ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΤΣΙΠΟΥ: Το τέλος της ιστορίας

Ξεκινώντας να διευκρινίσουμε τον όρο ιδεολογία θα ορίσουμε ότι ιδεολογία είναι μια οργανωμένη συλλογή ιδεών. Είναι ένας συνολικός τρόπος αντιμετώπισης των πραγμάτων, στην κοινή λογική και σύμφωνα με διάφορες φιλοσοφικές τάσεις, συμπεριλαμβανομένων και των πολιτικών ιδεολογιών. Ο βασικός συνήθως στόχος μιας ιδεολογίας είναι να φέρει μια αλλαγή στην κοινωνία μέσω μιας ρυθμιστικής διαδικασίας. Το πώς δηλαδή θα πρέπει να είναι ο κόσμος. Συνήθως οι ιδεολογίες έχουν την τάση να περιλαμβάνουν αφηρημένες έννοιες προς εφαρμογή. Παρέχουν δηλαδή ένα μοντέλο του επιθυμητού μέλλοντος και υποδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο μπορεί και πρέπει να έρθει μια πολιτική αλλαγή.

Ωστόσο οι ιδεολογίες δεν είναι κλειστά συστήματα σκέψης. Είναι περισσότερο σύνολα ιδεών που πολλές φορές εισέρχονται ή αλληλεπικαλύπτουν το ένα το άλλο. Για αυτόν ακριβώς τον λόγο θα πρέπει να είμαστε ουδέτεροι όταν δίνουμε χαρακτηρισμούς σε μια ιδεολογία. Πρέπει να απορρίπτεται η άποψη ότι μια ιδεολογία είναι καλή ή κακή, αληθής ή ψευδής. Στο θεμελιώδες επίπεδο οι ιδεολογίες προσομοιάζουν στις πολιτικές φιλοσοφίες στο μέτρο που αναφέρονται σε αφηρημένες ιδέες και θεωρίες. Διαφέρουν ωστόσο από τις πολιτικές φιλοσοφίες στο λειτουργικό επίπεδο, όπου προσπαθούν να δημιουργήσουν πολιτικά κινήματα και να εκφραστούν με συνθηματολογία και ρητορικά μέσα.
Η σημασία κάθε ιδεολογίας αυξάνεται και μειώνεται ανάλογα με την συνάφεια της προς τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, αλλά και από την ικανότητα της να ανανεώνεται θεωρητικά. Η ιδεολογική αντιπαράθεση στον 20ο αιώνα ανάγκασε τις μεγάλες ιδεολογίες, όπως ο φιλελευθερισμός, ο συντηρητισμός και ο σοσιαλισμός, να επανεξετάσουν τις παραδοσιακές αρχές τους και πυροδότησε την ανάπτυξη νέων ιδεολογιών όπως ο φεμινισμός, η οικολογία και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός.


ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ

Ο εικοστός αιώνας τερματίστηκε μέσα σε μια δίνη προβλημάτων για τα οποία κανείς δεν είχε, ούτε ισχυρίστηκε πως έχει λύσεις. Σήμερα, για πρώτη φορά στους δυο τελευταίους αιώνες ο κόσμος δεν έχει διεθνές σύστημα ή διεθνή δομή.
Η κρίση στην Μέση Ανατολή επιβεβαιώνει και την κρίση του διεθνούς συστήματος περιλαμβανόμενης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η άνοδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού είναι ολοφάνερα ένα κίνημα όχι μόνο εναντίον της ιδεολογίας του εκσυγχρονισμού με την εκδυτικοποίηση που έφερνε, αλλά εναντίων της ίδιας της Δύσης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ακτιβιστές τέτοιων κινημάτων επιδιώκουν την επίτευξη των στόχων τους δημιουργώντας καταστάσεις που αποτρέπουν τις επισκέψεις τουριστών από την Δύση στην χώρα τους. Αντίστροφα, η λαϊκή ξενοφοβία στις πλούσιες χώρες εναντίων των μεταναστών από τον Τρίτο Κόσμο.
Συνοπτικά ο αιώνας τελειώνει μέσα σε συνθήκες παγκόσμιας αταξίας, χωρίς να υπάρχει κάποιος μηχανισμός που θα μπορούσε να την τερματίσει ή να την θέση υπό έλεγχο. Ο λόγος για αυτήν την ανικανότητα δεν οφείλεται μόνο στην πολυπλοκότητα της κρίσης αλλά και στην προφανή αποτυχία όλων των ιδεολογιών, παλαιών και νέων, να διαχειριστούν ή να βελτιώσουν την ζωή των ανθρώπων.

Οι ιδεολογίες του 20ου αιώνα όπως ο κομμουνισμός και ο εθνικισμός, που αντί για είδωλα-όπως οι θρησκευτικές ιδεολογίες-είχαν τις δικές τους αφηρημένες ιδέες ή πολιτικούς που λάτρεψαν σαν θεότητες στάθηκαν οι πιο μαχητικές και αιμοδιψείς ιδεολογίες. Παρ΄όλα αυτά, η δύναμη των ιδεολογιών δεν εντοπίζεται τόσο στην ικανότητα τους να κινητοποιούν αισθήματα και να προκαλούν συγκινήσεις-όπως η παραδοσιακή θρησκεία- αλλά στην επαγγελία τους ότι προσφέρουν διαρκείς λύσεις στα προβλήματα ενός κόσμου σε κρίση. Όπως βλέπουμε όμως στις μέρες μας η αποτυχία τους ήταν πλήρης.
Οι θεωρίες πάνω στις οποίες βασίστηκε η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία ελάχιστη σχέση είχαν με την πραγματικότητα. Η αποτυχία του σοβιετικού προτύπου επιβεβαίωσε την πεποίθηση των υποστηρικτών του καπιταλισμού ότι καμία οικονομία δεν μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς χρηματιστήριο. Από την άλλη πλευρά όμως η αποτυχία του ακραίου φιλελευθερισμού επιβεβαίωσε την δικαιολογημένη πεποίθηση ότι οι ανθρώπινες υποθέσεις, συμπεριλαμβανομένης και της οικονομίας, είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήσει κανείς στο έλεος της ελεύθερης αγοράς.
Πιο σοβαρό γεγονός από την προφανή κατάρρευση των δυο ακραίων πόλων ήταν όμως ο αποπροσανατολισμός των ενδιάμεσων ή μεικτών προγραμμάτων και πολιτικών. Προγράμματα και πολιτικές που θέλησαν να συνδυάσουν το δημόσιο με το ιδιωτικό, την αγορά και τον σχεδιασμό και το κράτος με την ιδιωτική επιχείρηση. Η πρακτική επιτυχία αυτών των συστημάτων διαβρώθηκε από τις άκρατες δυνάμεις της αγοράς.
τα τέλη του εικοστού αιώνα παρατηρήσαμε όμως ότι ούτε οι θρησκείες έδωσαν κάποια εύλογη εναλλακτική λύση στην κρίση. Οι δυτικές θρησκείες περιέπεσαν σε πλήρη σύγχυση ενώ στον υπόλοιπο κόσμο οι «φονταμενταλιστές» δεν έχουν τίποτα να προσφέρουν στους πιστούς σε σχέση με τα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας, εκτός ίσως από μια επιστροφή στο παρελθόν, κάτι που φυσικά είναι αδύνατο στην σημερινή εποχή.
Σημαντικό επίσης πρόβλημα είναι ότι τα τελευταία χρόνια πολλοί πολίτες αποσύρονται από την πολιτική, αφήνοντας τις υποθέσεις του κράτους στα χέρια της «πολιτικής τάξης». Σε ομάδες δηλαδή συμφερόντων που αποτελούνται από επαγγελματίες πολιτικούς, δημοσιογράφους, εκδότες και ανθρώπους που ανήκουν σε κάποιο πολιτικό lobby.
Η παρακμή των οργανωμένων μαζικών κομμάτων με ταξική βάση αχρήστευσε τον κυριότερο τρόπο μετατροπής ανδρών και γυναικών σε πολιτικά ενεργούς πολίτες.

Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί θεώρησαν ότι είχε έλθει επίσης το τέλος των ιδεολογικών αντιπαραθέσεων και συγκρούσεων (το "τέλος της Ιστορίας"), ότι είχε έλθει η εποχή για μια "νέα παγκόσμια τάξη" που λίγο πολύ θα στηριζόταν στη μονοπολική ηγεμονία των ΗΠΑ, που θα διασφάλιζε την ειρήνη, τη σταθερότητα, τη δημοκρατία και την οικονομία της ελεύθερης αγοράς. Είκοσι χρόνια μετά το όραμα αυτό βρίσκεται σε ερείπια. Όχι μόνο δεν έχει έλθει το τέλος των (ιδεολογικών) αντιπαραθέσεων, αλλά οι αντιπαραθέσεις έχουν προσλάβει οξύτερο και επικινδυνότερο χαρακτήρα ως σύγκρουση πολιτιστικών εκδοχών και μορφωμάτων. Όχι μόνο δεν έχει εγκαθιδρυθεί "νέα παγκόσμια τάξη", αλλά εάν κάτι χαρακτηρίζει το διεθνές σύστημα είναι η «πολύ-πολική αταξία» με υπό- και εξω-κρατικούς (sub-state) συντελεστές, όπως η τρομοκρατία, να διαδραματίζουν ολοένα και ισχυρότερο ρόλο.
Μπορεί από τα παραπάνω να φαίνεται ότι οι ιδεολογίες διέρχονται σοβαρή κρίση όμως το να θεωρούμε ότι έχουν «τελειώσει» το θεωρώ θλιβερό, ανιστόρητο και ίσως «εκ του πονηρού» προερχόμενο, αν μη τι άλλο προβοκατόρικο.

Καμία θεωρία δεν μπορεί να μας πείσει ότι ξαφνικά δεν υπάρχουν αντίπαλοι, ότι έπαψαν να υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και πάλη των τάξεων. Δεξιές και αριστερές πολιτικές, προοδευτικές και συντηρητικές κοινωνικές αντιλήψεις. Οικονομικά συμφέροντα που προκαλούν πολέμους για να πουλήσουν όπλα, καπιταλισμός που προσαρμόζεται και επιβιώνει στηριζόμενος στην εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και στην εγκληματική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων καθώς και τη ρύπανση του περιβάλλοντος.
Πιστεύω ότι οι πολίτες όλου του κόσμου θα πρέπει, να αντιτάξουνε το όραμα της παγκόσμιας δημοκρατικής διακυβέρνησης, την οικουμενικότητα των ανθρώπινων αξιών και την αναγκαιότητα της διεθνούς συνεργασίας και αλληλεγγύης.
Η σκέψη ότι ήρθε το «τέλος» των ιδεολογιών είναι και αντιεπιστημονική καθώς προσπαθεί να καλύψει την ανυπαρξία της σημερινής πολιτικής και κοινωνιολογικής σκέψης. Στο μεταξύ όμως οι κοινωνίες σιγοβράζουν, οι κυβερνήσεις περικόπτουν κοινωνικές δαπάνες και τα καπιταλιστικά μονοπώλια ασελγούν πάνω στον πλανήτη.

Ο Φουκουγιάμα προσπάθησε να μας πείσει για το τέλος της Ιστορίας. Τον διαψεύδει όμως η αμείλικτη πραγματικότητα των πολεμικών επεμβάσεων στο Ιράκ, Αφγανιστάν και Γιουγκοσλαβία, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η κοινωνία των δυο τρίτων, τα δισεκατομμύρια των εξαθλιωμένων αλλά και η κατάρρευση του ασφαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη και η συνεχιζόμενη αύξηση της ανεργίας.
Τον διαψεύδουν επίσης ο ακραίος μουσουλμανικός φονταμενταλισμος και οι υπερσυντηρητικοί Ευαγγελιστές των Η.Π.Α.
Τα αιτήματα για αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία των λαών, για οικολογική ισορροπία, για πολιτισμική απελευθέρωση από την ισοπεδοποίηση της παγκοσμιοποίησης, τα αιτήματα για το τέλος της φτώχειας, και του κοινωνικού αποκλεισμού αλλά και της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι τώρα πιο ζωντανά και επίκαιρα από ποτέ άλλοτε.


ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ ΠΟΥ ΑΝΤΙΣΤΕΚΟΝΤΑΙ

Νομίζω πως ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα του 20ου αιώνα είναι η δημιουργία των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Οργανώσεις που προσφέρουν επείγουσα ιατρική βοήθεια, τρόφιμα αρωγή και περίθαλψη, που υπερασπίζονται τα δικαιώματα των μειονοτήτων, συμπαρίστανται στους πολιτικούς κρατούμενους και αντιμάχονται στην καταστροφή του περιβάλλοντος.
Σημαντική ιδεολογία που αντιστέκεται είναι και το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης. Μπορεί ακόμη να είναι ετερόκλητο, μη συστηματικό και απλά διαμαρτυρόμενο όμως δεν παύει να είναι μια ανάγκη για ανασύσταση του κοινωνικού και πολιτικού ιστού. Και η ανάγκη αυτή φάνηκε στα γεγονότα του Σιάτλ κατά την συνδιάσκεψη του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου. Οι διαδηλώσεις που διατάραξαν την συνδιάσκεψη αντανακλούν την αυξανόμενη αντίθεση της κοινής γνώμης στην κοινωνικοοικονομική τάξη που μερικοί προσπαθούν εδώ και είκοσι χρόνια να επιβάλουν. Μια τάξη που έχει ανησυχητικές συνέπειες για το μέλλον των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τη δημοκρατία και το περιβάλλον.
Μιλώντας για το περιβάλλον συναντούμε άλλη μια ιδεολογία που αντιστέκεται, αυτή του οικολογισμού. Είναι μια θεωρία που δομείται στη βάση οικολογικών προτάσεων, ιδιαίτερα εκείνων που συνδέουν την ανθρωπότητα με τον φυσικό κόσμο. Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργήσει ισχυρό ρεύμα και οι κινητοποιήσεις των οικολόγων κατάφεραν να σταματήσουν πολλές καταστροφικές για το περιβάλλον ενέργειες κρατών και επιχειρήσεων.

Η ιστορία των ιδεών, κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες, δείχνει ότι σε κάθε εποχή διαμορφώνονται φιλοσοφικές θεωρήσεις που διεκδικούν το μονοπώλιο της απόλυτης νίκης. Με άλλα λόγια, εκλαμβάνουν την ιστορία ως την αρένα που τους αναδεικνύει ως "τελικούς νικητές". Γι' αυτό και οι ιδεολογίες, που κερδίζουν μία μακρά ιδεολογική αντιπαράθεση, έχουν την απαίτηση η οπτική τους για τον κόσμο να είναι ταυτόχρονα και οπτική των υπολοίπων. Ο Χέγκελ έβλεπε το τέλος της ιστορίας να υλοποιείται μέσω του πρώιμου αστικού κράτους και του Ναπολέοντα. Η ιστορία διέψευσε τον τελευταίο και απέδειξε ότι η επέκταση του καπιταλισμού τον 18ο αιώνα θα γεννούσε νέα φαινόμενα, όπως την παγκοσμιοποίηση, αλλά και τους αντιπάλους του, τον κομμουνισμό. Ανάλογα, πολλοί μέσα στο μαρξιστικό ιδεολογικό πλαίσιο πίστεψαν ότι ο κομμουνισμός θα γινόταν ο νεκροθάφτης του καπιταλισμού και ότι οδηγούσε τα πράγματα στο "τέλος της ιστορίας", όπως ευαγγελίστηκε η επανάσταση του Οκτωβρίου του 1917. Η ιστορία έδειξε ότι οι κοινωνικές αλλαγές είναι ένα πολύ πιο σύνθετο ζήτημα και δεν μπαίνει στον τελικό της δρόμο με μια επανάσταση. Ανάλογα, οι Αμερικανοί νεοσυντηρητικοί πίστεψαν ότι μπορούσαν να αλλάξουν όλο τον κόσμο, μέσα σε λίγα χρόνια, αφού πίστεψαν ότι το 1989 επήλθε η στιγμή της πλήρους και τελικής τους νίκης. Η πλήρης παγκόσμια αταξία που επικρατεί τους θυμίζει καθημερινά ότι η δημοκρατία δεν επιβάλλεται στους λαούς με τα όπλα αλλά κερδίζεται με συλλογικούς αγώνες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μαρκέτος, Σπύρος, Ευρωπαϊκά Ιδεολογικά Ρεύματα, ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ 2002
Heywood, Andrew, Εισαγωγή στην πολιτική, εκδ. ΠΟΛΙΣ, ΑΘΗΝΑ 2006
Hobsbawm, Eric, Η Εποχή των Άκρων, εκδ. ΘΕΜΕΛΙΟ, ΑΘΗΝΑ 2002