7.9.14

ΛΑΖΑΡΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΙΔΗ: Τραπεζούντα του Στάθη Πελαγίδη.

Η μεγαλόφωνη, μεγαλόμουση, μεγαλόπνοη Τραπεζούντα του Στάθη Πελαγίδη, εκλεκτού φίλου και συμπατριώτη, ομοτίμου καθηγητού Ιστορίας νεώτερων χρόνων του Παν/μίου Δυτ. Μακεδονίας, έργο πνοής, είναι το νέο βιβλίο του, πρό ολίγων μηνών εκδοθέν. Βιβλίο - πόνημα, ένα σύγγραμμα καλύτερα, (600 σελίδων), γραμμένο με την ψυχή και την άρτια κατάρτιση και επιστημοσύνη του συγγραφέα, από τις σελίδες του οποίου ξεχύνεται και απλώνεται μπροστά μας ένας ατόφιος και ακραιφνής ελληνικός πολιτισμός της Τραπεζούντας – του Πόντου, που αναπτύχθηκε, ανδρώθηκε και επέζησε εκατοντάδες χρόνια, μέχρι το 1923 στις προαιώνιες εστίες, εκεί στην αρχική κοιτίδα των παραλίων της Μαύρης Θάλασσας.

Ο κ. Πελαγίδης έχει θέσει ως έργο ζωής την διαρκή φροντίδα του και συνεχή μελέτη των θεμάτων, που αφορούν τον Ελληνισμό της Διασποράς και ειδικότερα την ιστορία του ποντιακού και μικρασιατικού Ελληνισμού. Είναι λοιπόν το βιβλίο καρπός από την συνύφανση ισχυρών βιωμάτων και επιστημοσύνης. Επί σειράν ετών προσκαλείται από Συλλόγους – Σωματεία Ελλήνων του Εξωτερικού (Η.Π.Α, Καναδά, Αυστραλίας, Ε.Ε,), περιέρχεται τις χώρες αυτές με ένα αξιοθαύμαστο ζήλο, ως νέος Κοσμάς Αιτωλός (προσφυής παραλληλισμός – ο χαρακτηρισμός από ένα κοινό φίλον), και με τις επιστημονικές διαλέξεις του αναπτύσσει θέματα ιστορικά, εθνικά, θέματα Ορθοδοξίας, προάσπιση των ιδανικών του Έθνους.

Όσον αφορά την δραστηριότητά του εδώ στην πατρίδα μας, δεν είναι υπερβολή να ειπώ ότι λίγα …Σαββατοκύριακα του μένουν, χωρίς να έχει πραγματοποιήσει μιάν ομιλία, όπου τον καλούν. Ο ίδιος ομολογεί ότι παιδιόθεν από τις διηγήσεις ιδικών του και των άλλων ποντίων συμπατριωτών η Τραπεζούντα – ο φάρος και το προπύργιο του Ελληνισμού- στην φαντασία του εφήβου Στάθη έπαιρνε μυθικές διαστάσεις με τα θρυλικά ιστορικά γεγονότα και τις πολλές περιπέτειες, που συνδέονται με την πρωτεύουσα του ποντιακού Ελληνισμού. Την πόλη αυτή των μυθικών και ιστορικών διαστάσεων, το καύχημα και κραταίωμα του Ελληνισμού- «την Ελληνίδα πόλιν» του Ξενοφώντος- φιλοδόξησε να παρουσιάσει και να προβάλει με το παρόν σύγγραμμά του τόσο ζωντανά, ανθρώπινα, με ιστορική γνώση, εμβρίθεια και συνείδηση. Και άλλοι άξιοι, ποντιακή ή μή καταγωγής, άνθρωποι πεπαιδευμένοι επιστήμονες ή λόγιοι, ή ακόμη και άλλων επαγγελμάτων κατά καιρούς παλαιόθεν μέχρι σήμερα έγραψαν πολλά και ενδιαφέροντα για την Τραπεζούντα σε εφημερίδες, σε περιοδικά . σε ξεχωριστά βιβλία.

Ο κ. Πελαγίδης με την θερμή τους αγάπη, αφοσίωση και υπομονή στα θέματα αυτά, με μιά επιστημονική ταξινόμηση και κατάταξη στο πλούσιο υλικό που συνέλεξε από πλήθος πηγών και συγγραφών, με την καταπληκτική του κατάρτιση, επιδεξιότητα και εμπειρία του ιστορικού επιστήμονος και εκπαιδευτικού ανωτάτης βαθμίδος μας προσφέρει ένα ιστορικό βιβλίο με πληρότητα και ενότητα. Ιστορώντας τα της Τραπεζούντας «υποχρεωτικά» ιστορεί συγχρόνως την Ιστορία όλου του Πόντου. Γιατί η Τραπεζούντα ήταν η κορυφαία πόλη και πολιτεία, η πρωτεύουσα του ποντιακού Ελληνισμού. Με τον πλούτο πληροφοριών, με την αμεσότητα παραθεμάτων και αποσπασμάτων πηγών, με την λιτή, αλλά ζωντανή και πηγαία έκφραση του ο συγγραφεύς συγκινεί και ικανοποιεί νού και ψυχή όλων όσοι ακόμη επιζητούν την Ανταλλαγή (1923), νοσταλγοί αθεράπευτοι της «Πατρίδας», αλλά και τα παιδιά τους, τους απογόνους δεύτερης και τρίτης γενιάς, που επιμένουμε –καλώς ποιούντες- αντίθετοι στη λήθη ενός ενδόξου παρελθόντος- πεισματικά να συνεχίσουμε ό,τι από εκείνους κληρονομήσαμε, με σεβασμό ως παρακαταθήκη σε ό,τι προέρχεται και παραδίδεται από τις προαιώνιες προγονικές εστίες.

Αλλά και ο μή ποντιακής καταγωγής συνέλληνας αναγνώστης – είναι βέβαιο- θα αισθανθεί την ίδια συγκίνηση και θα ωφεληθεί επίσης, διότι με θαυμασμό θα διαπιστώσει ότι ένα μεγάλο κομμάτι του Ελληνισμού, οι Έλληνες του Ευξείνου Πόντου- από τα πανάρχαια χρόνια, και ειδικότερα το 1204 και εντεύθεν, κράτησαν με τα έργα και την ζωή τους αλώβητα τα ιδεώδη της φυλής και της Ορθοδοξίας, άσπιλη την Εθνική Παράδοση, παρά τις πλείστες αντιξοότητες, πιέσεις και τις τρικυμιώδεις, πολλές φορές περιόδους, κατά τις οποίες υφίσταντο απερίγραπτα δεινά, κυρίως κατά την Τουρκοκρατία, μέχρι το 1923. Το βιβλίο διαβάζεται εύκολα και ευχάριστα, γιατί ο συγγραφεύς με την πολύτιμη πείρα του και ως λειτουργός Μέσης Εκπαίδευσης και εν συνεχεία πανεπιστημιακός έχει τον τρόπο και τα εργαλεία της μεθόδου του να προσφέρει τα ιστορούμενα με την πλέον ελκυστική δεξιοτεχνία και περιγραφή γεγονότων, προσώπων, πραγμάτων. Με διατύπωση λιτή, αλλά με ζωντάνια. Θα το διαπιστώσει από τις πρώτες σελίδες ο αναγνώστης.

Στην αρχή του βιβλίου, απαραίτητη θεωρεί ο συγγραφεύς την ιστορική κατατόπιση- ενημέρωση. Γι’ αυτό ο συγγραφεύς με σύντομες περιγραφές αναφέρεται στην ίδρυση και δράση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος (1204-1461) επισημαίνοντας την προσφορά των Κομνηνών αυτοκρατόρων στην συνέχιση του Ελληνισμού και στήριξη της Ορθοδοξίας. Επί των ημερών τους κτίζονται πολλά Μοναστήρια- αργότερα ονομαστά «περίκλυτα» μέχρι σήμερα – και ναοί στην Τραπεζούντα, με ωραιότερη την Εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Ειδικά γίνεται μνεία για κάποια βασικά προνόμια εκ μέρους του πατριαρχείου Κων/λεως πρός την Εκκλησία της Τραπεζούντος. Έτσι εδώ η Εκκλησία δρά και εξελίσσεται σε κύριο παράγοντα ενισχύσεως της πίστεως και του ελληνικού φρονήματος.

Θέμα που μας διεγείρει και συγκινεί πάντοτε η Άλωση της Τραπεζούντος από τους Τούρκους (1461). Σκοπός και πρόγραμμα του Μωάμεθ Β’ του Πορθητού και των Οσμανλήδων Τούρκων- μετά την Άλωση της Βασιλεύουσας- είναι η εξάλειψη κάθε ελληνικής εστίας- φωτός του Ελληνισμού. Συνεπώς θα στραφεί κατά της Τραπεζούντος για να την αλώσει, με ισχυρές δυνάμεις του τουρκικού στρατού. Με τον αποκλεισμό της πόλεως επί ένα μήνα- ο λαός υπέφερε τα πάντα- αναγκάσθηκε ο τελευταίος Αυτοκράτωρ Δαβίδ Κομνηνός να παραδώσει την πόλη (Αυγ.1461). Αλλοί εμάς, να βάι εμάς, πάρθεν η Ρωμανία… Η Ρωμανία κι αν επέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο! Έπεσε το τελευταίο προπύργιο του Ελληνισμού.

Στη συνέχεια, ο συγγραφεύς παρακολουθεί την ιστορική διαδρομή της Τραπεζούντος μετά την Τουρκική κατάκτηση. Περιγράφει στηριζόμενος στις πηγές, επίσημα έγγραφα, σουλτανικά φιρμάνια, χρυσόβουλα και παντοίες ηλεγμένες μαρτυρίες, γεγονότα, όρους και συνθήκες, που ευνόησαν στην οικονομική, κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη της Τραπεζούντος, ώστε στο διάστημα από το 1204 μέχρι το 1923 να δημιουργηθεί ένας ακμαίος Ελληνικός Πολιτισμός. Παρά τα δεινά της Τουρκικής τυραννίας ο λαός της Τραπεζούντος παραμένει σταθερά πιστός γύρω από την Εκκλησία, η οποία επιτελεί και τον αφανή ρόλο εθναρχίας. Υπάρχει κοινωνική οργάνωση, που επιτρέπει την εγρήγορση και την πρόοδο. Αναπτύσσει συνθήκες, που ευνοούν την εμπορική δραστηριότητα των Τραπεζουντίων και συνεπώς γνωρίζουν οικονομική άνθηση και άνοδο.

Ήταν εποχή μετά τα μέσα του 17ου αι. κατά την οποία η Τραπεζούντα είχε το όνομα ακμαίας ισχυρής μεγαλουπόλεως μετά την Κων/πολη και την Σμύρνη. Οι Τραπεζούντιοι, όσοι ηναγκάζοντο λόγω των διωγμών και κατέφευγαν στον Καύκασο, στη νότια Ρωσία, Ρουμανία, κ.λ.π. και εγκαθίσταντο εκεί, δεν παρέμεναν ως μοιραίοι καταφυγόντες και παρίες (ως συμβαίνει σήμερα στην χώρα μας με τους λαθρομετανάστες). Δραστηριοποιούνταν, οργανώνονταν σε συλλόγους και σωματεία, ίδρυαν σχολεία, μετέφεραν εκεί τα φώτα των γνώσεών τους και της μόρφωσής τους, ώστε στα μέρη αυτά να δρα ευδοκίμως το ελληνικό όνομα και να τιμάται από τους άρχοντες των χωρών αυτών. Να διαπνέονται οι χώρες αυτές από το πνεύμα και το κλίμα της ελληνικής παιδείας.

Να αναφέρουμε τις πιο επιφανείς οικογένειες από την Τραπεζούντα, τους Υψηλάντηδες, τους Μουρούζηδες, τους Καρατζάδες. Ανελάμβαναν λόγω της μορφώσεώς των υψηλά αξιώματα στα ανακτοβούλια, διερμηνείς και άλλες θέσεις. Με το εμπόριο και τα πολλά επαγγέλματα υπήρχε στην Τραπεζούντα ζηλευτή αστική ζωή, με γιορτές και πανηγύρεις, με συναυλίες κλασικής μουσικής και άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις σύγχρονης πόλης. Πάνω από όλα υπήρχε ανεπτυγμένη εκπαίδευση και παιδεία. Πνευματικό κέντρο – ο φάρος της Ανατολής-ονομάσθηκε το περίκλυτο φροντιστήριον Τραπεζούντος, το οποίο τηρουμένων των αναλογιών ήταν ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο.

Από της ιδρύσεως του (1682) μέχρι το1923 Κέντρο των Ελληνικών Γραμμάτων, της Παιδείας και της Ορθοδοξίας. Δίδαξαν πεφωτισμένοι Έλληνες λόγιοι, διηύθυναν εξέχουσες προσωπικότητες, αποφοίτησαν χιλιάδες, που έλαβαν ελληνική παίδευση και αγωγή, ανεδείχθησαν σπουδαίοι, ώστε έτσι όλοι τους συντηρούσαν σε ακμή τον Ελληνισμό. Τα διδασκόμενα μαθήματα, τα προγράμματα, οι τρόποι και μέθοδοι διδασκαλίας προκαλούν τον θαυμασμό και των σημερινών ειδικών εκπαιδευτικών. Ο κ. Πελαγίδης αφιερώνει χωριστό κεφάλαιο επίσης για την Τραπεζούντα της δεκαετίας του 1880, γιατί στο διάστημα αυτό αναδεικνύεται και απογειώνεται η Τραπεζούντα ως Κέντρο ολοκλήρου του ποντιακού Ελληνισμού,(σχολεία, εφημερίδες, Μουσική, Σύλλογοι- Σωματεία, σύγχρονη ενδυμασία γυναικών, αστική ζωή, ευρεία δράση κοινωνικοπολιλιτιστική).

Διεξοδικά περαιτέρω αναλύει την πολιτισμική εξέλιξη, καθώς σ’ αυτήν συμβάλλουν πολιτικοί, εκκλησιαστικοί και κοινοτικοί παράγοντες, μέσα στο κλίμα που δημιουργήθηκε με το Χάττι Χουμαγιούν, το νέο σουλτανικό Σύνταγμα(1856), που παραχωρούσε σχετικές ελευθερίες. Εξόχως επίσης προσφιλές κεφάλαιο είναι αυτό, στο οποίο με σεβασμό αναφέρονται έξοχες προσωπικότητες μεγάλου κύρους, που διέλαμψαν στο ποντιακό στερέωμα, προσέφεραν με την πολυσχιδή δράση τους στα Γράμματα και τις επιστήμες, καθώς και στους Αγώνες της Εκκλησίας και του Γένους.

Στους συμβαλόντας οικονομικώς για κοινωνικούς και παιδευτικούς σκοπούς, στον κατάλογο δωρητών- ευεργετών συμπεριλαμβάνει και τον δικό μας συμπατριώτη, τον αείμνηστο Κώστα Κηρυττόπουλον. Κορυφαία προσωπικότης με δράση πολυσχιδή σε θέματα Ορθοδοξίας, προστασίας του λαού, στους αγώνες του Γένους υπήρξε η αδιαμφισβήτητη μορφή του αναστήματος του γεραρού αοιδίμου-Χρυσάνθου (Φιλιππίδη), αξίου Ιεράρχου –Μητροπολίτη Τραπεζούντος και μετέπειτα Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος.

Λεπτομερειακά ο κ. Πελαγίδης αναφέρεται στα κατά καιρούς εκκλησιαστικά ζητήματα στην Τραπεζούντα και στις εννέα εύρωστε ενορίες της Πόλεως, που συναμιλλώνται στην κοινωνική και φιλανθρωπική δράση, καθώς και για την μόρφωση των νέων . Ειδικά για τον πανάξιο Ιεράρχη αείμνηστο Χρύσανθο διαβάστε στις σελίδες 349-355. Γενικά πολύ ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες και τα στοιχεία για την ζωή και δράση στην Τραπεζούντα, τον ακμαίο πολιτισμό της, που ακτινοβολούσε ως εστία φωτός και Γραμμάτων.

Θα διαβάσει ο αναγνώστης τις διαρκείς -επίμονες προσπάθειες και τους αγώνες των Τραπεζούντιων και των άλλων Ποντίων για την Δημοκρατία του Πόντου(1918-19), όνειρο ανεκπλήρωτο, για το οποίο λαμπρές προσωπικότητες – άνδρες του Γένους Τραπεζούντιοι καταδικάσθηκαν στον δι’ αγχόνης θάνατο στα τουρκικά στρατοδικεία της Αμάσειας (1921). Σε ξεχωριστά κεφάλαια του βιβλίου αναπτύσσονται διεξοδικά και εμπεριστατωμένα οι βίαιοι εξισλαμισμοί και το πελώριο θέμα των Κρυπτοχριστιανών (γνωστοί ως Κλειστοί, Γυριστοί, κ.λ.π.), θέματα προσφιλή στον συγγραφέα, στα οποία αναφέρεται και στις κατά καιρούς ομιλίες του.

Αρκετές σελίδες καταλαμβάνει το πελώριο θέμα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, θέμα που χάρις στους αγώνες των συγχρόνων ποντίων τείνει, και μάλλον έγινε πανελλήνια συνείδηση. Οι αγώνες συνεχίζονται μέχρι δικαιώσεως, ώστε η Τουρκία να αναγνωρίσει το διεθνώς καταδικασμένο έγκλημα, με ένα τουλάχιστο «Συγγνώμη». Βαίνει προς το τέλος η εξιστόρηση με το κεφάλαιο: η Ανταλλαγή (1923) και τα πολλά, δυσεπίλυτα, συσσωρευμένα προβλήματα των Προσφύγων. Οι προσφυγές από τον Πόντο και την Μ. Ασία, με την εγκατάστασή τους στην νέα πατρίδα, με την αξιοθαύμαστη προσαρμογή, με την ενεργητικότητά τους, ρακένδυτοι, αλλά με το βαρύ οπλισμό του πολιτισμού τους έφεραν νέο αίμα και μαζί με τους Ελλαδίτες συνέλληνες δημιούργησαν την νέα Ελλάδα!

Όλα τα θέματα που διαπραγματεύεται ο συγγραφεύς, ιστορικά-επιστημονικά τεκμηριωμένα, με προσφυγή σε έγκυρες πηγές, σε αρχεία και κρατικές υπηρεσίες, σε αυτόπτες αξιόπιστους μάρτυρες. Πρωτοτυπία του κ. Πελαγίδη θα έλεγα: στο τέλος κάθε κεφαλαίου αφιερώνει μιά – δυό σελίδες με λόγο πυκνό, αλλά μεστό, με τίτλο: Γενική Εκτίμηση. Είναι η σοβαρότητα του υπεύθυνου ιστορικού, που ξέρει να αναλύει και να εισδύει στα γεγονότα, να ψυχολογεί πρόσωπα και καταστάσεις και να εξάγει τα αναγκαία ασφαλή συμπεράσματα.

Επίσης πόσο ενδιαφέρον προκαλούν και ζωντανεύουν την περιγραφή γεγονότων τα παραθέματα λόγων, ομιλιών, χρυσοβούλων και σουλτανικών φιρμανίων. Οι επίγονοι εξ άλλου ( της β’ ή γ’ γενιάς) αλλά και όπως τις από περιέργεια μπορεί να εύρει το όνομα της οικογενείας του ή και άλλων συγγενών στους παρατιθεμένους (στο τέλος του βιβλίου) πίνακες- καταλόγους των Ανταλλαξίμων. Το «μέσα πλούτος» του πολιτισμού της Τραπεζούντος, όπως καθρεπτίζεται στο βιβλίο του δικού μας Στάθη, με ωθεί έσωθεν να εκφρασθώ παραφράζοντας έκφραση του «πατριάρχη» του Πόντου –Λεωνίδα Ιασωνίδη: Κολληθείη η γλώττα μου -τω λάρυγγί μου,-ώ Τραπεζούντα, εάν μή σού μνησθώ.


Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 29 Μαΐου 2014, αρ. φύλλου 742.


Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

1 σχόλιο:

  1. Το λουλουδάκι του μπαξέ9/9/14

    Αξιόλογο βιβλίο. Αξιόλογη βιβλιοκριτική.

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ