Αντώνης Μαθάς: Ο Μέγας Φώτιος*

Επιμέλεια:  Σόνια Ευθυμιάδου-Παπασταύρου  

Το Βυζάντιο έχει να παρουσιάσει μεγάλες μορφές, που δείχνουν στη χιλιόχρονη διαδρομή του την αξία που έχει η συνύφανση του οικουμενικού ορθόδοξου πνεύματος και της ελληνικής παιδείας. Ένα τέτοιο πνευματικό ανάστημα πρώτου μεγέθους υπήρξε ο Μέγας Φώτιος. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη γύρω στα 820 μ.Χ. Η οικογένειά του ήταν από τις επιφανέστερες της εποχής εκείνης. Ο πατέρας του ήταν «σπαθάριος», δηλαδή μέλος της αυτοκρατορικής φρουράς. Ο αδελφός της μητέρας του είχε παντρευτεί την αδελφή της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, εκείνης που αναστήλωσε τις εικόνες. Στενός επίσης συγγενής του ήταν και ο Ταράσιος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως που προήδρευσε στην Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο. Τ’ αδέλφια του Σέργιος και Ταράσιος ανέβηκαν σε μεγάλα πολιτικά αξιώματα, ο πρώτος έγινε «σπαθάριος» όπως και ο πατέρας του, και ο δεύτερος «πατρίκιος».

Προικισμένος με πλούσια πνευματικά χαρίσματα ο Φώτιος και έχοντας από την οικογένειά του πλούσια τα υλικά αγαθά, ρίχτηκε με ζήλο και επιμέλεια στη μάθηση. Σπούδασε άρτια την αρχαία ελληνική φιλολογία, τη ρητορική, την ιατρική, την αστρονομία, τη μουσική, τα μαθηματικά και τη χριστιανική γραμματολογία και Θεολογία, που αποκαλούσε «πρώτην σοφίαν». Συνδύαζε άριστα την αιώνια Αλήθεια με το σπινθηροβόλο πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας. Καμιά περιοχή της ανθρώπινης γνώσης δεν ήταν απλησίαστη σ’ αυτόν, γιατί άπληστα ζητούσε να μάθει τα πάντα. (Σημ. επιμ: Θεωρείται ο μεγαλύτερος φιλόλογος του Βυζαντίου).

Για την πολύπλευρη και άρτια μόρφωσή του, ο Γάλλος ιστορικός Jaeger, που ασχολήθηκε ειδικά με τον Φώτιο, γράφει: «Ο Φώτιος έλαβε παρά της φύσεως αθρόα τα κάλλιστα των δώρων, όσα επεδαψίλευσε ποτέ αύτη εις άνθρωπον θνητόν. Ύψος διανοίας, βάθος μεγαλοφυΐας, ζωηρότητα πνεύματος, επιμονήν, δραστηριότητα, φιλοδοξίαν και δύναμιν θελήσεως, άμα μεν ευκαμπτοτέραν του χρυσού άμα δε του σιδήρου ακαμπτοτέραν. Εραστής ων των γραμμάτων ένθερμος, διήγε νύκτας όλας περί την θεραπείαν αυτών και απέβη ρήτωρ μεν δεξιός, συγγραφεύς δε έγκριτος εν τε τω πεζώ και εν τω εμμέτρω λόγω, και ενάμιλλος έστιν ότε των αρχαίων αριστοτεχνών. Σπουδάσας όλας τας επιστήμας του τε κατ’ αυτόν αιώνος και των προηγουμένων, ανεδείχθη και περί αυτάς παντός άλλου υπέρτερος...» (Παπαρρηγοπούλου Ιστορία Γ’ β’ 286).

Διετέλεσε καθηγητής της φιλοσοφίας και μάλιστα της αριστοτελικής, στη Σχολή Μαγναύρας στα Ανάκτορα της Κωνσταντινουπόλεως, που είχε σκοπό την κατάρτιση στελεχών για τις υπεύθυνες θέσεις στη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Μέσα στην πολυκύμαντη εποχή του, με τις πολλές και ποικίλες διακυμάνσεις που τάραξαν τη Μεγάλη Βυζαντινή Αυτοκρατορία τόσο στον πολιτικό όσο και στον Εκκλησιαστικό βίο, ο Φώτιος ήταν η δεσπόζουσα προσωπικότητα. Τα προσόντα του τον ανέδειξαν σε μεγάλα πολιτικά αξιώματα. Έγινε «πρωτασηκρήτις», δηλαδή γενικός γραμματέας της Επικρατείας, «πρωτοσπαθάριος», δηλαδή αρχηγός της αυτοκρατορικής φρουράς, συγκλητικός και πρεσβευτής των μωαμεθανών της Ασίας.

Το 857 μ.Χ. ο Φώτιος αναγκάζεται -γιατί πίστευε βαρύ το έργο του επισκόπου- πιεζόμενος από όλους και ιδιαίτερα από τον ανήλικο αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’ και τον θείο και επίτροπό του Βάρδα, να δεχτεί την απόφαση της Πολιτείας και της Εκκλησίας ν’ ανεβεί στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινουπόλεως. Σε έξι μέρες έγινε από λαϊκός πατριάρχης, την ημέρα των Χριστουγέννων του 857 μ.Χ. Η παραμονή του όμως στον πατριαρχικό θρόνο δεν ήταν καθόλου ανέφελη. Πολλά θλιβερά εκκλησιαστικά προβλήματα και πολλές αναστατώσεις παρουσιάστηκαν. Συκοφαντίες και διαστρεβλώσεις της αλήθειας από τους εχθρούς του τον έστειλαν δυο φορές σε τόπους εξορίας. 

Όλα όμως αντιμετωπίσθηκαν από τον Φώτιο με θάρρος και φρόνημα ηρωικό. Στις δυσκολίες αυτές φάνηκε ο αληθινός ηγέτης που βγάζει και από το πικρό γλυκύ και από τον πόνο πνευματική ωφέλεια. Με τη ζωή του έδειξε ότι «πάνω από τη φθαρτή ζωή στέκουν αθάνατες έννοιες, που εκπροσωπούν την αιωνιότητα του πνεύματος». Πόσο απαραίτητο είναι να θυμόμαστε την αλήθεια αυτή στους καιρούς μας! Τώρα που λίγοι είναι όσοι πιστεύουν στις αιώνιες αλήθειες και πιο λίγοι όσοι είναι έτοιμοι και να δοκιμασθούν γι’ Αυτές. Στις μέρες του οι βάρβαροι του Βορρά δέχθηκαν από ιεραποστόλους (τους αδελφούς Κύριλλο και Μεθόδιο), με δική του έμπνευση και καθοδήγηση, το ευαγγελικό Φως και τα πρώτα σπέρματα του πολιτισμού. Στον Φώτιο οφείλεται, κατά μέγα μέρος, το ότι οι Βαλκανικοί λαοί ανατράφηκαν με την υψηλή χριστιανική ζωή και τις υψηλές ιδέες του Χριστιανικού Βυζαντίου.

Ο Φώτιος πέθανε στις 6 Φεβρουαρίου του 891 μ.Χ. και λίγο μετά τον θάνατό του ανακηρύχτηκε άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο Φώτιος, παρά την ενεργό συμμετοχή του στην πολιτική ζωή της αυτοκρατορίας και την ταραχώδη πατριαρχική του δράση, εύρισκε καιρό και για την πολύτιμη συγγραφική του παραγωγή. Υπήρξε πολυγραφότατος, συντέλεσε στην αναγέννηση των γραμμάτων και αναδείχθηκε ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα της Βυζαντινής γραμματείας. Τα έργα του μπορούν να διαχωριστούν σε έργα Θεολογικά, φιλολογικά, σε ομιλίες και επιστολές. 

1) Στα Θεολογικά του έργα του περιλαμβάνονται: α) Τα «Αμφιλόχια», που απευθύνονται στον Μητροπολίτη Κυζίκου Αμφιλόχιο. Σ’ αυτά λύνονται απορίες σε διάφορα Θεολογικά αλλά και φιλολογικά ζητήματα. β) Υπομνήματα στην Αγία Γραφή. Από το έργο αυτό έχουν σωθεί αποσπάσματα μόνο. γ) «Διήγησις περί της των νεοφανέντων Μανιχαίων αναβλαστήσεως». Δογματικό έργο. δ) «Λόγος περί της του Αγίου Πνεύματος μυσταγωγίας». Δογματικό έργο. ε) Από την πένα του σοφού ποιμενάρχη έχουμε ακόμη και διάφορες απολογητικές πραγματείες, που αναφέρονται σε νομοκανονικά ζητήματα.

2) Στα φιλολογικά του έργα περιλαμβάνονται: α) Λεξικόν ή Λέξεων συναγωγή, στο οποίο ερμηνεύει λέξεις ρητόρων και λογογράφων, που ήταν δύσχρηστες την εποχή εκείνη. β) «Βιβλιοθήκη» ή «Μυριόβιβλος» ή «Βιβλιοπανσύλλεκτος ανθολογία». Σ’ αυτό κρίνονται και αναλύονται πολλά έργα της αρχαίας και εκκλησιαστικής λογοτεχνίας. Προκαλεί κατάπληξη για τις οξυδερκείς παρατηρήσεις του, τις πετυχημένες κρίσεις και τις σοφές του γνώμες.

3) Ομιλίες. Σώζονται 83 ομιλίες και λόγοι που αναφέρονται σε διάφορα θέματα.

4) Επιστολές. Σώζονται 263 επιστολές του, που πραγματεύονται ζητήματα ιδιωτικής και επιστημονικής φύσεως. Σ’ αυτές ο Φώτιος εμφανίζεται συγγραφέας, λόγιος, πολυμερής στις γνώσεις, εύστροφος και πνευματώδης. 

Ο Μέγας Φώτιος, τέλος, συνέθεσε και ύμνους, γεγονός που φανερώνει ότι ο πολυτάλαντος αυτός Βυζαντινός πατριάρχης διέθετε και ποιητική φλέβα. 

(*) Από το έξοχο μαθητικό περιοδικό της Μεταπολίτευσης "Ελεύθερη γενιά", Μάρτιος 1978. Ο Μέγας Φώτιος, που εορτάζεται στις 6 Φεβρουαρίου, εκτός από την Ιερά Σύνοδο, προστατεύει και τους βιβλιοπώλες, καθώς και τους βιβλιοθηκονόμους.  

Σόνια Ευθυμιάδου-Παπασταύρου

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 3 Φεβρουαρίου 2022, αρ. φύλλου 1112.