ΚΩΣΤΑ ΜΙΜΙΚΟΥ: Από τον θεό Διόνυσο στον άγιο Τρύφωνα κοινή συνισταμένη η άμπελος και ο οίνος

Την πρώτη Φεβρουαρίου γιορτάζεται από την εκκλησία μας η μνήμη του μάρτυρα αγίου Τρύφωνος. Ενός αγίου, που έχει συνδεθεί απόλυτα με τη λαϊκή παράδοση, ως ο προστάτης της Αμπέλου και των αμπελουργών. Δεν είναι τυχαίος αυτός ο συνειρμός, αφού ο Φλεβάρης συνδέεται με την έναρξη του ετήσιου κύκλου της αμπελοκαλλιέργειας, με την έναρξη του βλαστικού κύκλου της αμπέλου και ειδικότερα με την εργασία του κλαδέματος. Μιας εργασίας πολύ σημαντικής, ίσως της σημαντικότερης και της πλέον απαιτητικής, που καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ποιότητα και ποσότητα της παραγωγής. Σηματοδοτεί επίσης την αναπαραγωγική λειτουργία της αμπέλου αφού καθορίζει και την πρωιμότητα ή οψιμότητα του βλαστικού κύκλου.
Τη μέρα αυτή τελούνται, κυρίως στις αμπελουργικές περιοχές της Μακεδονίας, πλήθος εθιμικών εκδηλώσεων προς τιμήν του αγίου και της αμπελοκαλλιέργειας.Τη μέρα αυτή βρήκαν στέγη, πανάρχαιες αντιλήψεις για τη βλάστηση και τη γονιμότητα, προσπαθώντας οι γεωργοί και ειδικά οι αμπελουργοί να εξασφαλίσουν την προστασία θεϊκών δυνάμεων, πριν αρχίσουν το κλάδεμα και τις υπόλοιπες καλλιεργητικές εργασίες.
Ούτε λόγος βέβαια για δουλειά στα αμπέλια τη μέρα αυτή. Όχι μόνο το κλάδεμα απαγορεύεται, αλλά ούτε η χρήση του μαχαιριού για να κόψει οτιδήποτε. Γιατί θα κόψει το σκουλήκι τις ρίζες των κηπευτικών, που σπέρνονταν τις μέρες αυτές και τις ρίζες των αμπελιών!!! Κι όχι μόνο αυτό, αλλά ο άγιος έχει και άλλες σημαντικές αποτρεπτικές δυνάμεις κατά ποικίλων εχθρών που ενεργούν βλαπτικά στα αμπέλια, στα δέντρα, στα κηπευτικά και στα χωράφια. Κακοκαιρίες, ασθένειες, έντομα, κάμπιες αλλά και ποντικοί, παραδίνονται και υποχωρούν μπροστά του, εφόσον βέβαια υπάρξουν οι ανάλογες τιμές και τελετουργίες, αλλιώς ...

Κατεξοχήν λοιπόν αγροτική η γιορτή του αγίου Τρύφωνα, χαράσσει κύκλο εορταστικό στο μακεδονικό αμπελώνα με εκδηλώσεις λατρευτικές και πανηγυρικές, που ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή, όπως ορίζουν τα έθιμα που τιμούν τον άγιο.
Μια λατρεία που ξεκίνησε από τη Μικρά Ασία και επεκτάθηκε στον υπόλοιπο ορθόδοξο κόσμο συγχρόνως με την διάδοση της ορθοδοξίας. Στη Βαλκανική και ιδιαίτερα στις αμπελουργικές περιοχές ήταν ήδη καθιερωμένος ο άγιος στους χριστιανικούς πληθυσμούς, όταν το 1922 οι ελληνικοί πληθυσμοί της Ανατολικής Ρωμυλίας και της Προποντίδας, άφησαν τις κατάφυτες από αμπέλια περιοχές τους και εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία. Όπως μαρτυρούν προφορικές παραδόσεις των ντόπιων κατοίκων της Γουμένισσας, της Νάουσας, του Αμυνταίου και οι τοιχογραφίες του αγίου σε ιερούς ναούς των περιοχών αυτών αλλά και το αρκετά συνηθισμένο ανδρικό βαφτιστικό όνομα «Τρύφων», η ένταση της λατρείας του αγίου ήταν ανάλογη με την ύπαρξη αμπελώνων, που συνέβαλαν στις οικονομίες των περιοχών αυτών. Έτσι, σύμφωνα με τα έθιμά τους τιμούν την ημέρα αυτή και τη μνήμη του αγίου, εκτός από τους γηγενείς πληθυσμούς και οι προσφυγικοί πληθυσμοί από την Ανατολική Ρωμυλία, στη Γέφυρα, στη Νέα Αγχίαλο, στη Νέα Μεσήμβρια, στη Στενήμαχο, στον Τρίλοφο.
Ο αγιασμός στην εκκλησία, η θεία λειτουργία, η αρτοκλασία με κόλλυβα για το μνημόσυνο του αγίου Τρύφωνα, αποτελούν ορισμένες από τις λατρευτικές τελετές της ορθόδοξης θρησκείας. Ακόμη, πανηγυρικές εκδηλώσεις με αφορμή τη γιορτή, δίνουν ένα άλλο χαρακτήρα εορταστικό, τη μέρα αυτή.
Προσφέρονται σταφύλια στους πιστούς, αφού διαβαστούν στην εκκλησία, τα οποία έχουν αντέξει από τον τρύγο, κρεμασμένα στα υπόγεια κελάρια ή στην κληματαριά, ή διατηρημένα σε άμμο και αλεύρι. Το ’χουν σε καλό να αντέξουν τα σταφύλια αυτά μέχρι την πρώτη Φεβρουαρίου. Όλοι παίρνουν ρώγες που τις τρώνε «για υγεία» ή να τις φυλάξουν «για το καλό» στο εικονοστάσι.
Με τον αγιασμό, ραντίζουν το σπίτι, τους μπαξέδες, τους οπωρώνες και τα αμπέλια (δεν το πίνουν). Περνούν από το αμπέλι για να «το αγιάσουν» με αγιασμό, να θάψουν στις ρίζες του κόκαλα από το «κουρμπάνι» και το κόκκινο αυγό της Μεγάλης Πέμπτης. «Να ξυπνήσουν τη γη, αποβλέποντας στην ευφορία, στην καλή χρονιά, στην καλή παραγωγή. Και να προβούν στο κλάδεμα τεσσάρων κλημάτων, στις τέσσερις άκρες του αμπελιού ή σε άλλο σημείο που όμως να σχηματίζουν το σημείο του σταυρού και να είναι από τις πιο γερές ρίζες.
Ακόμη πιο εντυπωσιακές τελετουργίες αποτελούν, το «κουρμπάνι» και οι αγώνες πάλης με έπαθλο ένα αρνί.Το κουρμπάνι περιλαμβάνει τη θυσία νεαρού ταύρου, που αφού ευλογηθεί από τον ιερέα στο προαύλιο της εκκλησίας πριν τη θεία λειτουργία ή την προηγούμενη μέρα, σφάζεται (θυσιάζεται) και αφού μαγειρευτεί με το ζουμί του (συνήθως βραστό), προσφέρεται στους πιστούς.
Τα κουρμπάνια ήταν συνηθισμένες τελετές στο χώρο της Θράκης και της Μικράς Ασίας με δημοτελή χαρακτήρα (δημοσία δαπάνη) και αποτελούν μια από τις εντονότερες αναμνήσεις των γεροντότερων, προερχόμενες από τις χαμένες πατρίδες.Στο τέλος της γιορτής βέβαια και σε όλες τις περιοχές, ακολουθεί γλέντι με άφθονο κρασί και τσίπουρο, συνήθως με παραδοσιακά μουσικά και χορευτικά συγκροτήματα.

Ωστόσο όμως πρέπει να πούμε ότι δεν αναφέρονται γεγονότα ή μαρτυρίες ή βιογραφίες που να συνδέουν τον άγιο Τρύφωνα με το αμπέλι και την αμπελουργία, εκτός από το ότι ο άγιος εμφανίζεται στις αγιογραφίες ως ωραίος νέος, κρατώντας ένα κλαδευτήρι στο χέρι του. Κι αυτό ακόμη μπορεί να αποτελεί νεότερη εκδοχή της εικόνας του αγίου.
Όμως μπορεί να γίνει συσχετισμός με την καταγωγή του αγίου ή με την χρονική περίοδο της γιορτής του. Ο άγιος Τρύφων καταγόταν από την πόλη της Φρυγίας, μια περιοχή που ήταν κατάφυτη από αμπέλια. Από την ίδια περιοχή ήρθε στην Ελλάδα και ο θεός Διόνυσος! ο Θεός του κρασιού και της γονιμότητας, σύμφωνα με τη μυθολογία.
Στα χρόνια του Βυζαντίου η αμπελουργία καλλιεργούνταν από τους μοναχούς στα μοναστηριακά κτήματα και εκείνη την εποχή παρουσιάζονται και τα πρώτα ειδικά καταστήματα πώλησης οίνου (σαν τις σημερινές κάβες), τα γνωστά καπηλειά ή ταβέρνες. Την ίδια εποχή ο Διόνυσος ήταν υπό διωγμό. Τα έθιμα όμως προϋπήρχαν, άντεξαν στο χρόνο, ενσωματώθηκαν στην ορθόδοξη πίστη και έφτασαν μέχρι τις μέρες μας, με μικρές παραλλαγές. Στην αρχαία Αθήνα γινόταν τα ανθεστήρια, γιορτές αφιερωμένης στο θεό Διόνυσο, εντός του μήνα Φεβρουαρίου που συμπίπτει με τον μήνα Ανθεστηρίωνα.
Στη μινωική Κρήτη του αρχαιότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού, λάτρευαν τον αναγεννημένο βλαστικό νεαρό θεό, που συμβόλιζε την ανάσταση της φύσης και τον ερχομό της Άνοιξης. Αυτός ο Μινωίτης θεός μετατράπηκε στη συνέχεια με την κάθοδο των Μυκηναίων στην Κρήτη, σε Διόνυσο.
Στο ίδιο πνεύμα των ημερών είναι και οι διονυσιακές γιορτές του καρναβαλιού, που φτάνουν μέχρι τις μέρες μας, έχοντας κοινωνική αποδοχή, όχι όμως και θρησκευτική (εκκλησιαστική) αποδοχή.
Όπως και να’ χει όμως, ένα είναι γεγονός. Η γιορτή είναι συνδυασμένη με το αρχίνημα της άνοιξης και το τέλος της βαρυχειμωνιάς και οποιαδήποτε σύνδεσή της με παλαιοχριστιανικά στοιχεία μπορεί να αποτελούν σύμπτωση και μόνο.
Εκτός από την ευφορία της γης, ευφορία επίσης προσφέρουν τα πανηγύρια και σ’ όσους συμμετέχουν σ’ αυτή τη γιορτή. Μακάρι να συνεχίζονται και στο μέλλον με μεγαλύτερη συμμετοχή του κόσμου και περισσότερο και ποιοτικότερο οίνο. Χρειάζονται τέτοιες εκδηλώσεις στην πολύπαθη ύπαιθρο, να αναζωογονούν τους κατοίκους και τους επισκέπτες κι ας μπερδεύονται οι θεοί από τις σπονδές….

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 19.2.2009