ΕΙΡΗΝΑΙΟΥ ΧΑΤΖΗΕΦΡΑΙΜΙΔΗ: Στο ψηφιδωτό του Πισοδερίου

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία του αρχιμανδρίτη Ειρηναίου Χατζηεφραιμίδη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, κατά την εκδήλωση των αποκαλυπτηρίων του μνημείου ψηφιδωτού, αφιερωμένου στον Παύλο Μελά, που πραγματοποιήθηκαν την Κυριακή 15 Σεπτεμβρίου στο Πισοδέρι. Το ψηφιδωτό απεικονίζει στο άνω τμήμα τον Παύλο Μελά και τον Μέγα Αλέξανδρο να κρατούν τον Ήλιο της Βεργίνας υπό τη σκέπη της Ελληνικής σημαίας, ενώ στο κάτω τμήμα απεικονίζεται η στιγμή της παράδοσης της κεφαλής του Παύλου Μελά στον ιερέα του χωριού παπα Σταύρο Τσάμη από δύο οπλαρχηγούς του Μακεδονικού Αγώνα.

* * *

«Δεν επιχειρώ, φίλε μου, να σε παρηγορήσω, διότι η συμφορά είναι τόσον μεγάλη, ώστε δεν ευρίσκω λόγους παρηγορίας. Κλαύσον, διότι και ενταύθα έκλαυσαν ου μόνον οι γνωρίσαντες τον εις το καθήκον αφοσιωμένον γενναίον στρατιώτην, αλλά όσοι και εξ ακοής μόνον εγνώρισαν αυτόν». Με αυτά τα λόγια ο Βασίλειος Αγοραστός από το Μοναστήρι, στις 20 Οτωβρίου 1904, άρχιζε την επιστολή του προς τον  Ίωνα Δραγούμη σχετικά με την ταφή της τιμίας κεφαλής του ήρωα Παύλου Μελά.

Ο Βασίλειος Αγοραστός ήταν υπάλληλος του ελληνικού προξενείου στο Μοναστήρι, συνεργάτης και φίλος του εκεί υποπρόξενου Ίωνα Δραγούμη. Έλαβε εντολή από τον πρόξενο Φ. Κοντογούρη να μεριμνήσει για τον ενταφιασμό του Μελά και γι’ αυτό μετέβη στο Πισοδέρι. Όπως δε εξελίχθηκαν τα πράγματα, ήταν παρών κατά την ταφή της κεφαλής στο Πισοδέρι. Γι’ αυτό η μαρτυρία του είναι η πλέον αξιόπιστη από όσες έχουν γραφεί, διότι είναι μαρτυρία ενός αυτόπτη και αυτήκοου.

Ο Αγοραστός έφθασε στο Πισοδέρι στις 3 το απόγευμα της Κυριακής 17 Οκτωβρίου και συναντήθηκε με την επιτροπή που είχε συστήσει ο ίδιος ο Μελάς και αποτελούνταν από τους Μιχαήλ Χασόπουλο και τον Χατζή Κώτση, ανεψιό του αρχιμανδρίτη Μόδεστου. Παρά τις διαβεβαιώσεις τους ότι είχε ληφθεί μέριμνα για τον ενταφιασμό του Μελά σε ασφαλές μέρος, μαζί με αυτούς και τον διδάσκαλο Αν. Παπαφιλίππου έφθασε στο Ανταρτικό, τα χαράματα της 18ης Οκτωβρίου. Εκεί ο Παύλος Πύρζας του ανακοίνωσε ότι έστειλε τον Ντίνα μεταμφιεσμένο για να παραλάβει και μεταφέρει το νεκρό σώμα στο Ανταρτικό. Από τον ίδιο τον λίαν ταραγμένο Ντίνα ο Αγοραστός έμαθε πώς αναγκάσθηκε να αποκόψει την κεφαλή, να την περιτυλίξει σε λευκό πανί, να την κρύψει μέσα στον σάκκο του και να την μεταφέρει στο Ανταρτικό.

Από εκεί και ύστερα αρχίζει η νέα περιπέτεια της κεφαλής. Ο Αγοραστός μετέβη στην οικία όπου φυλασσόταν «το πολύτιμο κειμήλιο». Με πολλά δάκρυα μέσα στο «ημιφώτιστο» δωμάτιο ανεγνώρισε την κεφαλή «του αρειμανίου εκείνου ανδρός». Με τον φόβο μήπως βραδύνουν και προδοθούν, βγήκαν από το Ανταρτικό φέροντας «τον πολύτιμον σάκκον». Μαζί με τους δύο διδασκάλους Ηρακλή Φίτζιο, Αν. Παπαφιλίππου και τους εκ Πισοδερίου φίλους κατευθύνθηκαν προς την μονή της Αγίας Τριάδος. Παρέμειναν εκεί μέχρις ότου άρχιζε να σκοτεινιάζει. Έφιπποι εισήλθαν απαρατήρητοι στο Πισοδέρι. Απέκρυψε τον πολύτιμο σάκκο σε ιδιαίτερο δωμάτιο και τον εναπέθεσε επάνω σε καινούργιο τραπέζι. Έκλεισε το δωμάτιο και κράτησε το κλειδί.

Η αγωνία του ήταν πού να ενταφιάσει την κεφαλή. Προτίμησε το παρεκκλήσι του αγίου Χαραλάμπους, παρακείμενο στην εκκλησία της αγίας Παρασκευής. Ετοίμασαν ό,τι χρειαζόταν, κατασκεύασαν κιβώτιο, προμηθεύθηκαν σάβανο από εκείνα του Παναγίου Τάφου και ειδοποίησαν τον παπά-Σταύρο. Όταν πλέον όλα ήσαν έτοιμα, ξεκίνησαν μέσα στο σκοτάδι. Ο Αγοραστός έφερε τον σάκκο. Τον εναπέθεσε μπροστά στην εικόνα της Παναγίας, μέχρις ότου να σκαφτεί ο μικρός τάφος. Αφού έσκαψαν τον «ταφίσκο», έφεραν το κιβώτιο μπροστά από την ωραία Πύλη. Ο Αγοραστός έστρωσε πάνω από το κιβώτιο το σάβανο και στόλισε την κεφαλή με τα άνθη του δάσους της Αγίας Τριάδος που ο ίδιος μάζεψε, παρά το χιόνι.

Άναψαν λαμπάδα και άρχισαν να ψάλλουν «εν ολολυγμοίς» την νεκρώσιμη ακολουθία, ολόκληρη. Έδωσαν, τέλος, τον τελευταίο ασπασμό. Ο Αγοραστός αφαίρεσε από την τιμία κεφαλή λίγα άνθη, τα έκρυψε στο χαρτοφυλάκιο που του είχε χαρίσει ο Μελάς και τα τύλιξε με το άλλο μισό του σάβανου. Κατόπιν έθεσε το κάλυμμα του κιβωτίου, επισώρευσε πάνω του χώμα και προσήρμοσε καλά την πλάκα. Διεπίστωσε ότι δεν υπήρχε κανένα ίχνος που μπορούσε να προδώσει «την μυστικήν πράξιν». Βγήκαν από το παρεκκλήσι και μπροστά στην εικόνα της Παναγίας στην εκκλησία της αγίας Παρασκευής ορκίσθηκαν όλοι πάνω στο Ευαγγέλιο ότι σε κανένα δεν θα πουν τίποτε από όσα είδαν ή έκαναν εκείνη την ημέρα· εκτός, βέβαια, από τον Αγοραστό ο οποίος επιφυλάχθηκε να αναφέρει στην προϊσταμένη του αρχή, το προξενείο Μοναστηρίου, που του ανέθεσε την αποστολή του ενταφιασμού.

Στην ταφή της κεφαλής του Παύλου Μελά συμμετείχαν μόνον έξι πρόσωπα: Ο Αγοραστός, ο παπα-Σταύρος, ο Μιχαήλ Χασόπουλος, ο Χατζή Κώτσης και οι δύο δάσκαλοι Ηρακλής Φίτζιος και Αν. Παπαφιλίππου. Περιττό να τονισθεί ότι ο Αγοραστός είχε λάβει όλα τα απαιτούμενα μέτρα προφύλαξης, για να μη συλληφθούν επ’αυτοφώρω. Ενόσω οι υπόλοιποι ασχολούνταν με τα της κηδείας, ο Παπαφιλίππου και ο Χασόπουλος παραφύλαγαν στον περίβολο της εκκλησίας, εντός δε του ναού όλα ήσαν έτοιμα για την τέλεση «της αγρυπνίας». Αυτά ήσαν επακριβώς τα γεγονότα, όπως τα περιγράφει ο περισσότερο όλων αξιόπιστος Βασίλειος Αγοραστός.

Ιδού εμείς σήμερα, στην εύσημο αυτήν ημέρα, βρισκόμαστε ενώπιον του ψηφιδωτού που παριστάνει την τελετή παραδόσεως του κιβωτίου, το οποίο περιείχε την τιμία κεφαλή του Παύλου Μελά. Με φόντο την αγία Παρασκευή, βλέπουμε δύο άνδρες ντυμένους με την ένδοξη στολή των Μακεδονομάχων, να παραδίδουν το κιβώτιο στον παπα-Σταύρο Τσάμη.

Δεν ήταν δυνατόν να λείπει από την τελετή ο θαρραλέος λευίτης του Πισοδερίου, ο μεγαλύτερος στυλοβάτης του Ελληνισμού των Κορεστίων˙ αυτός που ήταν κάρφος στα μάτια των κομιτατζήδων και γι’ αυτό του έστησαν ενέδρα και τον αποτελείωσαν με τα τσεκούρια οι βούλγαροι ανθρακείς στις 27 Αυγούστου 1906. Ήταν αυτός που είχε στο σπίτι του τη φωτογραφία του Μελά και όταν τον πρωτοσυνάντησε στο Ανταρτικό του χάρισε ένα σουγιά ευρωπαϊκό και ένα κομπολόι, σχεδόν δε μεθυσμένος από ενθουσιασμό τραγούδησε το «Μαύρη είν’ η νύχτα στα βουνά» και το «Ω λυγερόν και κοφτερόν σπαθί μου».

Ήταν ο παπάς στο Πισοδέρι με την ακραιφνή ελληνική συνείδηση, που είχε ανθρώπους σαν εκείνον τον «χαντζή» για τον οποίο το 1889 έγραφε ο Ρουμάνος περιηγητής G. Weigand: «Ξαφνιάστηκε, όταν άκουσε το άλλο πρωί πως μιλούσα με τους ανθρώπους στην αρωμουνική γλώσσα και νόμισε ότι είμαι ένας Αρωμούνος δάσκαλος και ότι έχω σκοπό να ιδρύσω εκεί ένα ρουμανικό σχολείο. Ησύχασε μόνο όταν άφησα στις 11 το πρωί το χωριό». Επομένως, δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί άλλος τόπος πιο πρόσφορος από ετούτο το χωριό, με την μέγιστη προσφορά στον Μακεδονικό Αγώνα.

Ήταν το Πισοδέρι, το χιλιοτραγουδισμένο, «με πολλούς ένθερμους πατριαρχικούς» (D. Dakin), που αξιώθηκε να διαφυλάξει μέχρι το 1907 στο παρεκκλήσι του την κεφαλή του πολύκλαυστου Παύλου Μελά, το όνομα του ο­ποίου, όπως έγραφε ο Αγοραστός, θα καταλάβει στην ιστορία «της Πατρίδος του Μεγάλου Αλεξάνδρου μίαν εκ των λαμπροτέρων σελίδων».

 Γι’ αυτό είναι πολύ επιτυχής η παράσταση του ψηφιδωτού, ο Μεγαλέξανδρος να παραδίδει στον Παύλο Μελά, ως κληρονομιά και παρακαταθήκη, το δεκαεξάκτινο αστέρι με τον ρόδακα, από πίσω τους δε να είναι η ελληνική σημαία. Είναι μία πετυχημένη σύνδεση του παλαιού και μη γηράσκοντος με το αείποτε νέο, σύνδεση της αρχαίας Ελλάδος και δη της Μακεδονίας με τη σύγχρονη Ελλάδα, στη σημαία της οποίας οι εννέα λωρίδες αντιστοιχούν στις συλλαβές της ιστορικής φράσης «Ελευθερία ή θάνατος».

Ο Μεγαλέξανδρος ήταν το παλληκάρι της Μακεδονίας που έφθασε νέος μέχρι τις Ινδίες, αλλά και άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη του με το πέρασμά του από τους βιγλάτορες του Πισοδερίου.

Για να μας υπενθυμίσουν όλα αυτά ότι δεν υπάρχει βόρεια Μακεδονία ή βόρεια πλευρά της Μακεδονίας, αλλά για να μας υπομνήσουν ότι η Μακεδονία είναι μία και ελληνική· που γι’ αυτήν την Μακεδονία και όχι για κάποια σύν­θετη ονομασία έπεσε ο Μελάς, η δε Πατρίς σύσσωμη ανεγείρει επί του τάφου του «το αθάνατον της δόξης τρόπαιον», όπως έγραφε ο Καστορίας Γερμανός.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 3 Οκτωβρίου 2019, αρ. φύλλου 1003