ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Η οριστική «αυτοκτονία»... ενός έρωτα

Τα Ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη, η Πηνελόπη Δέλτα και ένα μικρό εκδοτικό «πραξικόπημα»

«Έσπασα τις σφραγίδες που τόσα χρόνια βούλωναν τους φακέλους
και ξαναβούτηξα στη λάβρα του καημού»
Πηνελόπης Σ. Δέλτα, Ίων Δραγούμης

Από τις εκδόσεις «Ερμής» κυκλοφόρησε το Δεκέμβρη του 2008, και σε 1000 μόλις αντίτυπα, το βιβλίο της Πηνελόπης Δέλτα με τον τίτλο «Ίων Δραγούμης» σε επιμέλεια Α.Π. Ζάννα. Δεν είναι τίποτ’ άλλο το βιβλίο αυτό παρά η επιλεκτική αντιγραφή και κατά τόπους σχολιασμός όλων των ημερολογίων του Ίωνα –όσων έχουν αλλά και δεν έχουν εκδοθεί από ένα μεγάλο έρωτα της ζωής του, τη δύστυχη συγγραφέα Πηνελόπη Δέλτα (το γένος Μπενάκη) μαζί με αρκετές δικές της ημερολογιακές σημειώσεις που αφορούν τα δρώμενα.
Για τον έρωτα αυτόν έχουν γραφτεί πολλά (τόσα πολλά που η υπενθύμισή τους ίσως καταντά ανυπόφορη πια και κουράζει). Στέκομαι στα οριστικά και αμετάκλητα: Το 1905 ο Ίωνας γνωρίζει την Πηνελόπη Δέλτα στην Αλεξάνδρεια και κάτι παράφορο μα και ολότελα απελπισμένο γεννιέται ανάμεσά τους. Μέχρι βέβαια το 1908 τη χρονιά δηλαδή που εκείνος συναντιέται με τη Μαρίκα Κοτοπούλη. Ένας καινούργιος άνεμος θυελλώδης πνέει κι ένας έρωτας ανάβει ανάμεσα στη Μαρίκα και τον Ίωνα που δε σβήνει μέχρι τη μέρα της δολοφονίας του Ίωνα στα 1921.


Μικρή εισαγωγή περί αυτοκτονίας

Κατόρθωσα να φτάσω στον κορεσμό του μηδενός, στην πληρότητα του απόλυτου τίποτα. Αυτό που θα με σπρώξει στην αυτοκτονία θα είναι μια παρόρμηση σαν εκείνη που μας παρακινά να ξυπνάμε νωρίς. Νιώθω όλες μου τις επιδιώξεις να έχουν πέσει σε ύπνο βαθύ.
Φερνάντο Πεσσόα Η αγωγή του Στωϊκού

Το ψυχογράφημα του Ίωνα δεν είναι εύκολο να δομηθεί. Δαιδαλώδες και αντιφατικό σφραγίζει τη ζωή του και τις πράξεις του. Προσωπικά, όντας ταπεινός συνομιλητής των κειμένων και της πνοής του, διακρίνω μια βαθιά μελαγχολία, την πνευματική ερήμωση και μοναξιά του Ίωνα από τα 1915 και μετά. Είναι τα χρόνια του εθνικού διχασμού και η ζωή του βρίσκεται στην τελική πορεία προς το τραγικό της τέλος.
Aφέθηκε σ’ αυτόν τον θάνατο ο Ίωνας; Του δόθηκε; Τον προκάλεσε; Δεν μπορεί ν’ απαντήσει κανείς. Πάντως μετά την αυτοκτονία του φίλου του, και πνευματικού Διόσκουρου, Περικλή Γιαννόπουλου όλο και πιο συχνά αναφέρει πως «έζησε πολύ», « κουράστηκε» και «δεν επιθυμεί άλλο να ζήσει». Αν για τον Ίωνα αυτά παραμένουν αναπάντητα για την Πηνελόπη Δέλτα σχεδόν έχουν απαντηθεί. Μια σειρά από ανεπιτυχείς αυτοκτονικές απόπειρες από τα εφηβικά της ακόμα χρόνια έμελλε να έχουν την εκπλήρωση τους στα 67 της χρόνια όταν τη μέρα της εισβολής των Γερμανών, τον Απρίλη του 1941, στην Αθήνα παίρνει μεγάλη δόση από το προσφιλές της δηλητήριο (λάβδανο). Πεθαίνει πέντε μέρες αργότερα αργά κι βασανιστικά. Η παρορμητική αυτοκτονία και το ψυχαναλυτικό της πρότυπο-υπόστρωμα βρίσκουν απόλυτη εκδοχή και εφαρμογή στην τραγική ζωή της.
Γράφει o Jean Starobinski1: «Οι εικόνες της αυτοκτονίας στον δυτικό πολιτισμό ταλαντεύονται ανάμεσα σε δυο ακραίους τύπους: στη μια πλευρά η απόλυτα συνειδητή αυτοκτονία, που διαπράττεται όταν φτάσει κανείς στα όρια ενός συλλογισμού και όπου η επακριβώς υπολογισμένη αναγκαιότητα του θανάτου επιβάλλεται στα δικαιώματα της ζωής. στους αντίποδες βρίσκεται η παραφροσύνη που δίνεται στο θάνατο χωρίς να τον σκέφτεται». Και αλλού συνεχίζει: «Όποιος θέλει να κατανοήσει μια αυτοκτονία υποχρεώνεται να ανακατασκευάσει υποθετικά με ήδη εξαντλημένα υλικά, μια ιστορία που να τρέχει ίσαμε κάποιο στάδιο της παιδικής ηλικίας, αλλά αναγκαστικά θα καταλήξει στην καταστροφική χειρονομία».

Οι ρομαντικές αυτοκτονίες του Βέρθερου του Γκαίτε ως πράξη αυτοθυσιαστική όπως και η αδιέξοδη και οικτρά απελπισμένη του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας όπως λαβαίνουν χώρα στα κείμενα της κλασσικής λογοτεχνίας αλλά και οι «επί πραγματικού» αυτοκτονίες του Περικλή Γιαννόπουλου -σαν η διαλεκτική του ναρκισσισμού με το θάνατο -και η απόλυτα ψυχιατρική τους εκδοχή όπως συμβαίνει με την περίπτωση των Έρνεστ Χέμινγκγουέϊ και των δικών μας Κ. Καρυωτάκη, Ι. Συκουτρή, Γ. Χειμωνά (και άλλων πολλών) δείχνουν τις παραλλαγές στο σκοτεινό τοπίο του αυτοχειριασμού όπου κανείς ψάχνοντας για μιαν απάντηση, ένα κλειδί βρίσκει ένα πλήθος από αυτά. Συχνά η αυτοκτονία ερμηνεύεται σαν πράξη επιθετική, οδηγούμενη από ένα πλήθος ματαιώσεων. Αναλογεί σε ένα τυραννικό και δυσλημόνητο παρελθόν, σαν μια καθαυτό άρνηση να αντιμετωπίσουμε το μέλλον.
Στο εξαίρετο βιβλίο του «Ιδανικοί αυτόχειρες»2 ο συγγραφέας και καθηγητής της Ψυχιατρικής Πέτρος Χαρτοκόλλης με τον τίτλο «για τον έρωτα και την πατρίδα» γράφει για την περίπτωση της Π.Δ.: «οι απόπειρες της νιότης της θα μπορούσαν να έχουν το νόημα μιας δολοφονίας του πατέρα η της μητέρας της και αργότερα του άντρα της, που της στέρησαν την ευκαιρία να ζήσει με τον άνθρωπο που αγάπησε με πάθος και δεν έπαψε ν’ αγαπά ως την τελευταία πνοή της. Η έννοια της τιμωρίας βρίσκεται πολύ συχνά, αν όχι πάντα, πίσω από την απόφαση ενός αυτόχειρα, που είναι γεμάτος θυμό για εκείνον η εκείνους που νιώθει πως του εναντιώνονται, τον απορρίπτουν η τον εγκαταλείπουν-στην τελευταία περίπτωση ένα αγαπημένο πρόσωπο που πεθαίνει, κι αυτός που μένει πίσω το πενθεί σε τέτοιο βαθμό που να πέφτει σε μελαγχολία».

Και να το σημείο αναφοράς! Ο Ίωνας όχι μόνο εγκαταλείπει την Π.Δ. μα αργότερα πεθαίνει κι όλας (με τον τρόπο που πέθανε…) Η Πηνελόπη, κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη, ένα παιδί που γεννήθηκε στην ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας μέσα στα μεταξένια σπάργανα της αριστοκρατίας, ήταν ταυτόχρονα ένα παιδί που μεγάλωσε στην αγκάλη μιας οικογένειας «αυστηρών αρχών», χωρίς χαϊδολογήματα, χωρίς φιλιά, στα χέρια της γκουβερνάντας και των καθηγητριών του πιάνου και των Γαλλικών. Όλο το συγγενολόϊ φαίνεται πως το συναποτελεί μια ομήγυρη από «σκληρούς γονείς που έδερναν, τιμωρούσαν, μπάτσιζαν». Τον πατέρα της πάντοτε τον σέβονταν και τον φοβόταν («Ατρόμητος, αλύγιστος, αδάμαστος, μεγάλος, χεροδύναμος, υπερήφανος, ωραίος, αντιπροσώπευε για μας όλη την ομορφιά της ανδρείας. Εκείνο που ήθελε ο πατέρας μου, αυτό γίνουνταν. Δεν περνούσε από το κεφάλι κανενός να του αντισταθεί η να του αντιπεί»). Τη μητέρα της δεν την είχε αντιληφθεί ποτέ να της σκάζει ένα φιλί στο μάγουλο («ήταν αυστηρή, αυθαίρετη, τυραννική, επιβλητική. Ο λόγος της ήταν νόμος. Υπηρεσία και παιδιά διευθύνονταν με το ραβδί. Οι μπατσιές και το τράβηγμα του αυτιού ήταν τ’ αμεσότερα μέσα να την υπακούμε με το πρώτο νόημα»). Τ’ άγουρά της χρόνια, με τις παιδικές σκανταλιές που θ’ αποζητούσε να ζήσει, όπως κάθε παιδί αποζητά, τα ζωντανεύει πολύ αργότερα στον «Τρελλαντώνη» όπου άλλος είναι εκείνος που κάνει τις τρέλες –η ίδια που να το σκεφτεί, που να το τολμήσει ακόμα και στα γραφτά της- ο αδελφός της Αντώνης και ποτέ η ίδια. Αυτή καταγράφει απλώς …Η ίδια θα υποστεί πολύ νωρίς την επιβολή ενός γάμου που δεν θέλησε με έναν εύπορο -και πολύ μεγαλύτερό της ηλικιακά -άνδρα της παροικίας τον κ. Δέλτα, αδύναμη να αντιτάξει κάποια αντίρρηση στην ισχυρή βούληση της οικογένειάς της. Μ’ αυτόν θ’ αποκτήσει τρία παιδιά και το μέλλον της θα προδιαγράφεται ακύμαντο και νωχελικό μέσα στους κόλπους της πιο αριστοκρατικής ελληνικής ομογένειας.

Ώσπου εμφανίζεται στην Αλεξάνδρεια στα τέλη του 1905 ο νεαρός βλαστός των Δραγούμηδων: ο Ίων! Γόης, ευπατρίδης, διπλωμάτης, που αγαπά τα γράμματα τις τέχνες και προπαντός τη δράση. Από το πουθενά ξεφυτρώνει στη ζωή της αυτό το ζιζάνιο και την αναστατώνει. (Για να μην πω την δηλητηριάζει υποδειγματικά). Ο νεαρός Ίωνας λάτρης του γυναικείου φύλου και των πυροβόλων ερώτων, αλλά και τυχοδιώ- χτης που θαυμάζει τη ισχύ και τη δύναμη, αναζητά και τούτη τη φορά δεσμούς με την ιθύνουσα και κραταιά τάξη. Στους Μπενάκηδες βλέπει τα ερείσματα που ζητά. Αποφασίζει να πολιορκήσει το γόνο της την (ύπανδρο) Πηνελόπη. Έρωτας απαγορευ- μένος και μάταιος. Το σκάνδαλο ξεσπά στην κοινωνία της παροικίας. Οι εραστές (ο Ίωνας τότε εικοσιοκτώ χρόνων, η Πηνελόπη τριανταενός) ξαναζούν την Άννα Καρένινα του Τολστόϊ. Το ίδιο και η παροικία που δικαίως συσχετίζει και σχολιάζει. Απομακρύνονται ο ένας από τον άλλον μα συνεχίζουν να συναντιούνται όταν μπορούν μέχρι τα 1915. Η Πηνελόπη στο εξής θα ενδυθεί το ρούχο του πεθαμένου έρωτα. Φορά παντοτεινά τα μαύρα. Θα συνεχίσει να πενθεί δείχνοντας το μαύρο της φόρεμα στον Ίωνα και να του θυμίζει –για όσο εκείνος ακόμα θα ζει - αλλά και στους γύρω της μέχρι το τέλος της δικής της ζωής:
Με το χέρι του [ο Ίων] αργά χάιδεψε το μαύρο μου φόρεμα: Κατάλαβα και του είπα: «Ναι, όσο φορώ μαύρα, να ξέρεις πως δεν άλλαξα»3.

Η Πηνελόπη συντηρεί τη φλόγα άσβεστη και αναπληρώνει στο εξής τον πεθαμένον έρωτα με τα βιβλία της. Βιβλία που μόνον «παιδικά» δεν μπορούν να χαρακτηριστούν και γεμάτα από πατριωτική ορμή, ηρωισμούς και πνευματική θέρμη που της υπέβαλλε ο Ίωνας.
Η θεματολογία της: κυρίως Βυζάντιο και Μακεδονικός αγώνας αναπληρώνουν το κενό μιας τελειωμένης σχέσης. Μοιάζει να αποτελούν ένα ιδιότυπο-ωστόσο μάταιο- ερωτικό κάλεσμα. Πίσω όμως από αυτά βυσσοδομεί ένα υποσυνείδητο γεμάτο παιδικά τραύματα και ματαιώσεις. Και πάνω απ’ όλα ο ανεκπλήρωτος έρωτας με τον Ίωνα, εκείνη η πρόχειρη η σχεδία της απόδρασης που θα την έπαιρνε από την αγκάλη της νηνεμίας της έρημης νήσου (βλέπε: της «φυσιολογικής» οικογενειακής ζωής) και θα την οδηγούσε στην παραφορά και την αληθινή ζωή. Ο ψυχίατρος Πέτρος Χαρτοκόλλης παρατηρεί έκπληκτος τις σκηνές βίας σε βιβλία της Π.Δ. που χαρακτηρίστηκαν σαν παιδική λογοτεχνία. Τις κομμένες κεφαλές που παρελαύνουν στα βιβλία της που αναφέρονται στο Μακεδονικό αγώνα, την εξύμνηση στυγερών εθνοκαθάρσεων («Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου»), τις βάρβαρες δολοφονίες παιδιών, τις απροσδόκητες εκρήξεις σαδισμού και βίας στο «Μάγκα» (όπως αυτήν που ο σκύλος αποτελειώνει ένα γατί). Έχω την αίσθηση πως ο Ίωνας όπως προέρχεται από την υπόθεση του Μακεδονικού αγώνα έμπειρος, τραυματισμένος και δικαιωμένος ταυτόχρονα, της υποβάλλει τη φλόγα της δράσης. Κι εκείνη όταν ο Ίωνας φεύγει – η τον απομακρύνουν από κοντά της- τον αναπληρώνει με πολύ επιτυχημένο τρόπο. Γίνεται η συγγραφέας των πατριωτικών αναγνωσμάτων που γνωρίζουμε. Τότε γεννιούνται το «Για την πατρίδα», το « Παραμύθι χωρίς όνομα», το «Στον καιρό του Βουλγαροκτόνου» και πολύ αργότερα το πολύ ώριμο και ίσως κορυφαίο της βιβλίο «Στα μυστικά του βάλτου».


Το μαύρο ένδυμα του αιώνιου πένθους

Τα ημερολόγια του Ίωνα λοιπόν σχολιάζει η Πηνελόπη Δέλτα. Που και πως όμως βρήκε αυτά τα ημερολόγια; Γνωρίζουμε πως στα 1915 σε μια συνάντησή τους ο Ίωνας -ύστερα από πίεση που δέχθηκε εκ μέρους της- της έδωσε ένα μέρος των ημερολογιακών του σημειώσεων που την αφορούσαν. Σαν εκείνος πέθανε η Π.Δ. ζήτησε από τον αδελφό του Φίλιππο- στα 1927- τα ημερολόγια και πάλι επίμονα. Εκείνος τη ρώτησε «ποια θέλετε;» Κι αυτή απάντησε: «Όλα, ως το τέλος!»Κι έτσι αυτά βρέθηκαν στα χέρια της.
Ας εξετάσουμε και πάλι τη δεινή της θέση: Η βαθύτατα πληγωμένη αυτή γυναίκα είδε τον Ίωνα ν’ απομακρύνεται από κοντά της πρώτα για το φόβο του σκανδάλου (και μετά τις απειλές που οπωσδήποτε αυτός έλαβε). Έπειτα υποκύπτοντας στα θέλγητρα μιας άλλης αγάπης, όπως και φευγαλέα πολλών άλλων γυναικών στις εξορίες που βρέθηκε και αλλού. Κι έπειτα να «φεύγει» οριστικά, σκοτωμένος τούτη τη φορά άδικα και ελεεινά, όπως εικάζεται ύστερα από οδηγία-απόφαση η ηθική αυτουργία του ίδιου της του πατέρα. Ο Μπενάκης δικάζεται σε μια δίκη- παρωδία μαζί με τον Π. Γύπαρη και άλλους και αθωώνεται. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος «λυπάται βαθιά» για το θάνατο του Ίωνα «κατόπιν εορτής». Η Πηνελόπη συνεχίζει ν’ αντιπαλεύει μέσα της έναν Ίωνα που φεύγει συνεχώς από κοντά της. Μια από το φόβο του σκανδάλου κι έπειτα από τον έρωτα για μιαν άλλη γυναίκα. Και τέλος -ίσως επειδή επιθυμεί κι όλας να πεθάνει – ν’ αφήνεται άθυρμα και έρμαιο στην παραφορά του εξημμένου όχλου. Θυμώνει μαζί του εξεγείρεται, αρνείται, απωθεί, προβάλλει. Όλοι οι αμυντικοί μηχανισμοί φυσιολογικοί και παθολογικοί της ψυχικής σφαίρας βγαίνουν στο προσκήνιο.
Τον πατέρα- αφέντη όμως, που έχει αποφασίσει και για τη ζωή και για το θάνατο του αγαπημένου της, δεν μπορεί να τον βάλει απέναντι:
«Ως το τέλος της ζωής του μου έμεινε θεότης, απλησίαστος. Μα μου έμεινε και η τελευταία μεγάλη αγάπη της ζωής μου, κάτι σαν λατρεία, σα θρησκεία. Έκλαψα χάριν του φοβερά. Έκλαψα όλη μου τη ζωή. Μου επιβλήθηκε πάντα και με τυράννησε, ξέροντας και μη ξέροντας. Κι ως το τέλος βάρυνε η θέληση και η τυραννία του στη ζωή μου. Και όμως έμεινε η τελευταία μεγάλη αγάπη της ζωής μου»4.

Αντί να τον καταδικάσει και να τον απορρίψει έναν τέτοιο πατέρα- δυνάστη, βυθίζεται ολοκληρωτικά στους νευρωτικούς μηχανισμούς της απώθησης και της αντισταθμιστικής συμπεριφοράς («έμεινε η τελευταία μεγάλη αγάπη της ζωής μου» σημαίνει πως όταν θα λέγω: αγαπώ λατρευτικά, αυτό γίνεται για να μην ξεστομίσω: μισώ θανάσιμα!) και ολοκληρώνει μέσα της το δράμα. Στρέφεται ενάντια στο εαυτό της. Αυτοκτονεί καθημερινά. Αγκαλιάζει και προστατεύει τον πατέρα της, προσεταιρίζεται τους φίλους του. Γράφει βιβλίο με τις ημερολογιακές της σημειώσεις και την αλληλογραφία της με τον «άχρι θανάτου» εχθρό του Ίωνα τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ακολουθεί βιβλίο γα τον Νικόλαο Πλαστήρα, το «Μαύρο Καβαλάρη», που έστειλε στο Γουδί την κυβέρνηση Γούναρη -όλους τους συνεργάτες του Ίωνα- σαν υπαίτιους της Μικρασιατικής καταστροφής (και που είναι σίγουρο πώς ανάμεσά τους θα βρίσκονταν κι ο Ίωνας αν δεν προλάβαιναν τα παλικάρια του Π. Γύπαρη).
Η τελετουργική πια δολοφονία του Ίωνα με τα γραφτά της Πηνελόπης ολοκληρώνεται …Σκοτώνει μια και δυο και τρεις τον Ίωνα και δεν ησυχάζει. Δεν έχει τελειώσει ακόμα. Παίρνει στα χέρια της τα ημερολόγιά του και τα αντιγράφει μανικά λέξη προς λέξη. Ανάμεσα προσθέτει τις δικές της μνήμες που φαίνεται να φτάνουν μέχρι τον Απρίλη του 1920. Παραμονές του επικειμένου θανάτου του. Τον οποίο ούτε που τολμά ν’ αναφέρει. Από κει και πέρα σιωπή. Σχολιάζει και περικόπτει, επιλεκτικά μνημονεύει, λογοκρίνει και αποκρίνεται εις εαυτόν, κρατώντας και το μαχαίρι και το πεπόνι, πρώτη φορά στη ζωή της τόσο ελεύθερη. Απολογείται και δαγκώνει, δαγκώνει, δαγκώνει λυσσαλέα και μάχεται να κρατηθεί σ’ έναν έρωτα που έχει προ πολλού στομώσει…

Ο τόμος περιλαμβάνει ένα σωρό σχολιασμούς, συμβουλές, οριοθετήσεις για το πώς θα έπρεπε να ήταν ο αρεστός (στο περιβάλλον του πατέρα της) Ίων Δραγούμης. Πλήθος από επιτιμητικά σχόλια για την πολιτική του δράση («Πώς να σκοτίζεται τόσο βαθιά [ο Ίων] ώστε να μη βλέπει πια ένα τόσο φωτεινό μυαλό και μια ψυχή τόσο ανώτερη [τον Βενιζέλο];), για το πνευματικό κατάντημά του («Λύπη, λύπη, λύπη για τη χαμένη του δύναμη [του Ίωνα], που είχε αρχίσει τόσο λαμπερά, και που χλιάρυνε και βούλιαξε και χάθηκε» ), για τον ηθικό του ξεπεσμό («Μακαρία η ώρα να είχε φύγει [από την πολιτική]. Τ’ όνομά του δε θα είχε μείνει με τους τραγικούς δεκαέξι ανάμεσα στα ονόματα εκείνων που κατρακύλησαν τον τόπο, από σκαλοπάτι σε σκαλοπάτι, και, μετά τον θάνατό του, τον γκρέμισαν ολότελα και τον κατέστρεψαν») και για την ερωτική του ζάλη με κάποια με «μικρό μαύρο κεφάλι»,την «μορφινομανή» που «τρώει κεφτέδες» και τον έχει του χεριού της και …(και μιλά για τη μεγάλη του θεάτρου Μαρίκα Κοτοπούλη). Δεν συγχώρεσε ποτέ στον Ίωνα την νικημένη του πλευρά. Αυτήν την υποταγμένη στον έρωτα της Μαρίκας…
Παραθέτω για του λόγου το αληθές κάποιο ενδεικτικό (και απίστευτα δηλητηριώδες) απόσπασμα από το βιβλίο:
Είχε ανάγκη από χρήματα [η Μαρίκα Κοτοπούλη] για κάποιον άλλον «αγαπημένο της» και παραδόθηκε σε κάποιον που την πλήρωσε. Και σαν του το διηγούνταν [του Ίωνα] αυτό του λέγει πως παραδόθηκε παγωμένη σε κείνον που θα της έδινε τα χρήματα. Και «Ευχαριστήθηκα φοβερά άμα το δέχθηκε. Δε μ’ αρέσει να χρωστώ τίποτε σε κανέναν. Τον πλήρωσα για τα χρήματά του». Και συγκινείται κείνος. Και δε βλέπει πια πως η αγαπημένη του γίνεται και εμπόρευμα5.
Ας δούμε όμως το κείμενο στην πρωτότυπή του μορφή (ημερολόγιο του Ίωνα):
Αγαπούσε έναν, και επειδή φοβούνταν μην της χαλάσει την αγάπη της, ήθελε να τον στείλει μακρειά, σε ξένον τόπο για να μην χαλάσει. Όμως δεν είχαν χρήματα. Και τότε αυτή αποφάσισε να κάμει γι αυτόν κάτι που δεν θα το έκανε αν ήταν να μην τον σώσει. Πήγε και παραδόθηκε σ’ άλλον άντρα της για να μην τον χάσει. Μα από τότε που τ’ αποφάσισε, ως που να το κάμει, πέρασαν δεκαπέντε μέρες τυραννία και βάσανο. Και ήταν σαν τρελλή άμα το έκαμε. Και το κατάλαβε ο αγαπημένος της, πως κάτι έτρεχε, μα δεν του το είπε ποτέ τι ήταν. Παραδόθηκε παγωμένη σε κείνον που θα της έδινε τα χρήματα. Και μου είπε «Ευχαριστήθηκα φοβερά άμα το δέχτηκε… Δε μ’ αρέσει να χρωστώ τίποτε σε κανέναν. Τον πλήρωσα για τα χρήματά του…».Τα έλεγε σιγά με κάποια ταραχή. Κι ύστερα με ρώτησε αν την αγαπούσα ακόμα. Πως μ’ άρεσε η ψυχή του κοριτσιού αυτού! Και την αγάπησα φρικτά6.
Στην εκδοχή της Π. Δέλτα: η Μαρίκα Κοτοπούλη εκπορνεύεται. Στην αληθινή όμως εκδοχή της ιστορίας (που δεν μπορεί να είναι άλλη από αυτήν του Ίωνα) η Κοτοπούλη είναι μια γυναίκα που οδηγείται στην αυτοθυσιαστική ρότα του αληθινού έρωτα. Τέτοιο δόσιμο πώς να μη συγκινεί –και να μην παρασέρνει «φρικτά»-«τον αγαπημένο της»! Και πόσο λυπηρή αποδεικνύεται έτσι η νοσηρή αντιγραφή αυτής της παραφοράς από μια πληγωμένη γυναίκα…


Μικρό «εκδοτικό» πραξικόπημα;

Τα φύλλα ημερολογίου του Ί. Δραγούμη πρωτοεκδόθηκαν από το 1985 μέχρι το 1988 από τις εκδόσεις «Ερμής» με την έξης σειρά: Ο τόμος Δ΄ (περίοδος 1908-1912) και σε επιμέλεια Θ. Βερέμη-Γ. Κολιόπουλου το 1985, Ο τόμος Ε΄(περίοδος 1913-1917) σε επιμέλεια Θ. Σωτηρόπουλου το 1986, Ο τόμος ΣΤ΄(περίοδος 1918-1920) σε επιμέλεια Θ. Σωτηρόπουλου το 1987, Ο τόμος Α΄ (περίοδος 1895-1902) σε επιμέλεια Θ. Σωτηρόπουλου το 1988. Απόμεινε λοιπόν ανέκδοτο το κομμάτι των ημερολογίων που αφορούσε την περίοδο1902-1908 και περίμενε για είκοσι συναπτά έτη την έκδοση του (τόμοι Β΄ και Γ΄). Κι ακόμα περιμένει φυσικά. Ύστερα από το άνοιγμα του Αρχείου του Ίωνα -σύμφωνα με την επιθυμία του αείμνηστου αδελφού του Φιλίππου Δραγούμη- και την παράδοσή του στη φύλαξη και δικαιοδοσία της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, πέρασαν και στα δικά μου χέρια κάποια αντίγραφα αποσπασμάτων από τα ημερολόγια αυτά και ομολογώ πως βρίσκω να παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον. Κυρίως για να μορφώσει κανείς μια ιδέα για τη διαδρομή: Από τι φωτιά και σίδερο πέρασε αυτή η ψυχή ώστε ν’ αποκτήσει εκείνη την γλυκιά και αρμονική συμφιλίωση με το θάνατο, δείχνοντάς του θαρραλέα τον γυμνό της τράχηλο σ’ εκείνη την πρόωρη δύση της.

Κι ενώ περιμένει κανείς υπομονετικά - είκοσι χρόνια, επαναλαμβάνω-να κυκλοφορήσουν κάποια στιγμή οι δυο τόμοι που υπολείπονταν (και τολμώ να αναφέρω πως κι εγώ σε ανύποπτο χρόνο - μα κυρίως ο κ. Μάρκος Φ. Δραγούμης πιο πεισματικά -απευθυνθήκαμε στον εκδοτικό οίκο για την πορεία της έκδοσης των ημερολογίων λαβαίνοντας αόριστες υποσχέσεις και δωρεάν… εφησυχασμό) είδαμε να κυκλοφορεί η επιτομή, κατά κάποιο τρόπο, του συνόλου των ημερολογίων με σχολιασμό και ανθολόγηση από τον μόνο ίσως αναρμόδιο: την Πηνελόπη Δέλτα. Έναν πληγωμένο –και για τούτο έμπλεο πάθους άνθρωπο, άρα: αναξιόπιστο-που μας συμπαρασύρει σε μια πλανημένη μέσα από παραμορφωτικούς καθρέφτες εικόνα για τον Ίωνα. Είναι άκομψο (τουλάχιστον) και ηθικά κατακριτέο το συγκεκριμένο εκδοτικό εγχείρημα. Το βιβλίο προβάλλεται σήμερα με βιβλιοκριτικές7 και παρουσιάσεις (φαίνεται το γαργαλιστικό του ερωτικού σκανδάλου αποτελεί και το σημείο αναφοράς για τους βλακώδεις καιρούς που ζούμε) και με τίτλους όπως: «ένας κυκλώνας που τα σάρωσε όλα», «σύντομη γνωριμία - ασυνήθιστος έρωτας». Κρίνοντας όμως από το πολύ μικρό αρχικό τιράζ της έκδοσης και την πενιχρή επιμέλεια-κριτικό σχολιασμό των κειμένων, δεν φαίνεται ο «Ερμής» να προσδοκά σε πωλήσεις υπολογίσιμες. Ίσως όμως το είδωλο του παραμορφωτικού καθρέφτη να είναι το πραγματικό ζητούμενο. (Φαίνεται πως για μια ακόμα φορά στην αναμέτρησή του με τους Μπενάκηδες ο Ίωνας δεν τα κατάφερε). Αλλά για να πούμε και «του στραβού το δίκιο» ποιος να νοιαστεί πια για τον Ίωνα; Και τι μοίρα θα περίμενε και τα ημερολόγιά του αν αυτά δημοσιεύονταν στο σύνολό τους;
Όμως θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι θεωρώ απαραίτητο κάτι που αρχίζει οφείλει και να τελειώνει (στα εκδοτικά πράγματα τουλάχιστο). Για να μη δημιουργεί ελλείμματα, ύποπτες παρασκιές και συνωμοσιολογικές συσχετίσεις. Η εκδοτική δραστηριότητα είναι και αποστολή και ευθύνη. Φυσικά με οικονομικό ρίσκο κάποτε.

Ο Ίωνας είχε ένα τελευταίο δικαίωμα: Να εμφανίσει απαραμόρφωτο το πρόσωπό του σε μια απευθείας επαφή με το αναγνωστικό κοινό όσο και με τον σιωπηλό ιστορικό του μέλλοντος – όσους από αυτούς ακόμα ενδιαφέρονται για λόγου του - χωρίς διαμεσολαβητές και εκδοτικά… πραξικοπήματα. Και πολύ περισσότερο χωρίς τους αποπνικτικούς καπνούς από την απανθράκωση ενός έρωτα. Και της μεθυσμένης ιέρειάς του, που παρέμεινε μέχρι το τέλος πάνω από το βωμό…

ΥΓ Καμία «εργολαβική» διάθεση, η ακραιφνής υπερασπιστική γραμμή σε σχέση με τον Ίωνα Δραγούμη δεν επιδιώκω η επιθυμώ να μου καταλογισθεί. Η, σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, επαναφορά στο θέμα κρίθηκε επιτακτική από τον συγκεκριμένο εκδοτικό αιφνιδιασμό. Και επειδή παρακολουθούμε με κάποια αγάπη τα πράγματα, έτσι αγαπητικά και σθεναρά επανερχόμαστε. Σαν συντοπίτες και πνευματικοί –τουλάχιστον- συγγενείς…

1.Jean Starobinski Τρείς μανίες, Εστία 1992
2. Π. Χαρτοκόλλης Ιδανικοί Αυτόχειρες, Εστία 2003
3. Π.Σ. Δέλτα Ίων Δραγούμης, Ερμής 2008
4. Αρχείο Π.Σ. Δέλτα Τόμος Γ΄ Πρώτες Ενθυμήσεις, Ερμής 1991
5. Π.Σ. Δέλτα Ιων Δραγούμης, Ερμής 2008
6.Ιων Δραγούμης Φύλλα ημερολογίου Τόμος Δ΄ (1908-1912), Ερμής 1985
7. Το Βήμα της Κυριακής Ένας κυκλώνας που τα σάρωσε όλα, 22/2/2009

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 9.4.2009