκζήτηση του ελέους του Θεού της αγάπης. Δεν παύει ποτέ να μνημονεύει τον δολοφονηθέντα αξιωματικό κι ας έχουν περάσει τρεις δεκαετίες. Κι ας έχει αποκτήσει ήδη τη φήμη του γέροντα που θαυματουργεί, που προλέγει το μέλλον, που εκδιώκει δαιμόνια! Κανένα θαυμαστό χάρισμα, που αναγκάζει τους πονεμένους ανθρώπους να τον επισκέπτονται και να εκλιπαρούν για μια αχτίδα ελπίδας και θεραπείας της ταλαιπωρημένης τους ζωής, δεν τον σαλεύει από την άβυσσο της ταπείνωσης.

Έχει εκούσια επωμιστεί ένα βαρύτατο διακόνημα. Φροντίζει νυχθημερόν για την απαραίτητη θερμοκρασία στο μοναστήρι, τροφοδοτώντας αγόγγυστα με κάρβουνο τη φωτιά. Για το σκοπό αυτό είναι αναγκασμένος να ζει μέσα στο ανθυγειινό περιβάλλον της αποθήκης, όπου βρίσκεται και η θερμάστρα. Χώρια από τους υπόλοιπους αδελφούς και πασχίζοντας υπομονετικά γι’ αυτούς, αναζητά αδιάλειπτα τον Θεό.

Και όχι μόνο. Ο πατήρ Ανατόλιος για να προφυλαχθεί από τη θανατογόνο ματαιότητα της κενοδοξίας, επιλέγει το ένδυμα της παραξενιάς, της ιδιοτροπίας· εκείνου του κακοτράχαλου δρόμου της πνευματικής τρέλλας, της δια Χριστόν σαλότητας. Κοροϊδεύει τον ηγούμενο και τους αδελφούς του, δημιουργεί προβλήματα με την αταξία του, φέρεται αλλόκοτα ακόμη και κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, είναι ένας συνεχής πονοκέφαλος για την αδελφότητα. Ακόμη και στους βασανισμένους επισκέπτες του μοναστηριού, που τον ζητούν διαρκώς, επιλέγει την αφάνεια. Προσποιείται τον μοναχό που διακονεί τον π. Ανατόλιο, για να μην αποδοθεί στον ίδιο η θαυμαστή μεσιτεία του στον Θεό.

Έτσι πορεύεται ο σαλός Ανατόλιος, ώσπου ένα συγκλονιστικό περιστατικό θα του δώσει πλέον την ευκαιρία να συναντήσει ήσυχος και αναπαυμένος μια για πάντα τον εραστή του Χριστό, αφού κοινοποίησε στην αδελφότητα την ακριβή ημέρα και ώρα του θανάτου του.

Διαβάζοντας κανείς την περίληψη αυτή της ταινίας, και μάλιστα από έναν μη ειδικό, ίσως τη βρει ανούσια και κουραστική. Ίσως ακόμη και επικίνδυνη, μιας και προβάλλει στην εποχή της προόδου, της αλματώδους γνώσης, της χειραφέτησης από θρησκευτικές ιδεοληψίες, ένα τύπο ανθρώπου – σύμβολο του αποβλητέου μεσαιωνικού σκοταδισμού. Αυτή είναι η μία ανάγνωση, που πάντως υποκρύπτει ένα συγκεκριμένο προσανατολισμό ζωής. Γιατί υπάρχει και η άλλη, σύμφωνα με την οποία η ταινία αυτή πληροί με ακρίβεια το πλαίσιο που έθεσε για την τέχνη ο μνημονευθείς Λορεντζάτος αλλά και καθένας που θέλει την τέχνη να αντιστέκεται και να προτείνει. Φυσικά κανείς σώφρων δεν μπορεί να εξαντλήσει τον λόγο ύπαρξης της τέχνης σε μία μόνο πρόταση νοήματος. Επειδή όμως το "εκκλησιαστικώς υπάρχειν" έχει ήδη εκφυλιστεί σε μια θρησκευτική παιδαριωδία ανίκανη να παράξει και να εμπνεύσει πολιτισμό, (κάποτε θα ήταν ανοησία να προσάψει κανείς κάτι τέτοιο) κάθε προσπάθεια άρτια αισθητικά, όπως "το νησί", συγκινεί και προκαλεί γόνιμα.

Ο π. Ανατόλιος ενσαρκώνει την ακραία αγάπη, τον δίχως όρια έρωτα για τον Θεό και την κάθε εικόνα Του. Είναι η παθιασμένη αναζήτηση της αλήθειας που τον κάνει να φαίνεται τρελλός, απροσάρμοστος. Η υπαρξιακή αυτή ακροβασία τον καθιστά ανυποχώρητο πολέμιο της υποκρισίας. Με την αγία τρέλλα του αποκαλύπτει παιδαγωγικά όσα το προσωπείο του ευσεβισμού προσπαθεί να κρύψει. Η πνευματική αυτή ιδιαιτερότητα δεν είναι εφεύρεση κάποιων εκκεντρικών. Αποτελεί ένα σπάνιο χάρισμα, γέννημα της μυστικής-προσωπικής σχέσης με τον Θεό. Στην παράδοση της Εκκλησίας μας διασώζονται βίοι και μαρτυρίες για τα εκλεκτά αυτά παιδιά του Θεού, που Τον αγάπησαν παράφορα. Ο π. Ανατόλιος δεν μιμείται εξωτερικά κανέναν από αυτούς. Ζει με πρωταρχική τροφή και μοναδικό μέλημα την ερωτική του ορμή προς τον Κύριό Του.

Το μυστήριο του Θεού οικειώνεται από τον καθένα στο πλαίσιο της απαραβίαστης ελευθερίας και προσωπικής μοναδικότητας. Εξ’ ου και μυστήριο. Στην εκτροχιασμένη όμως από τον σκοπό της ζωής ύπαρξη καιροφυλαχτεί η ανάγκη της αυτοκατοχύρωσης, της αδιάκοπης επιβεβαίωσης. Εδώ ίσως θα μπορούσε να αναζητηθεί η γέννηση της θρησκείας, εδώ συνεπώς και η εκκλησιαστική αναίρεσή της. Κάθε θρησκεία αλλά και κάθε άθρησκο ή άθεο ηθικό σύστημα διακρίνεται για την προσπάθειά του να επαναπαύσει τον άνθρωπο στην εκπλήρωση κοινά παραδεδομένων αρχών. Η διαφορά, στην περίπτωση των θρησκειών, εντοπίζεται στο ότι αυτές προχωρούν και λίγο παραπέρα, εισάγοντας τη μεταφυσική προϋπόθεσή τους. Τίποτα παραπάνω.

Η Εκκλησία στέκεται απέναντι σε αυτή την ψευδαισθητική αντίληψη για τη ζωή. Μαθαίνει στον άνθρωπο να καταφέρεται ακάθεκτα ενάντια σε ο,τιδήποτε τον εφησυχάζει, σε ο,τιδήποτε τον περιχαρακώνει στα ασφυκτικά όρια του εαυτού του. Για την Εκκλησία το γεγονός της ζωής αντλείται από την ζωοδόχο πηγή της λήθης του εαυτού. Όσο κανείς ξεχνά την ακόρεστη επιθυμία του εαυτού για επιβολή και αυτοεπιβεβαίωση, τόσο προσεγγίζει, με τον τρόπο της προσωπικής μοναδικότητάς του, την εν Χριστώ πολιτεία. Και η λήθη αυτή μαστορεύεται με πόνο και θάνατο· δεν έχει σχέση με ψυχολογικές κατηγορίες, που επαναεισάγουν το φρόνημα του εαυτού από την πίσω πόρτα.

Επειδή όμως πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος να εκπέσει ακόμα και η Εκκλησία σε μία θρησκεία, σε ένα ακόμη ηθικό σύστημα, από τις καταχρήσεις και εύπεπτες νοθείες της αλήθειας, το παράδειγμα των δια Χριστόν σαλών αποτελούσε πάντα μία από τις αντιστάσεις του αγιοπνευματικού ήθους. Όταν όλα μοιάζουν καθηλωμένα στην αταραξία του "εκπληρωμένου" ηθικού νόμου, όταν η αναζήτηση του προσώπου του Θεού "διεκπεραιώνεται" ως νομικό καθήκον, όταν το μυστήριο εκφυλίζεται σε τελετουργία, όταν η έμπνευση και ο κριτικός έλεγχος εκτοπιστούν από τις παγιωμένες βεβαιότητες, τότε ένας σαλός θα σηκώσει τον Σταυρό της αποτίναξης όλων των καθιζημάτων της μεταφυσικής, της "ηθικής" και της θρησκείας στη ζωή.

Η καθημερινή συντριβή του εαυτού του από την καταφρόνηση των "συνετών", η καταπάτηση κάθε νόμου και τυπικού που εξοβέλισαν την αλήθεια (την οποία υποτίθεται υπηρετούν), η περιπαικτική στηλίτευση των "πνευματικών" ψευδαισθήσεων έχουν ένα μόνο στόχο: τον θάνατο κάθε θρησκευτικού, ηθικού και σίγουρα ατομικού Θεού για την ανάσταση του μόνου αληθινού. Αυτού στου οποίου τη ζωή θεμελιώνεται η αγαπητική τρέλλα των αγίων Του. Αυτός άλλωστε υπήρξε ο πρώτος "τρελλός" της αγάπης· από σφοδρό έρωτα για το δημιούργημά Του έγινε όμοιος με αυτό και γεύτηκε όλη την αρρώστια και την αποτυχία της πτώσης του για να τη θεραπεύσει. Πολύ συχνά στην επίγεια ζωή Του ο Χριστός φερόταν ως σαλός. Η κατάλυση του Σαββάτου και κάθε τυραννικής νομικής διάταξης, η τελική σωτηρία "αμαρτωλών" έναντι των εξωτερικά ευσεβών, συνέθεταν έναν παραλογισμό στα μάτια κάθε ενοχικού ηθικοπλάστη, κάθε υπηρέτη της αυτοδικαίωσης.

Στα ματωμένα χνάρια της σαλότητας βάδισε και ο π. Ανατόλιος. Στο μοναχικό δρόμο του θυσιαστικού αυτοεξευτελισμού για την πιο ακραία και αιχμηρή κατάδειξη της αλήθειας. Η μωρία και το σκάνδαλο του Ευαγγελίου βρίσκουν στην αγαπητική τρέλλα την πιο γνήσια έκφρασή τους. Η ζωή των σαλών φανερώνει με τον πιο συγκλονιστικό τρόπο την αλήθεια ότι ο πραγματικός έρωτας φυτοζωεί στα θερμοκήπια των θρησκευτικών ή άθεων ιδεοληψιών. Ο πραγματικός έρωτας φανερώνει την σωτηριώδη καθολικότητά του στην τρελλή (ασκητική) εναντίωση σε καθετί που φυλακίζει στην ατομική κατασφάλιση.

Την ερωτική αυτή σχοινοβασία πάνω από την άβυσσο της θυσιαστικής ταπείνωσης ιχνογραφεί το σενάριο και η σκηνοθεσία του "νησιού". Το σχόλιο του σκηνοθέτη Πάβελ Λουνγκίν είναι εξαιρετικά κατατοπιστικό: "μου φαίνεται ότι οι ικανοποιημένοι Χριστιανοί δεν θα αποδεχθούν την ταινία όπως και οι ικανοποιημένοι αθεϊσταί. Άλλωστε και ο Μπερντιάεφ είπε ότι στην εποχή μας ο βασανιζόμενος αθεϊστής είναι πιο κοντά στον Θεό, παρά ο ικανοποιημένος Χριστιανός." Ό,τι μπορεί να προσεγγίσει την υπαξιακή επιλογή που λέγεται "πίστη" αποδόθηκε σε μια φράση εκπληκτικής εκκλησιαστικής ωριμότητας!

Με τελευταία πληροφορία ότι η ταινία δεν κυκλοφορεί στην αγορά αλλά από χέρι σε χέρι, νομίζω πως άξιζε ο (έστω και ανεπαρκής) σχολιασμός της. Στο πέλαγος των καιρών μας, όπου όλα έχουν ή ζητούν αντίτιμο, "το νησί" αναδεικνύεται έξοχη πρόταση διακοπών από τη φενάκη του καταναλωτισμού και την ηθική του.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 20 Νοεμβρίου 2008.



Σχετικά κείμενα:

2 σχόλια:

  1. Ανώνυμος28/1/13

    Βρήκα πολύ ενδιαφέρον το άρθρο και μου άρεσαν ιδιαίτερα τα σημεία από :
    "Το μυστήριο του Θεού οικειώνεται από τον καθένα στο πλαίσιο της απαραβίαστης ελευθερίας και προσωπικής μοναδικότητας. Εξ’ ου και μυστήριο. Στην εκτροχιασμένη όμως από τον σκοπό της ζωής ύπαρξη καιροφυλαχτεί η ανάγκη της αυτοκατοχύρωσης, της αδιάκοπης επιβεβαίωσης....................................έως και
    "Η κατάλυση του Σαββάτου και κάθε τυραννικής νομικής διάταξης, η τελική σωτηρία "αμαρτωλών" έναντι των εξωτερικά ευσεβών, συνέθεταν έναν παραλογισμό στα μάτια κάθε ενοχικού ηθικοπλάστη, κάθε υπηρέτη της αυτοδικαίωσης".

    Είθε να τα πιστεύουμε αυτά και να τα εφαρμόζουμε στη ζωή μας!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. Ανώνυμος27/4/13

    WRAIO KEIMENO !

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ