ΔΟΜΝΑ ΜΙΧΑΗΛ: Σχολιασμοί πάνω στο βιβλίο «Μαύρο Χιόνι»

Τα θέματα που θίγει το βιβλίο στις λίγες σελίδες του είναι πολλά και σημαντικά. Κεντρικός άξονας είναι το θέμα της «διαφορετικότητας» εκφρασμένη μέσα από δύο αφηγήσεις που η μια αναφέρεται στη γενοκτονία των Εβραίων και η άλλη στη σύγχρονη μετανάστευση. Ο σπόρος της πρώτης ιστορίας πεθαίνει πριν γεννηθεί και γίνεται μαύρο χιόνι. Ο σπόρος της δεύτερης όμως επιβιώνει σαν από θαύμα. Αυτός ο σπόρος θα βλαστήσει την οργή των μελλοντικών χρόνων προβλέπει ο συγγραφέας.

 Στο βιβλίο αυτό η αφηγηματική δύναμη κρύβεται στη συνύπαρξη λόγου και εικόνας όπου ο ένας κώδικας ενισχύει τον άλλο, πετυχαίνοντας να κάνουν το μήνυμα πιο ισχυρό. Οι εικόνες περιέχουν κι αυτές γραπτό λόγο μέσα τους. Οπότε και τα επίπεδα ανάγνωσης είναι πολλαπλά.

 Μέσα στο κείμενο παρεμβάλλεται διακείμενος λόγος δηλαδή παραπομπή σε αποσπάσματα από άλλα κείμενα άλλοτε με ειρωνικό ύφος: «Τίτλοι τέλους χτες το πρωί για το κολαστήριο της Παγανής. Με τους τελευταίους μετανάστες να αποχωρούν γράφοντας «The End» στους τοίχους του περιβόητου κέντρου κράτησης» (Οι εφημερίδες). Κι άλλοτε ως απλή αφήγηση:

-«Στους εννιά ανέβηκε και επισήμως ο αριθμός των νεκρών στο τραγικό ναυάγιο της περασμένης Τρίτης στη Συκαμιά της βορειοανατολικής Λέσβου, όταν μια βάρκα με 19 επιβαίνοντες έπεσε σε βράχια.» Επίσης:

-«Κάτοικοι της περιοχής εντόπισαν το μεσημέρι του περασμένου Σαββάτου τη σορό ενός άνδρα που εκτιμάται ότι είναι ο 33χρονος πατέρας της οικογένειας που ξεκληρίστηκε κυριολεκτικά από το ναυάγιο». Κι αλλού:

-«Είχαν ανασυρθεί ήδη νεκροί η μητέρα και τα τρία παιδιά τους που κηδεύτηκαν την Παρασκευή. Να θυμίσουμε ότι από το ίδιο δυστύχημα αγνοείται ένα εξάχρονο αγόρι». 

 Ο λόγος αποκτά ένταση μέσα από τις αντιθέσεις. Όπως στον τίτλο: Μαύρο Χιόνι, οι μέσα / οι έξω, θύμα / θύτης και είναι αφαιρετικός με παρομοιώσεις («σα να ροκανίζει κομμάτια της νύχτας» ), μεταφορές που κρύβουν λογοπαίγνια («κάτι σαθρές νιφάδες πέφτουν του σκοτωμού») και προσωποποιήσεις όπως παρακάτω:

-«Τρελαίνονται (οι νιφάδες) ποιες θα πρωτοκαθίσουν στο σκούρο παλτό του άνδρα που βαδίζει με βήμα παράφορο και ρυθμικό, σπάζοντας τον πάγο κάτω από τα πόδια του σαν να ροκανίζει κομμάτια της νύχτας...,»

-«Στη σκοτεινή δαντέλα της ακρογιαλιάς είναι μέρες που ξεβράζουν ολονυχτίς τα κύματα σαβούρα της θάλασσας κι άψυχα κορμιά που έσπειρε η απονιά των ανθρώπων στα γυμνά πόδια της Ευρώπης». (Σελ 23)

Ο θεματικός άξονας: θύμα – θύτης παρουσιάζεται με έμφαση στη δυνάμει εναλλαγή των ρόλων. Η επιλογή των δύο ιστοριών γίνεται ώστε να ενισχυθεί αυτός ο άξονας:

 Έτσι, η πρώτη ιστορία αναφέρεται στη γενοκτονία των εβραίων. Τόπος της: ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η αφήγηση φτιάχνει εικόνες ζοφερές. Οι άνθρωποι απανθρακώνονται και οι εξαερωμένες σάρκες τους βγαίνουν από τις καμινάδες για να ενωθούν με το λευκό χιόνι που εντέλει βάφεται μαύρο. Κι ο ουρανός βρέχει μαύρο χιόνι. Εκεί γεννιέται ένα παιδί, γεννιέται νεκρό και γίνεται κι αυτό μαύρο χιόνι.

Ο σπόρος της ελπίδας δεν θα βλαστήσει.

Οι Εβραίοι είναι απ’ τους «απ’ έξω». Αυτοί για τους οποίους άλλοι αποφασίζουν, και διατάζουν την φυσική τους εξόντωση στη βάση της «φυλής».

Εδώ η «φυλή» και η» εθνοτικότητα» ως κατηγοριοποιήσεις όχι στη βάση της κουλτούρας αλλά της βιολογίας γίνονται η αιτία για το αν πρέπει να ζήσει κανείς ή να πεθάνει. Αν ανήκεις στους «από μέσα» ζεις, αν ανήκεις στους «απέξω» πεθαίνεις. Ο συγγραφέας ανησυχεί ότι ο ρατσισμός, η διάκριση δηλαδή στη βάση της «φυλής» με βιολογικούς όρους, αλλά και η διάκριση με βάση την εθνοτικότητα με εθνικιστικούς όρους κατέχει περίοπτη θέση στην «εθνική μας συνείδηση» ενώ ταυτόχρονα νομιμοποιεί και διατηρεί σχέσεις εξουσίας, εκμετάλλευσης, άνισης ανταλλαγής και υποτέλειας, απειλώντας παράλληλα με φυσική εξόντωση. Η κατασκευή της πραγματικότητας είναι βασισμένη στο φόβο. Ο φόβος φέρνει την υποταγή και η υποταγή την τυραννία. Έτσι στο επίμετρο αναφέρει:

«Οι απέξω» έχουν πια μετατραπεί σε εχθρούς και οι φοβισμένοι από μέσα επιτίθενται διατελώντας σε καθεστώς νόμιμης άμυνας, καθώς υπερασπίζονται το έθνος, τη θρησκεία, την ησυχία, το αγαθό της ζωής. Το έργο έχει επιτελεστεί πλήρως. Ο φόβος έφερε την πίστη και η πίστη το ακλόνητο δόγμα. Ο ρατσισμός και η ξενοφοβία έχουν πάρει τη δική τους περίοπτη θέση στο ζοφερό οικοδόμημα της εθνικής μας συνείδησης» (σελ. 46)

Ο συγγραφέας προσπαθεί να διεγείρει επαναπαυμένες συνειδήσεις. Εξάλλου η αντίθεση «οι απ’ έξω» / «οι από μέσα» μπορεί εύκολα να επεκταθεί σε «βορράς» /«νότος» ή «ανεπτυγμένος κόσμος» / «αναπτυσσόμενος κόσμος», «λευκός» /«μαύρος», «έλληνας» / «μετανάστης», «άνδρας» / «γυναίκα», «φυσιολογικός» / «άνθρωπος με ειδικές ανάγκες » και η διαφορετικότητα σε όποιο επίπεδο κι αν υπάρχει στον πολιτισμό, στην εθνοτικότητα, στην φυλή, στο φύλο, στην αναπηρία να βιώνεται με τρόπο τραγικό και άδικο και να νομιμοποιείται στο πλαίσιο της διάκρισης σε «ανώτερους» και «κατώτερους».

Η δεύτερη ιστορία αναφέρεται στην μετανάστευση. Κι εδώ η αφήγηση γίνεται μέσα από την αντίθεση «οι από μέσα» κι «οι απ’ έξω». Τόπος της η Μυτιλήνη. Εκεί η θάλασσα ξεβράζει πτώματα ανθρώπων που δεν τα κατάφεραν στην αναζήτηση τους για μια καλύτερη ζωή στην αφιλόξενη Ευρώπη. Η βιολογική όμως ζωή δεν παύει με την είσοδο σε ένα σταθμό. Εκεί στον σταθμό της Παγανής, όπου τα πράγματα θυμίζουν στρατόπεδο συγκέντρωσης, γεννιέται ένα μωρό, το οποίο σε πείσμα των αντίξοων συνθηκών επιβιώνει σαν από θαύμα. Εδώ ο σπόρος της ελπίδας ίσως βλαστήσει.

Το βιβλίο παρουσιάζει την πιο ζοφερή πλευρά της μετανάστευσης. Αυτήν όπου απελπισμένοι άνθρωποι στοιβάζονται όπως –όπως σε ένα πλοιάριο για να καταλήξουν στην καλύτερη των περιπτώσεων σε ένα σταθμό κάτω από άθλιες κι απάνθρωπες συνθήκες. Ένα χώρο όπου συγκεντρώνονται οι «ανεπιθύμητοι» καθότι η Ευρώπη δεν τους δέχεται. Συγκεντρώνονται εκεί ώστε να πάψουν να ελπίζουν ώσπου κάποιοι να αποφασίσουν για το μέλλον τους.

Η μετανάστευση όμως δεν είναι μόνο αυτό. Η μετανάστευση, μέσα στο χρόνο, θα ισχυριστούν οι νεοκλασικοί θεωρητικοί, δρούσε διορθωτικά εξισώνοντας διαφορές. Βελτίωνε τη ζωή κάποιων ανθρώπων που δεν είχαν ελπίδα στον τόπο τους.

Εδώ οι Μαρξιστές θα αντιτάξουν ότι η μετανάστευση είναι αναπόσπαστο κομμάτι της άνισης δομικά και χωρικά ανισοκατανεμημένης ανάπτυξης. Ότι η μετανάστευση είναι αυτό-διαιωνιζόμενη παρά «αυτοδιορθωτική». Κι ότι οι μετανάστες είναι μέρος της συνεχούς αναζήτησης του κεφαλαίου για φτηνή εργασία.

 Πέρα όμως από τους οικονομικούς λόγους που οδηγούν στη μετανάστευση υπάρχουν οι πολιτικοί λόγοι και οι ιστορικές συνθήκες που οδηγούν στην «αναγκαστική» μετανάστευση. Πρόσφυγες, ανταλλαγέντες πληθυσμοί, άνθρωποι χωρίς επιλογές. Η σύγχρονη μετανάστευση, όπως την παρουσιάζει το βιβλίο, αφορά στους ανθρώπους χωρίς επιλογές. 

Το βιβλίο θα αντιμετωπίσει τα θέματα αυτά με μια φιλοσοφική διάθεση. Δεν προτείνει λύσεις. Οι λύσεις δεν είναι απλές σε έναν τόσο σύνθετο κόσμο. Ο συγγραφέας κάνει προβολές στο μέλλον υπονοώντας πως ότι συμβαίνει έχει συνειδητές κι ασυνείδητες, φανερές ή υπόγειες συνέπειες στο μέλλον, καθώς οι πράξεις στο παρόν δημιουργούν το μέλλον. Μας αφήνει με ένα αίσθημα φόβου κι ανησυχίας για το τι θα συμβεί λέγοντας: «Το μαύρο χιόνι θα μας σκεπάσει. Και θα στοιχειώνει –τότε και για πάντοτε πια- τον άγουρο ύπνο μας μια κλειστή πόρτα των θαλάμων μ’ όλους εκείνους τους ακουμπισμένους απ’ έξω σαν σκουπίδια Χριστούς που αφήσαμε να μαζέψει ένα ξύλινο καρότσι που τρίζει πάνω στο παγωμένο σοκάκι. Στο Άουσβιτς, στην Παγανή και αλλού όπου μέλλεται ν’ ανοίξουν οι νέοι «σταθμοί» της ανθρώπινης κτηνωδίας….» αλλά και μια μικρή αδιόρατη ανησυχία ότι «ο σπόρος της μετανάστευσης και της ανάγκης θα βλαστήσει την οργή των χρόνων που θα’ ρθουν».

 Μια ανησυχία ότι στο μέλλον θα βλαστήσει η οργή των αδικημένων κι όχι η ελπίδα για έναν δικαιότερο κόσμο.

Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

• ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… (Ι)
• ΟΔΟΣ: Καστοριανοί εβραίοι
• Βιβλίο: Η άλλοτε ανθηρή εβραϊκή κοινότητα της Καστοριάς
• ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΕΤΖΙΟΥ: Ιστορίες συλλογικής μνήμης
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Η απέναντι όχθη
• ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Η κοινή μοίρα του “άλλου”...