ΛΑΖΑΡΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΙΔΗ: Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική

ήτοι περί του ορθώς λέγειν τε και γράφειν

-Το πνεύμα και το νόημα του Δωδεκαημέρου των Χριστουγέννων μας παραπέμπει στην εκκλησιαστική υμνογραφία, στην οποία χωρίς αμφιβολία πρωτοτύπησαν οι Βυζαντινοί πρόγονοί μας κατά την διάρκεια του υπερχιλιετούς λαμπρού πολιτισμού που ανέπτυξαν, με θεμέλιο βεβαίως την ορθόδοξη πίστη, τον Ελληνισμό και δη την Ελληνική γλώσσα. Βάθος και πλούτος περιεχομένου, καθώς σε όλο το εύρος της υμνογραφίας πρυτανεύει το ορθόδοξο φως, το χριστιανικό πνεύμα και ήθος, γλώσσα πλούσια σε λεξιλόγιο και έκφραση, εικόνες, νοήματα υπέροχα που συγκινούν και μεταρσιώνουν τις ψυχές των πιστών.

Θεωρώ επίκαιρο και ωφέλιμο - λόγω των ημερών, έστω και καθυστερημένα, να παραθέσω 3-4 τροπάρια από τα αμέτρητα των εορτών, στα οποία διήκει η πίστη, το ορθόδοξο πνεύμα και το αγνό χριστιανικό συναίσθημα. Και τούτο επιτυγχάνεται με τις αρετές και την δύναμη της ελληνικής γλώσσας, το πλούσιο λεξιλόγιο, την παραστατικότητα, τις εικόνες, στιχομυθία διαλόγων και άλλα σχήματα λόγου. Παραθέτω δύο τροπάρια από τον όρθρο της εορτής των Χριστουγέννων, ένα δοξαστικό της εορτής του Μεγάλου Βασιλείου και ένα της εορτής των Θεοφανείων, τα οποία και αποδίδονται σε ελεύθερο νεοελληνικό λόγο.

-...Τὶ θαυμάζεις Μαριάμ; τὶ ἐκθαμβεῖσαι τῷ ἐν σοὶ; Ὅτι ἄχρονον Υἱόν, χρόνῳ ἐγέννησα φησί, τοῦ τικτομένου τὴν σύλληψιν μὴ διδαχθεῖσα. Ἄνανδρος εἰμί, καὶ πῶς τέξω Υἱόν; ἄσπορον γονὴν τὶς ἑώρακεν; ὅπου Θεὸς δὲ βούλεται, νικᾶται φύσεως τάξις, ὡς γέγραπται. Χριστὸς ἐτέχθη, ἐκ τῆς Παρθένου, ἐν Βηθλεὲμ τῆς Ἰουδαίας...
Γιατί απορείς Μαρία Παρθένε; Γιατί σε πιάνει το θάμβος [1] για το γεγονός που συμβαίνει σε σένα; Γιατί - λέγει - μέσα στο χρόνο γέννησα άχρονον Υιόν, χωρίς να διδαχθώ και να μάθω την σύλληψη Αυτού που γεννάται. Είμαι χωρίς άνδρα και πώς θα γεννήσω Υιόν; Ποιος έχει δει γονή άσπερμη; Αλλά, όπου κι όταν θέλει ο Θεός, νικιέται της φύσεως ο νόμος. Έτσι είναι γραμμένο στις Γραφές. Ο Χριστός γεννήθηκε από την Παρθένο στην Βηθλεέμ της Ιουδαίας!

-...Ὁ ἀχώρητος παντί, πῶς ἐχωρήθη ἐν γαστρὶ; ὁ ἐν κόλποις τοῦ Πατρός, πῶς ἐν ἀγκάλαις τῆς Μητρός; πάντως ὡς οἶδεν ὡς ἠθέλησε καὶ ὡς ηὐδόκησεν· ἄσαρκος γὰρ ὢν, ἐσαρκώθη ἑκών· καὶ γέγονεν ὁ Ὢν ὃ οὐκ ἦν δι’ ἡμᾶς· καὶ μὴ ἐκστὰς τῆς φύσεως, μετέσχε τοῦ ἡμετέρου φυράματος. Διπλοῦς ἐτέχθη, Χριστὸς τὸν ἄνω, κόσμον θέλων ἀναπληρῶσαι...

Στο σύμπαν ο αχώρητος [2] πώς χώρεσε στην κοιλιά της Παρθένου; Αυτός που ήταν στους κόλπους [3] του Πατέρα - Θεού, πώς βρέθηκε στην αγκάλη της Μητέρας; Εξ άπαντος, όπως ο ίδιος τα πάντα γνωρίζει, όπως θέλησε και όπως ευδόκησε [4]. Ενώ λοιπόν ήταν άσαρκος, με τη θέλησή Του έλαβε σάρκα ανθρώπινη. Και έχει γεννηθεί ο προαιώνιος υπάρχων Θεός για χάρη μας αυτό που δεν ήταν. Και χωρίς να απομακρυνθεί από την θεία φύση Του, ενώθηκε με την δική μας ανθρώπινη φύση. Με την διπλή Του υπόσταση [5] γεννήθηκε ο Χριστός, επειδή ήθελε να συμπληρώσει [6] τον Παράδεισο.

-... Σοφίας ἐραστὴς γενόμενος Ὅσιε, καὶ πάντων τῶν ὄντων, τὴν πρὸς Θεὸν προκρίνας συμβίωσιν, μελέτην θανάτου, εἰκότως τῷ βίῳ κατέλιπες· τὰ γὰρ σαρκὸς πάθη, ἐγκρατείας πόνοις, σεαυτῷ περιελόμενος, καὶ θείου μελέτῃ Νόμου, ἀδούλωτον τῆς ψυχῆς τηρήσας τὸ ἀξίωμα, ἀρετῆς περιουσίᾳ, ὅλον τῆς σαρκὸς τὸ φρόνημα, καθυπέταξας τῷ πνεύματι· διὸ σάρκα μισήσας, καὶ κόσμον καὶ κοσμοκράτορα, παριστάμενος τῷ Χριστῷ, αἴτησαι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν τὸ μέγα ἔλεος...

Υπήρξες, Όσιε και Άγιέ μας, εραστής της θείας Σοφίας και προτίμησες πάνω απ' όλα τα υπάρχοντα [7] την ένωση με τον Θεό και έτσι άφησες στην ζωή ευλόγως την μελέτη του θανάτου. Πράγματι, τα σαρκικά πάθη, με τα αγωνίσματα της εγκράτειας, τα αφαίρεσες από τον εαυτό σου με την γνώση, φροντίδα [8] και μελέτη του θείου Νόμου και κράτησες αδούλωτη την αθάνατη ψυχή, με την υπερίσχυση [9] της αρετής και έτσι υπέταξες ολοκληρωτικά το σαρκικό και γήινο φρόνημα στο πνεύμα. Γι αυτό, επειδή μίσησες την σάρκα και τα εγκόσμια και τον Εωσφόρο [10], καθώς είσαι κοντά στον Χριστό, να ζητήσεις με τις ικεσίες σου το μέγα έλεος για τις ψυχές μας.

-... Θεὸς Λόγος ἐπεφάνη ἐν σαρκί, τῷ γένει τῶν ἀνθρώπων, ἵστατο βαπτισθῆναι ἐν Ἰορδάνῃ, καὶ ἔλεγε πρὸς αὐτὸν ὁ Πρόδρομος• Πῶς ἐκτείνω χεῖρα, καὶ ἅψωμαι κορυφῆς κρατούσης τὰ σύμπαντα; Εἰ καὶ ἐκ Μαρίας ὑπάρχεις βρέφος, ἀλλ' οἶδα σε Θεὸν προαιώνιον, ἐπὶ τῆς γῆς βαδίζεις, ὁ ὑμνούμενος ὑπὸ τῶν Σεραφὶμ καὶ δοῦλος Δεσπότην, βαπτίζειν οὐ μεμάθηκα. Ἀκατάληπτε Κύριε, δόξα σοι...
Τα σύμπαντα σήμερον αγαλλιάσθω. Χριστός εφάνη εν Ιορδάνη. Εμφανίσθηκε στο γένος το ανθρώπινο ένσαρκος ο Θεός Λόγος. Στεκόταν σταθερά όρθιος στον Ιορδάνη και έλεγε σε αυτόν ο Πρόδρομος: Πώς να απλώσω το χέρι μου και να αγγίξω κορυφή που κρατεί και συνέχει το Σύμπαν [11]; Μολονότι προήλθες βρέφος από την Μαρία Παρθένο, όμως Σε ξέρω καλά και Σε πιστεύω τον Προαιώνιο Θεό. Βηματίζεις επάνω στην γη, όμως συνεχώς Σε υμνούν τα Σεραφείμ. Και καθώς είμαι δούλος, δεν έχω μάθει και δεν ημπορώ να βαπτίζω τον Δεσπότη των Όλων. Ακατάληπτε [12] Κύριε, δόξα σε Σένα!


Διευκρινιστικές - ερμηνευτικές σημειώσεις.

1. Ο υμνογράφος ρωτάει: Τι εκθαμβείσαι; Γιατί εκπλήττεσαι;
2. Σε πολλούς ύμνους και προσευχές της εκκλησίας ο Χριστός είναι ο αχώρητος. Γι αυτό κρατώ την λέξη του πρωτοτύπου.
3. Και στην Νεοελληνική συνηθίζεται η φράση: στους κόλπους του πατέρα, της μητέρας, δηλαδή στην αγκαλιά.
4. Κρατώ το ρήμα του πρωτοτύπου: ευδόκησε. Ευδοκώ (και εν ανθρώποις ευδοκία). Το μεσαιωνικό ρήμα ευδοκώ (ευ + δοκώ των Αρχαίων Ελλήνων, δοκώ = νομίζω, πιστεύω, έχω τη γνώμη, εξ ού η δόξα και η δοξασία) σημαίνει: εκφράζω κι εκδηλώνω συγκατάθεση. Ο Θεός ηυδόκησε να αποστείλει τον Υιόν Του. Σε άλλο τροπάριο παρεμφερής έκφραση: Συγκαταβαίνων ο Σωτήρ. Η συγκατάβαση του Θεού.
5. Διπλούς ετέχθη. Ο Χριστός είναι δισυπόστατος. Οι αιρετικοί Μονοφυσίτες δέχονταν μόνο μια φύση του Χριστού.
6. Ο υμνογράφος λέγει: Αναπληρώσαι. Να συμπληρώσει το κενό, με την έννοια να γεμίσει τον Παράδεισο (Ο Θεός πάντας βούλεται σωθήναι και εις επίγνωσιν της Αληθείας ελθείν. )
7. Ο υμνογράφος είναι συνεπαρμένος από τον βίο και τα βιώματα του Μεγάλου Βασιλείου και συγκινείται με κατάνυξη. Θυμάται τί είπε στον Μόδεστο ο Άγιος: Ουσίαν (περιουσίαν) ου κέκτημαι , ει μη έν τριβώνιον. Τι άλλο θα μου πάρετε; Τι θα μου αφαιρέσετε; Παιδείαν γαρ ού δύνασθε εξενηνοχέναι. Η παιδεία μου δεν είναι δυνατόν να μου αφαιρεθεί. Με απειλείτε με θάνατο; Επείγομαι να φθάσω εις τον Θεό Πατέρα.
8.  Με τα ως άνω γίνεται κατανοητό γιατί αφήνει ο Άγιος στην επίγεια ζωή ως παρακαταθήκη τη γνώση, την φροντίδα, τη μελέτη του θανάτου.
9. Η μόνη του περιουσία: έν τριβώνιον και η αρετή άπασα (στο σύνολό της).
10.  Εωσφόρος, είναι ο εκπεσών κοσμοκράτωρ, ο διάβολος.
11.  Ο υμνογράφος προτιμά τον πληθυντικό της μεγαλοπρέπειας... Τα σύμπαντα. Η Απεραντοσύνη του σύμπαντος.
12. Ο Θεός των Ορθοδόξων είναι ακατάληπτος, απερινόητος, αόρατος. Δεν τον γνωρίζουμε, δεν τον "καταλαβαίνουμε" με τον πεπερασμένο νου μας, με τη λογική. Ένας ευσεβής φιλόσοφος είπε.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 14 Ιανουαρίου 2016, αρ. φύλλου 819