ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Μια σπουδαία Ρωμιά ανάμεσα στις σημαντικότερες γυναίκες της παγκόσμιας ιστορίας

Με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας | 8 Μαρτίου

Δεν το είχα καθόλου σκοπό να γράψω για την Ημέρα της Γυναίκας∙ μου έλειπε και το τι και ο λόγος. Ώσπου, διαβάζοντας, το βιβλίο του σπουδαίου Στήβεν Ράνσιμαν «Βυζαντινός πολιτισμός» έπεσα πάνω στο εξής κορυφαίο για το θέμα μας κομμάτι: 

«Ο Ιουστινιανός υποστήριξε ιδιαίτερα τα δικαιώματα των γυναικών, όπως π.χ. το δικαίωμα της συζύγου να μπορεί να έχει περιουσία ίση με την προίκα της ή της χήρας να μπορεί να κηδεμονεύει τα παιδιά της. Αυτά, που ήταν βελτιώσεις του παλιού ρωμαϊκού συστήματος, οφείλονται περισσότερο στην επίδραση της Θεοδώρας παρά στον απόστολο Παύλο». Λίγο νωρίτερα, και πάλι για το θέμα μας, ο Ράνσιμαν έγραφε πως, ενώ ως τα χρόνια του Ιουστινιανού απαγορευόταν στις τάξεις των ανώτερων Βυζαντινών να παντρεύονται θεατρίνες, όταν ο Ιουστινιανός αρραβωνιάστηκε την ηθοποιό Θεοδώρα ζήτησε από τον θείο του αυτοκράτορα Ιουστίνο Α’, τον οποίο διαδέχθηκε αργότερα, να ανακληθεί το μέτρο και εισακούστηκε. Ευτυχώς, λέμε εμείς, γιατί έτσι καταφέραμε οι Έλληνες να έχουμε αρκετές δικές μας γυναίκες ανάμεσα στις σημαντικότερες γυναίκες του κόσμου όλου.

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, έχουμε στον νου μας ένα ξεχωριστό βιβλίο που κυκλοφόρησε πριν από κάποια χρόνια. Πρόκειται για το «οι εκατό γυναίκες που άφησαν το στίγμα τους στην ιστορία της ανθρωπότητας» της Ντέμπορα Φέλντερ, ένα βιβλίο που η ίδια η συγγραφέας του δηλώνει ότι μπορεί να αμφισβητηθεί και ως προς τα ονόματα που περιλαμβάνει και ως προς τη σειρά με την οποία αναγράφονται, αλλά παρόλα αυτά είναι ένα αξιοσέβαστο έργο στο οποίο αξίζει να σταθούμε. Ανάμεσα στις 100 γυναίκες κάποιες είναι δικές μας, Ελληνίδες, και αυτό μας δίνει ιδιαίτερη χαρά: 

Στη δεύτερη θέση η Παναγιά μας, που Ελληνίδα δεν ήταν, αλλά Ελληνίδα τη νιώθουμε όλοι μας και αυτό δε σηκώνει κουβέντα. Δεύτερη μετά τη Μαρί Κιουρί, που, κατά τη γνώμη μας, όσο σπουδαία κι αν ήταν, δεν μπορεί να βρίσκεται πάνω από τη Θεοτόκο σε καμία λίστα με γυναικεία ονόματα. Στη θέση 14 η αρχαία μας ποιήτρια, Σαπφώ, η πρώτη ποιήτρια στον κόσμο όλο. Στις θέσεις 24, 25 και 28 αντίστοιχα οι Καλλιπάτειρα από τη Ρόδο, η Κυνίσκα (η διάκριση και των δυο τους σχετίζεται άμεσα με τους αρχαίους Ολυμπιακούς αγώνες), Κλεοπάτρα, η σπουδαία, όχι εξαιτίας της ομορφιάς της, αλλ’ εξαιτίας της εξυπνάδας της, βασίλισσα της Αιγύπτου. Στη θέση 40 η σπουδαία μαθηματικός της αρχαιότητας Υπατία η Αλεξανδρινή, ενώ στη θέση 46 συναντάμε την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Για να ολοκληρώσω με τις Ελληνίδες, στον αριθμό 63 η Μαρία Κάλλας, ενώ στο 69 βρίσκεται η Ασπασία του Περικλέους. 

Ερχόμαστε, λοιπόν, στην αυτοκράτειρα Θεοδώρα (500-548), αντλώντας στοιχεία γι’ αυτήν από το βιβλίο των 100 γυναικών κυρίως:

«Ο Θεός έστεψε τη Θεοδώρα, της οποίας η σκέψη ήταν εμπλουτισμένη με ευλάβεια και της οποίας οι γενναιόδωρες προσπάθειες στρέφονταν στην κατεύθυνση της βοήθειας των απόρων», καταγράφηκε σε επιγραφή του ναού των Αγίων Σεργίου και Βάκχου.

Πώς να φανταστεί κανείς πως η γυναίκα αυτή υπήρξε ηθοποιός κι ήταν κόρη ενός αρκουδιάρη του ιπποδρόμου και στη συνέχεια εργάστηκε ως εταίρα στην Αλεξάνδρεια!... Κι όμως! Αυτή η γυναίκα που από εκεί ξεκίνησε και δεν παντρεύτηκε τον Ιουστινιανό ανεμπόδιστα, φανέρωσε ένα αξιοσημείωτο ταλέντο στη διακυβέρνηση. Ευτυχώς που ο Ιουστινιανός, μετά τον γάμο τους, της έδωσε ίσα δικαιώματα με τα δικά του στη διακυβέρνηση της χώρας. Βλέπετε, εκτός από όμορφη η Θεοδώρα ήταν προικισμένη με έμφυτη ευφυΐα, ισχυρή θέληση και μοναδική αποφασιστικότητα, προσόντα που αναδείχτηκαν στη διάρκεια της Στάσης του Νίκα, οπότε συμβούλεψε τον Ιουστινιανό να στείλει αμέσως τον στρατό προκειμένου να διαλύσει τους ταραχοποιούς. Η άμεση, αν και σκληρή, στάση της έσωσε την αυτοκρατορία («Στη Στάση του Νίκα η ομιλία της Θεοδώρας έσωσε τον θρόνο του Ιουστινιανού», "Βυζαντινός πολιτισμός", Στήβεν Ράνσιμαν) . 

Είναι γεγονός ότι προώθησε σε μεγάλο βαθμό τα φιλόδοξα σχέδια και την πολιτική του άντρα της. Ανάμεσα στα άλλα μέτρα για τα οποία ευθυνόταν η ίδια (τα αναφέραμε νωρίτερα όπως τα περιέγραψε ο Ράνσιμαν στο δικό του βιβλίο), ιδιαιτέρως αξιοπρόσεχτο είναι πως έκλεισε τα πορνεία και ίδρυσε μοναστήρια όπου οι πρώην πόρνες μπορούσαν να αυτοσυντηρηθούν. Επίσης, επανέφερε τη θανατική ποινή για τον βιασμό. Ακόμη, με τις δικές της ενέργειες ανέβασε το κοινωνικό επίπεδο των γυναικών του Βυζαντίου πολύ υψηλότερα από εκείνο των γυναικών στο δυτικό τμήμα της αυτοκρατορίας. Πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος, αναμιγνυόταν στην επιλογή των προσώπων, στη χάραξη των πολιτικών στόχων και στην εφαρμογή των πολιτικών επιλογών του Ιουστινιανού. Στα εκκλησιαστικά δε έδειχνε σταθερή συμπάθεια προς τους μονοφυσίτες, αλλά βοήθησε στη γεφύρωση των διαφορών μεταξύ μονοφυσιτών και ορθοδόξων, στηρίζοντας την ενωτική πολιτική του αυτοκράτορα. 

Πέθανε πριν προλάβει να γίνει 50 χρονών από καρκίνο, 20 χρόνια νωρίτερα από τον Ιουστινιανό. Οι δύο μαζί φιγουράρουν σε πανέμορφα ψηφιδωτά που διασώζονται και σήμερα στη Ραβέννα και τη Βόρειο Ιταλία, τα οποία ολοκληρώθηκαν ένα χρόνο πριν από τον θάνατό της.

Ως αυτοκράτειρα η Θεοδώρα ήταν σαφώς ανώτερη των εχθρικών περιγραφών κάποιων βιογράφων της, αλλά και κατώτερη του θαυμασμού του Ιουστινιανού.

Ο θάνατός της επηρέασε αισθητά την πολιτική του, αλλά δεν έσβησε τη μνήμη της από την καρδιά του αυτοκράτορα και των Βυζαντινών που τη λάτρευαν. Η δε Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ανακηρύξει τους δυο τους αγίους και η μνήμη τους εορτάζεται στις 14 Νοεμβρίου. 

Στ’ αλήθεια η Θεοδώρα έχει κατηγορηθεί πολύ από την εποχή της ως και σήμερα. Ακόμη κι η αγιοποίησή της χλευάζεται από κάποιους που ίσως αγνοούν πως είναι πολλοί οι άγιοι που προϋπήρξαν πολύ αμαρτωλοί. Οι άνθρωποι αυτοί αγνοούν και κάτι άλλο, πολύ βασικό: πως η ειλικρινής μετάνοια μπορεί, όχι μόνο να σώζει και τους πιο αμαρτωλούς, αλλά και σε αγγέλους κι αγίους να τους μεταμορφώνει, ανάλογα με τον αγώνα που ο καθένας τους κάνει μετά την αλλαγή της στάσης ζωής και των πιστεύω του. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι δεν υπάρχουν μονάχα αυτοί που από χαμηλά ξεκίνησαν κι έφτασαν ψηλά, αλλά κι εκείνοι που από μια απροσεξία τους έφτασαν εκεί όπου ποτέ τους δεν είχαν φανταστεί πως θα φτάσουν… 

ΥΓ: Εταίρα κατηγορήθηκε πως ήταν η Ασπασία, αυτό όμως παραμένει αδιευκρίνιστο. Το βέβαιο είναι πως είχε πάρει την καλύτερη δυνατή μόρφωση, έφυγε από τη Μίλητο για να μείνει στην Αθήνα και αυτό ήταν ανήκουστο για μια νέα κι ανύπαντρη γυναίκα την εποχή εκείνη. Θεωρείται μια από τις σημαντικότερες γυναίκες που έζησαν επί γης επειδή «ήταν μοναδική, όχι μόνο στην ομορφιά, αλλά και στο βαθύ και σπινθηροβόλο πνεύμα της, καθώς και στην καλλιτεχνική της κατάρτιση. Τα επιτεύγματά της ήταν άπειρα, οι γνώσεις της μεγάλες και άσκησε μεγάλη επιρροή σε πολλά σπουδαία μυαλά της εποχής της, όπως ο Περικλής, ο Πλάτων και ο Σωκράτης». 

* * *

Γιατί δε χάσαμε μόνο την Κική Δημουλά και την Άλκη Ζέη, που μας ήταν γνωστές…

Μια άγνωστη σπουδαία γυναίκα

πέθανε πριν από λίγες μέρες

Τα ουσιαστικά αφιερώματα στη γυναίκα που γιορτάζει στις 8 Μαρτίου είναι σπάνια και μπορεί κάποιος που ενδιαφέρεται να τα βρει στις σοβαρές εφημερίδες ή, ενδεχομένως, σε καμιά τηλεοπτική εκπομπή χωρίς υψηλή θεαματικότητα βέβαια. Στη σελ. 25 της Κυριακάτικης Καθημερινής διαβάσαμε ένα παντελώς άγνωστο σε μας γυναικείο όνομα: Κάθριν Τζόνσον. Συνοδευόταν από τον εξής τίτλο: «Η γυναίκα που… έστειλε τον άνθρωπο στο φεγγάρι». «"Αφανής ηρωίδα", το μαθηματικό μυαλό της οποίας υπολόγισε με απόλυτη ακρίβεια τις τροχιές που επέτρεψαν στο διαστημόπλοιο "Απόλλων ΙΙ" να επιτύχει στην αποστολή του», έλεγε ο υπότιτλος, δίνοντας το στίγμα της ξεχωριστής αυτής γυναίκας με σαφήνεια. 

Πέθανε στις 24/2/2020 σε ηλικία 101 χρονών. Ήταν Αφροαμερικανίδα, άρα καταλαβαίνουμε αμέσως τις δυσκολίες και τα εμπόδια που βίωσε στη ζωή της. Με το δυνατό μαθηματικό μυαλό της έκανε χειρόγραφα τους υπολογισμούς που ήταν απαραίτητοι για να προσσεληνωθεί το Απόλλων ΙΙ και να γυρίσει στη γη με ασφάλεια (1969). Αλλά και το 1962, όταν ο αστροναύτης Τζον Γκλεν επρόκειτο να μπει σε διαστημόπλοιο που θα έκανε τον γύρο της γης, αλλά ο ίδιος δεν εμπιστευόταν τους υπολογισμούς του ηλεκτρονικού υπολογιστή και ζήτησε να ελέγξει τα στοιχεία η Κάθριν Τζόνσον. Όταν αυτή έκανε τον έλεγχο κι είπε πως όλα ήταν σωστά, τότε μονάχα ο Τζον Γκλεν μπήκε στο διαστημόπλοιο, εκτελώντας τη δύσκολη αποστολή του.

Η σπουδαία αυτή γυναίκα δούλευε μυστικά συχνά για 16 ώρες την ημέρα. Μια φορά κοιμήθηκε οδηγώντας το ΙΧ της και ξύπνησε όταν αυτό σταμάτησε στην άκρη του δρόμου. Ποτέ δε δεχόταν επαίνους για την προσφορά της, πιστεύοντας ότι έκανε απλώς τη δουλειά της. Και ποτέ δεν παραπονέθηκε για τις διακρίσεις σε βάρος της, καθώς προερχόταν και από τη μαύρη φυλή∙ ούτε που την υποχρέωναν να μη χρησιμοποιεί τις ίδιες τουαλέτες με τις λευκές συναδέλφους της, που δούλευε σε ξεχωριστά γραφεία κι έτρωγε σε ξεχωριστές αίθουσες, ούτε αυτά την πείραζαν. 

Είναι σπουδαίο πως η ίδια δεν ένιωθε κατώτερη από τους άλλους συναδέλφους της. «Η ΝΑSΑ (για την οποία δούλευε) δεν είχε χρόνο να ενδιαφερθεί για το χρώμα του δέρματός μου» και «Είμαι εξίσου καλή με τους άλλους, αλλά όχι καλύτερη», έλεγε πάντα. Κι όμως! Για την Κάθριν Τζόνσον γράφτηκε βιβλίο, η περίπτωσή της παρουσιάστηκε σε ταινία με τον τίτλο "Αφανείς ηρωίδες" (2016), ενώ το 2015 της έδωσε παράσημο ο Αμερικανός Πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα. Αλλά, το πιο σπουδαίο απ’ όλα είναι πως θεωρείται από τα μεγαλύτερα γυναικεία μαθηματικά μυαλά, μαζί με την Υπατία, την κόρη του Λόρδου Μπάιρον και τις άλλες σπουδαίες μαθηματικούς του κόσμου, που έχουν αποδείξει πως και τα κορίτσια μπορούν να τα καταφέρουν στα Μαθηματικά τόσο καλά όσο και τα αγόρια. Κι ας πιστεύουν πολλοί το αντίθετο… 

Φωτογραφίες:

• Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα σε μωσαϊκό της βασιλικής του Αγίου Βιταλίου (527-546) στη Ραβέννα της Ιταλίας.
• Η Αμερικανίδα μαθηματικός Κάθριν Κόουλμαν Γκομπλ Τζόνσον (1918-2020)

Δημοσιεύθηκαν στην ΟΔΟ στις 5 Μαρτίου 2020, αρ. φύλλου 1024