ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Μεγαλώνοντας στην εποχή της θεοποίησης των μηχανών και της πλήρους υποταγής του ανθρώπου σ’ αυτές…*

Κρατώ στα χέρια μου δύο από τις πρώτες εργασίες που έκαναν οι μαθητές μου: είναι χειρόγραφες και εικονογραφημένες από τα ίδια τα παιδιά. Δύσκολο ν’ αναπαραχθούν, γιατί, εκτός των άλλων, δε φωτοτυπούνται καλά. Όμως προσωπικά τις θεωρώ πολύ σημαντικές για έναν και μόνο λόγο: είναι ανόθευτες από την ευκολία και τυποποίηση του Διαδικτύου, μια που τότε δεν υπήρχαν ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Έτσι, τα παιδιά στηρίχτηκαν μονάχα στα βιβλία και σε ζωντανές πηγές για να τις ολοκληρώσουμε. Τα θέματά τους είναι: «Τα σημάδια του καιρού» και «Παροιμίες για τους μήνες».

Τις αγαπώ ιδιαίτερα αυτές τις εργασίες. Φιλοξενούν ευρήματα των ερευνητών-μαθητών που δε θα μπορούσε κανείς να τα βρει κάπου-ούτε στο google, που κάποιοι πιστεύουν πως τα ‘χει όλα. Ούτε εκεί! Βλέπετε οι πηγές τους είναι άνθρωποι που σήμερα ίσως και να μη ζουν πια και που τα είχαν ακούσει από τους δικούς τους προγόνους. Αυτό σημαίνει πως η συγκομιδή των παιδιών προερχόταν κυρίως από την προφορική παράδοση, μια που κι ο δικός μας τόπος διαθέτει διαμάντια που δεν έχουν καταγραφεί πουθενά σε κανένα βιβλίο-πόσο μάλλον στο Διαδίκτυο! Αυτό καθιστά τις εργασίες αυτές πραγματικά μοναδικές και σπουδαίες!

Φέρνω στον νου μου τον Γιώργο τον Παπαδίσκο, που έφυγε από κοντά μας πριν από ελάχιστους μήνες. Ψάχνοντας να βρω στοιχεία για τον ήρωα παππού του, τον δάσκαλο Διαμαντή Μαντόπουλο από την Καστοριά, αυτός κι η γυναίκα του με καλοδέχτηκαν στο σπίτι τους, στην οδό Μητροπόλεως στην Καστοριά, μια παγωμένη χειμωνιάτικη μέρα πριν από κάποια χρόνια. Κι έπειτα, αφού τιμήσαμε τον ήρωα παππού του που είχε σκοτωθεί από τους Τούρκους το 1912 εδώ στο Μαυροχώρι, τους καλέσαμε στη γιορτή της 11ης Νοεμβρίου, όπου μας έδειξαν κάποια ιερά κειμήλια της οικογένειας που είχαν φέρει μαζί τους και μίλησε ο εγγονός του ήρωα στους μαθητές. Πριν πεθάνει, λοιπόν, η γυναίκα του μου έκανε την τεράστια τιμή να με καλέσει σπίτι τους, για να τον δω για τελευταία φορά. Μπορείτε να φανταστείτε ποια ήταν η συγκλονιστική –κατ’ εμέ- ερώτηση που μου έκανε;

-Σόνια, επειδή εγώ ποτέ μου δε μίλησα σε πολύ κόσμο εκτός από εκείνη τη φορά που με είχατε καλέσει στο Σχολείο σας και μίλησα στα παιδιά, θυμάσαι να μου πεις αν είχα μιλήσει καλά τότε;
Τον διαβεβαίωσα πως, ναι, τα είχε πει περίφημα, τον φίλησα για τελευταία φορά κι έφυγα πολύ συγκινημένη. Ο κ. Γιώργος ήταν τότε μια ζωντανή πηγή της Ιστορίας κι εμείς ήμασταν πολύ τυχεροί που τον είχαμε ακούσει να μας αφηγείται στοιχεία από τη ζωή του ήρωα παππού του και της ηρωίδας μάνας του Θεανώς, που είχαν διδάξει στο Δημοτικό του χωριού μας.

Πατώντας όμως στο google το ονοματεπώνυμο του ήρωα δασκάλου βρίσκουμε μονάχα μία καταχώριση ελάχιστων στοιχείων κι ενός ποιήματος προς τιμήν του-να ‘ναι καλά ο Γιώργος Αλεξίου, πολύ καλός γνώστης της Ιστορίας της Καστοριάς, που τα θέτει στη διάθεση όλων μας ηλεκτρονικά τώρα. Άρα, αν θα θέλαμε να προχωρήσουμε κι άλλο την έρευνά μας, θα ‘πρεπε υποχρεωτικά να καταφύγουμε σε άλλες πηγές-χάρτινες οπωσδήποτε. Γιατί οι προφορικές για εκατό χρόνια πριν ολοένα και λιγοστεύουν, όπως καταλαβαίνετε.

Ξεκίνησα με δυο απλά παραδείγματα για να πω σήμερα στο κείμενό μου πως ο υπολογιστής και το Διαδίκτυο δε λύνουν κάθε μας πρόβλημα που έχει να κάνει με μιαν αναζήτησή μας. Κι επιπλέον, τίθεται πάντοτε και το σοβαρό θέμα της αξιοπιστίας και της εγκυρότητας των πληροφοριών που αποκομίζουμε σε κάθε μας αναζήτηση. Έτσι, είναι απαραίτητο να προσέχουμε πολύ κάθε φορά που βρίσκουμε κάτι αν είναι έγκυρο και σοβαρό.

Τα τελευταία χρόνια οι δάσκαλοι αντιμετωπίζουμε ένα πραγματικά τεράστιο πρόβλημα: το Διαδίκτυο ακυρώνει κάθε μας προσπάθεια για οποιαδήποτε έρευνα (από τις συνηθισμένες), καθώς, οτιδήποτε κι αν γυρεύουμε, κάπου στο google βρίσκουμε σίγουρα συγκεντρωμένα πολλά στοιχεία μαζί. Καταλαβαίνετε, λοιπόν, όλοι αμέσως πως ακριβώς αυτό ακυρώνει αυτομάτως κάθε έρευνα. Γιατί κάποιος πάντοτε έχει προηγηθεί στην έρευνα, έχει συλλέξει όλα τα στοιχεία που εμείς γυρεύουμε και μας τα σερβίρει έτοιμα και συγκεντρωμένα. Άρα, ο δικός μας ρόλος μετατρέπεται αμέσως κι από ερευνητές γινόμαστε απλοί αντιγραφείς ή, για να κουραστούμε ακόμα πιο λίγο, εκτυπώνουμε κι είμαστε έτοιμοι για το Σχολείο που φυσικά δε ζητούσε αυτό, αλλά δε βαριέσαι… Γιατί το Σχολείο που είναι σοβαρό ξέρει πως αυτό δεν είναι έρευνα, δεν είναι ούτε καν εργασία, και ξέρει ακόμα πως χωρίς κόπο πραγματικό δεν αποκτάται κανένα καλό, δεν προκύπτει κανένα όφελος. Και το κακό δεν είναι μονάχα αυτό, αφού πολύ συχνά τα παιδιά αντιγράφουν ή εκτυπώνουν πράγματα που δεν τα κατανοούν, λόγω της γλώσσας στην οποία είναι γραμμένα. Π.χ. τις προάλλες είχα ζητήσει να γράψουν τα παιδιά μια παράγραφο για την ειρήνη κι η μικρή Μαρία μου ‘φερε από το Διαδίκτυο μια παράγραφο που ούτε να διαβάσει σωστά μπορούσε, αλλ’ ούτε καταλάβαινε τι έλεγε. Είχα την εντύπωση πως είχα ζητήσει κάτι απλό, αλλ’ η καταφυγή της μικρής στο Διαδίκτυο περιέπλεξε τα πράγματα και τα ‘κανε να φαίνονται πολύ δύσκολα.

Γι’ αυτό εδώ και χρόνια εφιστώ την προσοχή των γονέων και τους ζητώ να μην καταφεύγουν για τα πάντα στο Διαδίκτυο, καταργώντας κάθε άλλον τρόπο που θα ήταν πιο αποδοτικός κι ωφέλιμος. Μα, ζώντας στην εποχή της κυριαρχίας του εύκολου, έχω πολλά χρόνια να ρωτήσω «πού το βρήκες αυτό;» και ν’ ακούσω την απάντηση «στην εγκυκλοπαίδεια». Αυτό πάει, δε συμβαίνει πια, και γιατί απαιτεί περισσότερο κόπο, αλλά και γιατί δεν υπάρχουν πια εγκυκλοπαίδειες στα σπίτια-τι να τις κάνει κανείς, όταν υπάρχει το Διαδίκτυο;

Όμως, δεν πάει να λέει και να ξαναλέει η δασκάλα ή ο δάσκαλος για τη σπουδαιότητα των άλλων πηγών; Τίποτα δεν αλλάζει, αφού όχι μόνο τα παιδιά, μα κι οι γονείς είναι τα μαθημένα στην ευκολία πλάσματα που πάντοτε τον εύκολο δρόμο προτιμούν (θ’ αποφύγω να μιλήσω για τον Ηρακλή και τον εύκολο και δύσκολο δρόμο ανάμεσα στους οποίους κλήθηκε να διαλέξει). Δυστυχώς. Κι έτσι μαζί με την έρευνα πάει περίπατο κι η χαρά του ερευνητή τη στιγμή της ανακάλυψης ενός σπουδαίου στοιχείου, που ίσως και να φάνταζε τελείως ασήμαντο στα μάτια οποιουδήποτε άλλου, αλλ’ όχι στου ερευνητή, που ξέρει… Και πάει περίπατο κι η χαρά του δασκάλου που άλλα περιμένει κι άλλα του φέρνουν τα παιδιά, αφού συνήθως τα ίδια πράγματα αντιγράφουν-τι μεγάλο κρίμα!...

Θα σας το πω τώρα, λοιπόν, γιατί τα γράφω όλα αυτά σήμερα. Γιατί μόλις προχτές είχαν οι μαθητές μου μιαν άσκηση στα Θρησκευτικά που τους ζητούσε να φέρουν στην τάξη πληροφορίες για κάποιο μοναστήρι της περιοχής μας. Ε, λοιπόν, την άλλη μέρα οι διαπιστώσεις μου ήταν οδυνηρές: ένα κορίτσι μονάχα ασχολήθηκε με μοναστήρι του τόπου μας και μας έφερε πληροφορίες , εκτυπωμένες –μολονότι όχι πολλές-, για να μην κουραστεί να τις γράψει (αν και μια τέτοια αντιγραφή είναι μια πολύ ωραία άσκηση κι ας το ‘χουμε ξεχάσει κι αυτό). Υπήρξε μάλιστα περίπτωση όπου άλλη μικρή, ακολουθώντας την πεπατημένη πια του google, σε άλλη χώρα οδηγήθηκε, δίχως να ‘χει κάνει λάθος μάλιστα στην αναζήτηση, κι ευτυχώς που για ορθόδοξο μοναστήρι έγραψε τελικά. Κι όταν είδαμε φωτογραφίες από τα 13 μοναστήρια του νομού μας, αποδείχτηκε πως ήταν πολλά παιδιά που είχαν επισκεφτεί με τους γονείς τους κάποιο από αυτά. Και τότε ήταν που αναρωτήθηκα γιατί λοιπόν δεν είχαν καθίσει μαζί, μαμά με κόρη ή μπαμπάς με γιο, να γράψουν δυο λογάκια για το μοναστήρι όπου μαζί είχαν πάει-γιατί άραγε; (Να θυμίσουμε την έρευνα που λέει πως μια τέτοια προετοιμασία των παιδιών για το σχολείο τους είναι πιο ωφέλιμη κι από το καλύτερο φροντιστήριο-ας το λάβουμε υπόψη μας όσοι επιμένουμε σε ό,τι έχουμε συνηθίσει κι έχει πια καθιερωθεί)…

Λοιπόν, καλοί μου φίλοι, αυτά δεν τα γράφω για τους δασκάλους, που τα ξέρουν γιατί τα ζουν καθημερινά στα σχολειά τους. Τα γράφω για όλους όσοι ασχολούνται με παιδιά και θέλουν να τους μάθουν γράμματα με τους πιο εύκολους τρόπους. Της Παιδείας οι ρίζες ήταν πικρές κι οι καρποί γλυκείς και στα χρόνια του Πλάτωνος που πρωτοείπε αυτά τα λόγια, αυτό συμβαίνει και σήμερα και αυτό ακριβώς θα συμβαίνει και σ’ όλα τα επόμενα χρόνια. Τελεία και παύλα. Και γι’ αυτό η ιστορία του Τζάνι Ροντάρι για τη μηχανή που κάνει τα μαθήματα του σχολείου θα ‘ναι πάντοτε επίκαιρη. Γιατί σ’ αυτήν την ιστορία πολύ σοφά ο Ροντάρι έλεγε πως, ναι, υπάρχει αυτού του είδους η μηχανή, μόνο που δεν αγοράζεται με λεφτά, αλλά με το μυαλό του παιδιού. Κι αναρωτιέμαι αν το κείμενό του ήταν τελικά προφητικό κι αν για τη μηχανή αναζήτησης μιλούσε, που ίσως και να μην είχε ακόμη εφευρεθεί…

Γιατί, πέρα από τις ιστορίες που λένε συχνά συντριπτικές αλήθειες και πέρα από τα αποφθέγματα των σοφών της ανθρωπότητας, υπάρχουν και οι σημερινές ενστάσεις για τις παντοδύναμες μηχανές που η κακή τους χρήση κι η κατάχρηση μπορούν να μας καταστρέψουν. Τέτοιες ενστάσεις δεν τις διατυπώνουν άνθρωποι άσχετοι με τις μηχανές, αλλά και απολύτως σχετικοί, σαν τον συγγραφέα που υποστηρίζει μεν τη χρησιμότητα του google, αλλά διευκρινίζει πως αυτό «θα αποτελεί έναν οδηγό για τον εντοπισμό υλικού παρά για την προμήθειά του». Και πάντα θα διατυπώνονται ενστάσεις όπως η ωραιότατα διατυπωμένη ένσταση του Ben Greenman με τίτλο: «Όταν το Διαδίκτυο σκοτώνει την περιέργεια» (Καθημερινή, 3/10/2010) κι όπως του Δημήτρη Αγγελή στην ίδια εφημερίδα (1/3/2014), που ανάμεσα στ’ άλλα λέει: «Αν διαβάζουμε απλώς και μόνο για να ενημερωθούμε ή γιατί πρέπει να διεξέλθουμε κάποια βιβλιογραφία προκειμένου να γράψουμε ένα άρθρο, τότε το e-bookβολεύει αφάνταστα. Αν όμως διαβάζουμε για την προσωπική μας ευχαρίστηση, το βιβλίο είναι καλύτερο. (…) Το βιβλίο είναι μια ζωντανή παρουσία, η μηχανή ανάγνωσης είναι μια μηχανή». Κι εμείς, όσο κι αν έχουν θεοποιηθεί οι μηχανές στην εποχή μας, δεν έχουμε πάψει ακόμη ν’ αγαπάμε τις ζωντανές παρουσίες. Κι ούτε έχουμε ξεχάσει πως η παιδεία με τον παιδεμό έχει σχέση και πως αν δε δυσκολευτείς ούτε γράμματα πρόκειται ποτέ σου να μάθεις, αλλ’ ούτε και να μορφωθείς πραγματικά γίνεται…

Περιττό υστερόγραφο: Κάπως έτσι εξηγείται το «παράδοξο» γεγονός πως, ενώ στην εποχή μας- «εποχή των συγκεκριμένων μέσων αλλά των συγκεχυμένων σκοπών», όπως πολύ σοφά έχει χαρακτηριστεί- κατακλυζόμαστε από πληροφορίες, δε φημιζόμαστε για την κρίση που διαθέτουμε. Και το χειρότερο είναι πως συνεχίζουμε τον ίδιο δρόμο, που μας απομακρύνει από την πολύτιμη κρίση ολοένα και περισσότερο-δυστυχώς για όλους μας…

(*) «Ταυτόχρονα με την τεχνολογική εξέλιξη θα πρέπει να εξελίσσονται και οι γνωστικές ικανότητες των ανθρώπων, ώστε να κατανοούν τι εξαρτήσεις, πειρασμούς και κινδύνους έχουν να αντιμετωπίσουν, ώστε να μπορούν να αποφασίζουν αν κάτι είναι ωφέλιμο για τους ίδιους ή όχι. Μόνο αν έχουμε αυτή τη συνείδηση μπορεί η τεχνολογική εξέλιξη να έχει θετική σημασία.»
Γ. Ξηροπαΐδης, Καθηγητής Φιλοσοφίας ΑΣΚΤ (Καθημερινή 11/5/2014)

Αφιερώνεται σε όλους εκείνους όπου κατέφυγαν οι μαθητές μας για να τους μεταδώσουν τις πολύτιμες γνώσεις τους κι ενεπλάκησαν με τρόπο τρυφερό στο πολύτιμο έργο του Σχολείου μας-κι είναι πραγματικά πολλοί…
Επίσης στα παιδιά, που, χωρίς να φταίνε τα ίδια, έχουν μάθει να προτιμούν τον εύκολο από τον δύσκολο τρόπο σε ό,τι κι αν κάνουν-τι κρίμα!...
Αλλά και στη μνήμη του Λάζαρου Κλετσίδη, του παθιασμένου εραστή της λίμνης Ορεστιάδας, που μόλις έφυγε από κοντά μας…

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 29 Μαΐου 2014, αρ. φύλλου 742.