ΓΙΩΡΓΟΥ ΓΚΟΛΟΜΠΙΑ: Οι καρτ ποστάλ του Αγίου Όρους (1897-1916)

ΟΔΟΣ 2.5.2913 | 690

Τα «εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια», οι γνωστές μας καρτ ποστάλ, εμφανίστηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα (εν. τον 19ο). Καθώς συνδύαζαν όμορφη εικονογράφηση, εξαιρετική ποιότητα εκτύπωσης και μειωμένα ταχυδρομικά τέλη, επικράτησαν αμέσως ως το δημοφιλέστερο μέσον αποστολής σύντομων μηνυμάτων και παράλληλα καθιερώθηκαν ως είδος συλλογής, όπως τα γραμματόσημα.

Τα φωτογραφικά κλισέ που χρησιμοποιούνταν για την έκδοση των καρτ ποστάλ ήταν προσεγμένα και οφείλονταν σε επαγγελματίες καλλιτέχνες φωτογράφους της εποχής. Η μέθοδος εκτύπωσης ήταν συνήθως η λιθογραφία ή η χρωμολιθογραφία.

Στον χώρο της Μακεδονίας οι πρώτες καρτ ποστάλ χρονολογούνται από το 1896 και έχουν ως θέμα την πρωτεύουσά της, τη Θεσσαλονίκη. Σχεδόν ταυτόχρονα εκδόθηκαν και οι πρώτες καρτ ποστάλ με θέματα που αφορούν το Άγιον Όρος. Η παλαιότερη γνωστή αγιορειτική κάρτα κυκλοφόρησε πριν από τον Απρίλιο του 1897.

Οι λιγοστές μέχρι σήμερα γνωστές καρτ ποστάλ του Αγίου Όρους από την πρώιμη περίοδο (πριν από το 1900), οι λεγόμενες «προδρομικές» ή souvenir (από την αντίστοιχη χαιρετιστήρια αναγραφή που συνήθως έφεραν στην μπροστινή όψη), είναι ως επί το πλείστον ανώνυμες εκδόσεις και αποτελούν εξαίρετα δείγματα της χρωμολιθογραφικής παραγωγής των τότε κέντρων της ευρωπαϊκή; Τυπογραφίας, Αυστρίας και Γερμανίας. Στα ίδια χρόνια εντάσσονται και δύο αγιορειτικές καρτ ποστάλ του γνωστού εκδότη της Κωνσταντινούπολης Max Fruchtermann.

Την περίοδο 1900-1905 κυριαρχούν οι μεγάλοι εκδότες καρτών της Θεσσαλονίκης, οι οποίοι στις μακρές σειρές τους με θέματα από την πολυεθνική μεγαλούπολη εντάσσουν και μερικές καρτ ποστάλ με απόψεις από το Άγιον Όρος.

Ο παλαιότερος χρονολογικά από τους εκδότες αυτούς είναι ο G. Bader, ο οποίος περιλαμβάνει αγιορειτικά θέματα σε δύο διαφορετικές σειρές του. Ακολουθεί ο Juda S. Varsano, που ανάμεσα στα έτη 1902-1905 εξέδωσε τέσσερις αλλεπάλληλες σειρές, στις τρεις από τις οποίες περιλαμβάνονται απόψεις αθωνικών μοναστηριών. Η τρίτη σειρά του Varsano (1904), όπου συναντούμε πέντε αγιορειτικά θέματα, ξεχωρίζει αισθητικά από όλες τις υπόλοιπες σειρές της εποχής με τα χαρακτηριστικά art nouveau πλαίσια και τη φροντισμένη χρωμολιθογραφική απόδοση των θεμάτων.

Οι υπόλοιποι θεσσαλονικείς εκδότες της ίδιας περιόδου που εξέδωσαν κάρτες Αγίου Όρους είναι ο David M. Assael, ο L. Molho, και ο H. Vassif, μόνος του ή σε συνεργασία με τον γιό του, Nafiz. Δυστυχώς στις σειρές των παραπάνω εκδοτών επαναλαμβάνονται ως επί το πλείστον τα ίδια φωτογραφικά κλισέ, σε ασπρόμαυρη ή επιχρωματισμένη μορφή. Τέλος, την περίοδο αυτή τυπώνονται και μερικές κάρτες ρώσων, βουλγάρων και σέρβων εκδοτών.

Το 1908 αποτελεί ορόσημο για την ιστορία των καρτ ποστάλ του Αγίου Όρους. εκείνη τη χρονιά κυκλοφόρησε η πρώτη ομάδα τριάντα περίπου καρτών με αγιορειτικά θέματα του σπουδαίου βολιώτη καλλιτέχνη φωτογράφου και εκδότη καρτ ποστάλ Στεφάνου Στουρνάρα, ενταγμένη στη γνωστή μεγάλη σειρά του με θέματα κυρίως θεσσαλικού ενδιαφέροντος. Περίπου πέντε από αυτές τις κάρτες είναι προσωπική έκδοση του Περικλή Στουρνάρα, αδελφού του Στεφάνου, που διέμενε εκείνη την περίοδο στο Όρος και εργαζόταν ως φωτογράφος. Η εν λόγω σειρά του Στ. Στουρνάρα είναι η πρώτη συστηματική έκδοση σε μορφή καρτ ποστάλ όλων των μονών του Αγίου Όρους και διακρίνεται για την επιμελημένη χρωμολιθογραφική επεξεργασία της και την ατμοσφαιρικότητά της.

Στην περίοδο 1905-1912 συγκαταλέγεται και η σειρά έντεκα χρωμολιθογράφων καρτ ποστάλ του βούλγαρου εκδότη Θεσσαλονίκης K.G. Samardjieff, κυρίως με απόψεις της Μονής Αγίου Παντελεήμονος, καθώς και μερικές ακόμη ρωσικές κάρτες και λίγες σερβικές.

Στα χρόνια αμέσως μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον τουρκικό ζυγό (1912) ξεχωρίζουν τρεις σειρές: του ιερομόναχου Σάββα (1913-1914), που απαρτίζεται από τέσσερις μόνο χρωμολιθογραφικές κάρτες, του πατρινού εκδότη Α.Β. Πάσχα (1915-1916), που αποτελείται από φωτοκάρτες με όμορφο επιχρωματισμό και με ανάγλυφα πλαίσια σε απομίμηση ξύλου, και τέλος η δεύτερη σειρά αγιορειτικών καρτών του Στ. Στουρνάρα (1914-1916), που είναι εξίσου μεγάλη με την πρώτη σειρά του και ακολουθεί τα υψηλά πρότυπα εκείνης. Παράλληλα συνεχίζουν να κυκλοφορούν μερικές από τις παλαιότερες κάρτες της περιόδου της Τουρκοκρατίας, που δεν είχαν ακόμη εξαντληθεί.

Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος δημιούργησε την ανάγκη μαζικής παραγωγής φτηνών καρτών για τα διάφορα ευρωπαϊκά στρατεύματα, με αποτέλεσμα την κάθετη πτώση της ποιότητας. Το τέλος της «χρυσής εποχής» των καρτ ποστάλ για το Άγιον Όρος, όπως και για όλη τη Β. Ελλάδα, σηματοδοτείται από την περίοδο της συμμαχικής (ουσιαστικά γαλλικής) κατοχής της Μακεδονίας (1915-1919), με την επικράτηση των πρόχειρα τυπωμένων καρτών που παράγονταν στην Γαλλία και βασίζονταν σε κλισέ του φωτογραφικού τμήματος της Στρατιάς της Ανατολής.

Η παραγωγή αγιορειτικών καρτών παρέμεινε αμείωτη μέχρι τις μέρες μας. Ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να βρει στα μαγαζάκια των Καρυών και της Δάφνης εκατοντάδες σύγχρονες καρτ ποστάλ του Αγίου Όρους, οι οποίες απευθύνονται στους χιλιάδες προσκυνητές απ’ όλο τον κόσμο που επισκέπτονται την κιβωτό της Ορθοδοξίας.

(*) Το κείμενο προέρχεται από το ενημερωτικό έντυπο που εκδόθηκε με αφορμή την έκθεση» Εικόνες μοναχικές, η φωτογραφία στο Άγιον Όρος 1850-1940», που πραγματοποιήθηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, από 8 Δεκεμβρίου 1996 μέχρι 7 Ιανουαρίου 1997 και οργάνωσαν από κοινού ο Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών και η Αγιορειτική Φωτοθήκη.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 2 Μαΐου 2013, αρ. φύλλου 690