ΝΙΚΟΥ ΔΟΪΚΟΥ: Βόλτα στο Κάστρο

Αρκετοί φίλοι ζήτησαν να ξεναγηθούν στην αρχιτεκτονική του "Κάστρου", όπως λέγονταν για αιώνες η Καστοριά.

Το αρχαίο Κέλετρον ή Κήληθρον από το Ομηρικό ρήμα κηλέω κηλώ που σημαίνει θέλγω. Θέλγητρο λοιπόν. Η στρατηγική της θέση στην βυζαντινή Εγνατία Οδό, η οποία ακολουθούσε τη χάραξη: - Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Βέροια, Καστοριά, Δυρράχιο, η φυσική της οχύρωση (νησί εντός λίμνης) και η οικονομική της άνθιση λόγω του εμπορίου της Γούνας ήσαν οι λόγοι για τους οποίους συνήθως διοικούνταν από ένα μέλος της Αυτοκρατορικής οικογένειας.

Για τους ίδιους λόγους, στη διάρκεια της ταραχώδους ιστορίας της, τρεις Αυτοκράτορες αυτοπροσώπως εξεστράτευσαν εδώ για να την απελευθερώσουν από περιστασιακούς κατακτητές. Ο Ιουστινιανός, περί το 550 μ.Χ. αναγείρει τα επιβλητικά Ιουστινιάνεια τείχη και κατ'ουσίαν συγκροτεί την βυζαντινή πολιτεία. Το 1019 ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος την ανακαταλαμβάνει από τον Τσάρο Σαμουήλ και ενισχύει τα ανατολικά τείχη. Το 1083 ο Αλέξιος Κομνηνός την απελευθερώνει από τους Νορμανδούς του Ροβέρτου Γυσκάρδου.

Ας γίνει τούτη η βόλτα εις μνήμην Στυλιανού Πελεκανίδη αναστηλωτή τών σημαντικότερων βυζαντινών μνημείων τής Καστοριάς (1950), Νικολάου Μουτσόπουλου λάτρη και προστάτη τής τοπικής αρχιτεκτονικής παράδοσης (1959-1972) και ακριβού μου δάσκαλου, Παντελή Τσαμίση τού πρώτου συστηματικού μελετητή τών μνημείων τής γενέτειρας του (1949), Αναστάσιου Ορλάνδου και Μανόλη Χατζηδάκη (1950-1960) και, επιπλέον, ως έκφραση ευγνωμοσύνης στην Ann Wharton Epstein η οποία με περισσή επιστημοσύνη ανέδειξε τα καστοριανά μνημεία (1980, 1990), στους G.F.Abbott (1903), Aug.Choisy (1951), G. Dawny (1948), R.F.Hoddinott (1963), Paul Muratoff (1928), Hadermann-Misguich Lydie ( Μαυριώτισσα 1989), και αρκετούς άλλους μα και σε όσους φοιτητές τού Μουτσόπουλου και κατόπιν αρχιτέκτονες με ζήλο ασχολήθηκαν με το Ιστορικό Κέντρο τής Καστοριάς, είτε ως μελετητές είτε ως αναστηλωτές. 

Αυτά τα ελάχιστα, έτσι για να γνωρίσετε καλύτερα την κληρονομιά σας και για να βεβαιωθείτε (το γράφω με σκωπτική διάθεση) πως η Ευρώπη (σε πείσμα της εμμονικής αμετροέπειας) δεν ανακάλυψε την Καστοριά το…2016. Θα επαναλάβω ότι λόγω της στρατηγικής του θέσης, το Κάστρο διοικούνταν πάντοτε από μέλη τού εκάστοτε αυτοκρατορικού οίκου με την σχετική συνοδεία τους. Το πλήθος τών βυζαντινών ναϊδρίων οφείλεται στη συνήθεια αυτών τών αξιωματούχων να ανεγείρουν μικρούς οικογενειακούς ή αφιερωματικούς ναούς στην αυλή τών αρχοντικών τους ή στον περίβολο τής ακρόπολης. Τοιχογραφίες, αφιερώσεις και κτητορικές επιγραφές αποκαλύπτουν αυτό το διαχρονικό κλέος της καστροπολιτείας.

ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ

Χρονολόγηση ανέγερσης κατά Βοκοτόπουλο μεταξύ 950 και 980 μ.Χ. Ο Χαρ.Μπακιρτζής σε μιαν επιγραφή του μνημείου διακρίνει την χρονολογία 912 μ.Χ. την ίδια που προτείνει και ο Πελεκανίδης. Ο καστοριανός νομικός, ζωγράφος και ερευνητής Βασίλειος Παπαντίνας, ερμηνεύοντας μιαν άλλην επιγραφή, προτείνει το 813 μΧ. Οι Άγιοι Ανάργυροι αντιπροσωπεύουν τη χαρακτηριστική τυπολογία και μορφολογία τής καστοριανής ναοδομίας, δηλαδή την τρίκλιτη βασιλική με υπερβολικά υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος (συνέχεια των βυζαντινών ναών του 5ου αιώνα).  Από τους ελάχιστους ναούς τής επικράτειας με μαρμάρινο διάκοσμο, αμφικιόνια, επίκρανα και περιθυρώματα, με ποικιλία ανάγλυφων μοτίβων. Σε τοιχογραφία απεικονίζεται η σύζυγος τού Θεόδωρου Λημνιώτη Άννα η Ραδινή (του αυτοκρατορικού οίκου τών Ραδινών) με μιαν εξαιρετικής τεχνοτροπίας απεικόνιση της Παναγίας φέρουσας τον Χριστό παίδα. Τα ενδύματα τόσο της Ραδινής όσο και των Θεόδωρου και Ιωάννη Λημνιώτη αναδεικνύουν το επίπεδο τής τοπικής αριστοκρατίας. Στην κτητορική επιγραφή αναγράφεται ο λόγος της δωρεάς : για να αξιωθούν «ρώσιν (γιατρειά) σαρκός ησθενημένης και δωρεάν σωματικής ευεξίας».

ΑΓΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ

Χρονολόγηση πρώτου στρώματος τοιχογραφιών in fresco (νωπογραφία, δηλαδή ζωγραφική πάνω σε νωπό κονίαμα προτού στεγνώσει) στο 889 μΧ. Ίσως ο πιο πρωτότυπος ρυθμολογικά ναός τού Κάστρου. Κάπου εδώ έλαβε χώρα η παράδοση των Νορμανδών στους καταδρομείς τού Αλέξιου Κομνηνού, το 1083, αφού γονάτισαν μπροστά στο αναπεπταμένο αυτοκρατορικό λάβαρο και ορκίστηκαν πίστη και αποχή από κάθε μελλοντική εχθρική δράση εναντίον τού Αλέξιου. Η Άννα η Κομνηνή αναφέρει πως η παράδοση έλαβε χώρα στο προαύλιο τού Αγίου Γεωργίου τής Πολιτείας που σήμερα στέκει απέναντι από τον Άγιο Στέφανο. Ο Μουτσόπουλος βασιζόμενος στην επιγραφή κάποιου δωρητή Γεωργίου, αλλά και στην ύπαρξη σύνθρονου στο Ιερό Βήμα τού Αγίου Στεφάνου, στοιχείο επισκοπικής έδρας, καθώς και στο γεγονός ότι ο Άγιος Γεώργιος της Πολιτείας είναι μάλλον μεταγενέστερος τού 1083μΧ, ταυτίζει τον Άγιο Στέφανο με τον αρχικό Άγιο Γεώργιο τής Πολιτείας. Η πρωτότυπη και ευρηματική ογκοπλαστική διάταξη τού ναού. Ίσως μοναδική στον Ελλαδικό χώρο. Χαρακτηριστική τοιχοποιία τής εντόπιας ναοδομίας. Ακανόνιστοι ασβεστόλιθοι, ενδεχομένως από επιφανειακό λατομείο τής περιοχής τού ΑϊΘανάση, σε παράλληλες σειρές, με άφθονο ενδιάμεσο κεραμοκονίαμα, ανάμεσα σε μονές ή διπλές ζώνες κεραμικών τούβουλων (βησάλων). Και επειδή μεταξύ διαδοχικών ακανόνιστων ασβεστόλιθων διαμορφώνονταν μια ανεπίτρεπτα μεγάλη μάζα ισχυρού κεραμοκονιάματος, που κατά το στέγνωμα θα παρουσίαζε ραγίσματα και διασπάσεις, βρέθηκε η ευφυέστατη λύση να τοποθετούνται στα κενά τα γνωστά σας κεραμικά μοτίβα ΙΚ, ΙΧ, Χ, ΙΙ και πολλά άλλα, που δεν γράφονται στον υπολογιστή, τα οποία «δένουν» το κονίαμα. Άρα, τούτη η Καστοριανή  πρωτοτυπία δεν οφείλεται μόνο σε αισθητικές – διακοσμητικές αναζητήσεις αλλά, πρωτίστως, σε δομικές-στατικές ανάγκες, που πάντως αντιμετωπίζονται με εντυπωσιακή καλαισθησία. 

 

ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ

Τρίκλιτη βασιλική του 9ου ή 10ου αιώνα. Από την επαναχρησιμοποίηση παλαιότερων κατασκευαστικών μελών συνάγω πως ο ναός κτίστηκε πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική. Στην εξωτερική παρειά τού νότιου τοίχου, μέσα σε τυφλές κόγχες, παρατηρούμε ολόσωμες απεικονίσεις τοπικών ευγενών, με πλούσιες αμφιέσεις, γεγονός που συναντάται σε κοιμητηριακούς βυζαντινούς ναούς.  Ενδεχομένως τόσο στον νότιο εξωνάρθηκα τού Ταξιάρχη όσο και σε τμήμα τού ανατολικού αύλειου χώρου να υπήρχε κοιμητήριο τοπικών προυχόντων. Στον δυτικό τοίχο η Ειρήνη Παλαιολογίνα μητέρα τού Ιωάννη Ασάνη αφιερωτή αγιογραφιών τού ναού. Άλλη μια ένδειξη τής στενής σχέσης τής Καστοριάς με τους εκάστοτε αυτοκρατορικούς οίκους, μέλη τών οποίων διαβιούσαν στο Κάστρο και, με το πέρας τού βίου, ενταφιάζονταν εδώ στους «ναούς τής αναπαύσεως» των. 

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΟΥ ΚΑΣΝΙΤΖΗ

Μονόχωρος ναός με εσωτερικό νάρθηκα προς δυσμάς. Οι μελετητές τον χρονολογούν μεταξύ 1090 ο Πελεκανίδης και 1191μΧ ο Χατζηδάκης. Δυτική είσοδος. Κτήτορας τού ναού ο Μάγιστρος τού Κάστρου Νικηφόρος Κασνίτζης η κτητορική επιγραφή τού οποίου στάθηκε αφορμή παραγωγικού διαλόγου γύρω από το ενδεχόμενο το Κάστρο να ήταν τόπος εξορίας ευγενών τής Βασιλεύουσας. Επειδή το θέμα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα το συζητήσουμε αυτοτελώς σε μιαν επόμενη ανάρτηση, όπου θα προσπαθήσω να καταρρίψω την σχετική ερμηνεία. Εξαίσιας τέχνης Άγγελος τού Ευαγγελισμού, πάνω από την αψίδα, καθώς και μια σπανιότατη σύνθεση τού Αγίου Μηνά, πολιούχου τής Καστοριάς (μετά το 1912) φέροντος τον Χριστό εν στέρνοις. και κάτω ακριβώς από την τοιχογραφία μία μυστηριώδης κτητορική επιγραφή.

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΣΤΡΙΩΤΙΣΣΑ 

ή ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ

Κόσμημα της Μακεδονικής ναοδομίας. Αρχικώς Καστριώτισσα, Σκουταριώτισσα, καθώς στέκει στην Ακρόπολη του Κάστρου και σε απόσταση τριών μέτρων από τους προμαχώνες.  Διαβάζουμε «η τας των εναντίων επιβουλάς αποτυχίζουσα», αυτή που αποτυχίζει κάθε εχθρική επιβουλή, όπως και «Ακαταμάχητος», ανίκητη και ακατάβλητη σαν τα ακροπύργια της Ακρόπολης. Ο Πελεκανίδης και η Ann Epstein την χρονολογούν μεταξύ 814 και 894 μΧ. Περίοδο ειρήνης κατά την οποία ενισχύθηκαν τα Ιουστινιάνεια τείχη. Η μοναδική τρουλαία εκκλησιά του Κάστρου. Στον σκαφοειδή θολίσκο που καλύπτει τον νάρθηκα παριστάνεται η Αγία Τριάς. Θέμα σπανιότατο και, κατά Πελεκανίδη, το δεύτερο σε αρχαιότητα δείγμα ανθρωπόμορφης εικονογράφησης της Αγίας Τριάδος. Ο Πατήρ φέρει εν στέρνοις τον Υιόν και αυτός κρατάει σε λευκόφαιο δίσκο το Άγιο Πνεύμα ως λευκή περιστερά. 

Ι. ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΕΣΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ 

Και αρκετά μεταγενέστερα της Μαυριώτισσας. Βρίσκεται στην ανατολική-νοτιοανατολική πλευρά της άλλοτε νήσου, «εν μέσω της νήσου» εξ ου και Μεσονησιώτισσα. Ο Πελεκανίδης χρονολογεί την ανέγερση της το 1000 μΧ. Ο Παπαζώτος τα χρόνια του Ρωμανού του Διογένη 1068-1071, ο δε Henri Gregoire υποστηρίζει πως, τουλάχιστον, το νέο Καθολικό της μονής ανακατασκευάστηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό το 1083. Να επαναλάβω εδώ την παρουσία κτισμάτων ήδη από τον 6ο αιώνα γεγονός που αποκαλύφθηκε με την πρόσφατη (2007) εκσκαφή του ανυψωμένου βορεινού κήπου, κατά την οποία διαπιστώσαμε, χαμηλά, μια ζώνη 60 περίπου εκατοστών, με βήσαλα διαστάσεων που παραπέμπουν στην ιουστινιάνεια περίοδο (6ος αι.).  Βέβαιον είναι πως η μονή προϋπάρχει της εδώ απόβασης των καταδρομέων του Κομνηνού υπό τον στρατηγό Γεώργιο Παλαιολόγο, γενάρχη του μετέπειτα αυτοκρατορικού οίκου. Καθώς οι Νορμανδοί υπερασπίζονταν γενναία τα δυτικά τείχη του Κάστρου (περιοχή Δαβάκη) ο Παλαιολόγος σχεδίασε κυκλωτική κίνηση. Συγκέντρωσε όλα τα καράβια,τις νεολιθικές «πλάβες», από τους έναντι της Μονής παραλίμνιους οικισμούς, τα επάνδρωσε με επίλεκτους καταδρομείς και μιαν αφέγγαρη νύχτα πραγματοποίησε απόβαση στον μοναδικό ομαλό μόλο της κρημνώδους γυρολιμνιάς της νήσου, αυτόν του περιβόλου της μονής. Και μόνον αυτό αρκεί για να συνάγουμε πως η απόβαση πραγματοποιήθηκε στην περιοχή της Μαυριώτισσας.

Θεωρώ ασφαλές να υποθέσουμε πως σε «μιαν αφέγγαρη νύχτα», κάποιοι πυρσοί αθέατοι από τα δυτικά, λόγω του βουνού που αποκρύπτει την Μαυριώτισσα από την πόλη, θα βοήθησαν τους καταδρομείς να διακρίνουν το σημείο απόβασης. Ίσως να ήσαν λοιπόν οι μοναχοί της Μεσονησιώτισσας που κρατούσαν αυτούς τους πυρσούς. Η ανακατάληψη του Κάστρου (Καστορία ονομάζονταν η λίμνη τα χρόνια του Κομνηνού) πέτυχε χάρη σε τούτη την κυκλωτική κίνηση. Οι καταδρομείς, αφού αναρριχήθηκαν στο βουνό, όρμησαν στην ανατολική πλευρά του οικισμού, συγχρόνως με την επίθεση του Αλέξιου στα δυτικά τείχη.  Προϋπήρχε άρα της απόβασης του 1083μΧ οργανωμένο μοναστήρι. Και αυτό βοηθά και στην αναγνώριση της περίφημης τοιχογραφίας των Αυτοκρατόρων στον νότιο εξωτερικό τοίχο του Καθολικού.

Τα παραπάνω συνιστούν ένα πολύ μικρό δείγμα του Ιστορικού Κέντρου της Καστοριάς των 300 περίπου λαϊκών και 80 εκκλησιαστικών μνημείων.  Ενδεχόμενη συνολική του ανάπλαση, πέραν της ιδιαίτερης πολιτισμικής σημασίας, θα μπορούσε να αποτελέσει το πλαίσιο για μιαν ήπια και αειφόρο εναλλακτική αναπτυξιακή πρόταση. Με θεαματική ενίσχυση της απασχόλησης και της παραγωγής εγχώριου προϊόντος. Παρουσία πανεπιστημιακών σχολών, ανταλλαγές, διεθνή συνέδρια ιστορικών, αρχαιολόγων, βυζαντινολόγων, σεμινάρια αρχιτεκτόνων συντηρητών, και πληθώρα πολιτισμικών και τουριστικών δράσεων είναι ίσως λίγα από τα «λαμπρά πεδία»που ξανοίγονται, αρκεί κάποιοι να αξιοποιήσουν το μελετητικό υπόβαθρο που υφίσταται από τα χρόνια του αείμνηστου Ν.Μουτσόπουλου (δεκαετίες '60-'70), αρχιτεκτονικά σχέδια αποτυπώσεων όλων σχεδόν των λαϊκών μνημείων, έως την πολύ σοβαρή προμελέτη ομάδας παλιών φοιτητών του, και κατόπιν αρχιτεκτόνων, με σύμβουλο τον ίδιο, η οποία βρίσκεται κάπου στα συρτάρια του Δήμου Καστοριάς από το Δεκέμβρη του 2000μΧ. 

Φοβάμαι πως αν δεν αναληφθούν οι δέουσες πρωτοβουλίες από τους υπεύθυνους, η Καστοριά θα συνεχίσει να αποτελεί σαγηνευτική πρόκληση για διάφορα αρπακτικά που ονειρεύονται καινούργιες μελέτες, ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις για μελετητικά υπόβαθρα που ήδη προ πολλού είναι διαθέσιμα και (τα πιο πρόσφατα) πληρωμένα από τους φορολογούμενους πολίτες.

 Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 11 Μαρτίου 2021, αρ. φύλλου 1071.