ΧΡΥΣΟΥΛΑΣ ΠΑΤΡΩΝΟΥ ΠΑΠΑΤΕΡΠΟΥ: Το μοντέλο του Ελ Γκρέκο

 

ΟΔΟΣ 29.2.2024 | 1214

Είναι η δεύτερη φορά που τον συναντώ, σχεδόν στο ίδιο σημείο. Με κοιτάζει δίχως να κατεβάζει το βλέμμα. Του ανταποδίδω τη ματιά και ταυτόχρονα σκέφτομαι πού τον έχω ξαναδεί. Πολύ γνωστή φυσιογνωμία, σίγουρα έχουμε ξανασυναντηθεί. Ναι, αλλά πού; Στην πόλη αυτή δεν είχα ξαναβρεθεί, αν και η πρόσκληση από τους παλιούς γνωστούς δεν έπαψε να επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο, ή μάλλον κάθε εορταστική περίοδο, όταν κι εκείνοι κι εγώ αντίστοιχα απολαμβάνουμε τις διακοπές μας. Εκπαιδευτικοί γαρ αλλά από τα δύο άκρα της χώρας η καταγωγή μας. Προσπαθούσα να περνώ τις μέρες αυτές κοντά στους δικούς μου αρκετά μακριά από τον τόπο όπου υπηρετούσα. Έτσι, ποτέ πριν δεν είχα ανταποκριθεί στην πρόσκλησή τους. Να με, λοιπόν, τώρα με τις πεζοπορίες μου και την απορία για τον κατά μυστήριο τρόπο γνωστό μου άγνωστο.

Πρέπει να μιλήσω για τον τύπο αυτό στους οικοδεσπότες μου. Πολύ εύκολο να τον περιγράψω, γιατί η φυσιογνωμία του δεν είναι από αυτές που συναντάς κάθε μέρα μπροστά σου. Ένα πρόσωπο αποστεωμένο, μάτια μεγάλα και κατάμαυρα, γεμάτα απέραντη θλίψη αλλά και περιέργεια, μαύρα μαλλιά, αρκετά ατημέλητα, τραβηγμένα όλα πίσω από τα αυτιά· ίσα-ίσα που καλύπτουν τον αυχένα. Μικρό, μαύρο γενάκι, μύτη ολόισια, κλασική, αρχαία ελληνική. Αποσκελετωμένος γενικά, χωρίς ωστόσο να φαίνεται πως είναι νηστικός ή πένης. Άσπρο πουκάμισο και από πάνω ένα στρατιωτικό αμπέχονο, παντελόνι φανελένιο γκρι, περασμένης μόδας. Και πολύ χαλαρός στις κινήσεις του. 

Κινήσεις; Όχι βέβαια! Και τις δύο φορές που έτυχε να τον δω στεκόταν ακουμπώντας την πλάτη του σε έναν σιδερένιο φανοστάτη στον παραλίμνιο πεζόδρομο, τα χέρια στις τσέπες του παντελονιού του και χάζευε -ή παρατηρούσε;- το ασταμάτητο φτερωτό πηγαινέλα των υδρόβιων πτηνών στο νερό. Μόλις, όμως, αντιλαμβανόταν την παρουσία κάποιου περαστικού στην προκυμαία, γύριζε το κεφάλι προς το μέρος του και τον κάρφωνε με τα μαύρα του μάτια. Μέχρι που ο άλλος, άντρας ή γυναίκα, τον προσπερνούσε. Τότε, έστρεφε πάλι το κεφάλι στο νερό και πρόσεξα πως επαναλάμβανε τις ίδιες κινήσεις λες και ήταν κουρδιστό παιδικό παιχνιδάκι.

Γελούν οι φίλοι με την περιγραφή· και βέβαια γνωστός ο τύπος, ποιος δεν τον ξέρει. Όσοι εννοείται, βαδίζουν σ` αυτό το τμήμα του παραλίμνιου δρόμου και διαθέτουν έστω και τον ελάχιστο χρόνο για να παρατηρήσουν τον κόσμο γύρω τους. “Ο κοσμοκαλόγερος με το αμπέχονο”, είναι η προσωνυμία του, αλλά κανείς δεν ξέρει ποιος είναι πράγματι και πού μένει.  Ή, ίσως, κανείς τους δεν ενδιαφέρθηκε να μάθει περισσότερα. Μέχρι εκεί, όλα ωραία και καλά. Η απορία μου, ωστόσο εξακολουθούσε να μένει άλυτη: μου ήταν τόσο γνωστή η φυσιογνωμία του κοσμοκαλόγερου, αλλά ήταν αδύνατο να θυμηθώ που και πότε είχε διασταυρωθεί το βλέμμα μας στο παρελθόν.

Τέλος πάντων, έχοντας τόσα πολλά να επισκεφτώ στην πόλη και τη γύρω πανέμορφη, άγρια φύση δεν μου έμεινε πολύς χρόνος για να μονοπωλήσει τη σκέψη μου το πρόσωπό του.

Είχαμε επιστρέψει από μία εξόρμηση στο ορεινό πατρικό χωριό του φίλου μας, όταν ο έφηβος γιος τους ζήτησε τη βοήθειά μας για κάποια εργασία που έπρεπε να παρουσιάσει στον καθηγητή Καλλιτεχνικών σχετικά με τη ζωγραφική του Δομίνικου Θεοτοκόπουλου και την τεχνοτροπία του. Είχε ήδη συλλέξει πληροφορίες στο διαδίκτυο αλλά δεν ήξερε πως θα μπορούσε να τις συγκρίνει με τα σύγχρονα ρεύματα ζωγραφικής. Πολύ απαιτητικός, σχολίασα, ο καθηγητής των Καλλιτεχνικών. Με προσγείωσε η φίλη μου και μου εξήγησε ότι ο ίδιος ο γιος της ασχολούνταν με πάθος με τον Ελ Γκρέκο· μάλλον δική του και η επιλογή της εργασίας. Προθυμοποιήθηκα να βοηθήσω τον νεαρό, αρκεί να μου παρουσίαζε τους πίνακες που είχε συγκεντρώσει για την εργασία του, αρχίζοντας από εκείνους του Ελ Γκρέκο και στη συνέχεια από τα έργα των συγχρόνων μας εικαστικών.

Εξετάζουμε τους πίνακές του ανά περίοδο δημιουργίας: κρητική πρώτα, ακολουθεί η ενετική, έπειτα η ρωμαϊκή και φτάνουμε στην πρώιμη περίοδο του Τολέδο. Αναλύουμε, αναλύει έναν-έναν όλους τους πίνακες και θαυμάζω την παρατηρητικότητα και τις γνώσεις του νέου αυτού παιδιού. Μέχρι που πέφτει το μάτι μου στο “Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου” και δεν λέει να ξεκολλήσει. «Μια στιγμή,» του λέω, «σε παρακαλώ, σταμάτησε σ’ αυτόν τον πίνακα». Σταματάει το αγόρι και μένω να χαζεύω τον Άγιο Μαυρίκιο με το στόμα ανοιχτό. «Αυτός είναι!» αναφωνώ. «Ελάτε να τον δείτε. Ο κοσμοκαλόγερος με το αμπέχονο». Πλησιάζουν οι φίλοι την οθόνη του υπολογιστή και επιβεβαιώνουν την καταπληκτική ομοιότητα του τύπου της παραλίας με εκείνην του αγίου.

Ναι, θυμάμαι τώρα ότι πριν πολλά χρόνια είχα επισκεφτεί στην Ισπανία το μοναστήρι του El Escorial, όπου φυλάσσεται και εκτίθεται ο πίνακας αυτός του Γκρέκο. Μου είχε κάνει τρομερή εντύπωση το καθαρό αλλά και κάπως ερευνητικό βλέμμα του αγίου Μαυρικίου. Το ίδιο ακριβώς με αυτό του τύπου της παραλίας. Μοντέλο του Ελ Γκρέκο, ο κοσμοκαλόγερος. Του έλειπε μόνο το μουστάκι. Προχωρούμε στον επόμενο πίνακα: “Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος”. Μεγάλη ομοιότητα και μ’  αυτόν. Το ίδιο μοντέλο φαίνεται πως είχε ο Δομίνικος. Όταν προχωρούμε και σ’ εκείνον του Αγίου Φραγκίσκου, φαντάζομαι τον “κοσμοκαλόγερο” κουκουλωμένο στον μανδύα του αγίου, με το τρίχινο ζωνάρι τυλιγμένο στη μέση του και δεν αμφιβάλλω καθόλου πια για την ομοιότητα του αποστεωμένου νέου της παραλίας με εκείνα τα μοντέλα του αρχιμάστορα.

Πρότεινα στον μικρό ερευνητή να ασχοληθεί με τις δύο αυτές φυσιογνωμίες και να παραλληλίσει τις δύο εποχές: εκείνη του 1600 και τη σημερινή. Πάνω από τετρακόσια χρόνια τα μοντέλα των ζωγράφων θα έλεγες πως ξαναγεννιούνται. Δεν ξέρω αν ακολούθησε την προσέγγιση που του υπέδειξα. Δυστυχώς, τις επόμενες δύο μέρες της παραμονής μου έβρεχε ασταμάτητα και δεν είχα την ευκαιρία να συναντήσω για άλλη μια φορά το μοντέλο του Ελ Γκρέκο... 

Φωτογραφία: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (1541-1614) Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου (1580-82), λεπτομέρεια, βασιλικό μοναστήρι Σαν Λορένθο ντε Ελ Εσκοριάλ, Ισπανία.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 29 Φεβρουαρίου 2024, αρ. φύλλου 1214.