ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Ηρωίδες του Σαράντα

Η φετινή μας γιορτή φταίει, που έχει ως θέμα της τις ηρωίδες του Σαράντα, και η διαπιστωμένη αδυναμία των περισσότερων να πουν έστω δύο γυναικεία ονόματα που να σχετίζονται με το Έπος του Σαράντα. Κι επειδή χρησιμοποίησα το ρήμα «να θυμηθούν», αν και περιττό, ξεκαθαρίζω πως για να θυμηθεί κάποιος πρέπει κάποτε να έχει συναντηθεί με ηρωίδες, αλλά στη συνέχεια να τις ξέχασε. Εμείς ως μαθητές, αλλ’ ακόμα και οι σημερινοί μαθητές, οι μικροί κι οι μεγαλύτεροι, ποια ηρωίδα έχουμε συναντήσει στα σχολικά μας βιβλία; Για ποια ηρωίδα μάς έχουν μιλήσει στα σχολειά μας, εκτός από τις γυναίκες της Πίνδου;

Για όλα τα παραπάνω, λοιπόν, και καθώς ασχολήθηκα ετοιμάζοντας το υλικό της φετινής μας γιορτής, σκέφτηκα να κάνω κάτι που δεν έχω ξανακάνει: να συγκεντρώσω μέσα στο άρθρο αυτό όλες τις ηρωίδες στις οποίες έχω αναφερθεί σε παλιότερα άρθρα μου, για να γίνει ένα αφιέρωμα με θέμα αποκλειστικό τις ηρωίδες του Σαράντα. Άλλωστε, εκτός από το περσινό μου άρθρο-αφιέρωμα σε δύο άγνωστες ηρωίδες, όσες από τις άλλες έχουν αναφερθεί ήδη βρίσκονται μέσα σε άρθρα, που είναι γενικότερα αφιερώματα στο 1940. Οπότε, συγχωρέστε με, αλλά η επανάληψη μητέρα της μάθησης είναι για όλους μας…

Στις γυναίκες της Πίνδου, τις Ελληνίδες με την Παναγία στην καρδιά και με τη σκέπη της στη ζωή τους, έχω αναφερθεί εκτενώς σε επετειακό μου άρθρο το 2008. Σήμερα θα αναφερθώ τελείως συνοπτικά, χρησιμοποιώντας άρθρο του συνταξιούχου (μάλλον) φιλολόγου Γιάννη Βουλγαρίδη (εφ. Ελεύθερος Τύπος, 27/10/05), όπου ο συγγραφέας κινείται σ’ αυτό το πνεύμα: «Αυτές οι γυναίκες οι μαυροφορεμένες, που στον καιρό της ειρήνης αρδεύουν με τον ιδρώτα τους την ελληνική γη και στον καιρό του πολέμου ποτίζουν με το αίμα των παιδιών τους το δέντρο της ελευθερίας, βρίσκονται σε πλήρη αφάνεια, σαν να μην υπήρξαν ποτέ».

Και συνεχίζει παρακάτω: «Η αναγκαστική χρησιμοποίηση των ζώων και η εύλογη καθυστέρηση για την προώθηση των εφοδίων στην πρώτη γραμμή του πυρός είχε ως επακόλουθο τις σοβαρότατες ελλείψεις σε πολεμικό υλικό και τρόφιμα. Και την κρίσιμη αυτή στιγμή οι γυναίκες της Πίνδου συνειδητοποίησαν αμέσως με το αλάθευτο ένστικτό τους τη σοβαρότητα της καταστάσεως, που απαιτούσε αποφασιστικότητα και δράση, και χωρίς εντολή και υπόδειξη κανενός, με δική τους αποκλειστικά πρωτοβουλία, αντικατέστησαν τα κέντρα εφοδιασμού. Πρώτη τους ενέργεια ήταν να ζυμώσουν ψωμί για τα παιδιά, όπως αποκαλούσαν τους στρατιώτες οι φιλόστοργες εκείνες γυναίκες...».

Και σταματάω εδώ, νιώθοντας την ανάγκη να συμπληρώσω πως στις Γυναίκες της Πίνδου δεν ανήκουν μονάχα οι Ηπειρώτισσες, αλλά και οι δικές μας γυναίκες από το Επταχώρι, την παλιά Ζούζουλη, την Κυψέλη, την Ιεροπηγή, το Σκαλοχώρι, το Λέχοβο, τον Πεντάλοφο, τη Δαμασκηνιά, τη Νεάπολη, τη Σιάτιστα, τη Μόρφη τα χωριά του Βοΐου και πολλά άλλα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας και τους χρωστάμε όχι μόνο απέραντη ευγνωμοσύνη, αλλά και τόπο στον χώρο της μνήμης μας, που πρέπει να διατίθεται σε πραγματικά ουσιαστικές κι αληθινά ωφέλιμες για όλους γνώσεις και να ‘ναι πλατύς σαν τον απλωμένο κάμπο.

Κι από τις ανώνυμες ηρωίδες, που μόνο ανώνυμες δεν είναι τελικά -θα μπορούσε κανείς να βαφτίσει καθεμιά τους με το όνομα «Συνείδηση»-, στις επώνυμες ηρωίδες του Σαράντα, ξεκινώντας από τη μόνη ίσως πασίγνωστη: 

Είναι η τραγουδίστρια της Νίκης, γιατί με τη φωνή της ,κι όχι πάντα από μακριά, εμψύχωνε τους πολεμιστές του Μετώπου και τους έκανε ακόμα πιο δυνατούς και πιο γενναίους. Ακόμη, αυτή η φωνή, που υμνούσε τις νίκες των Ελλήνων, συγκλόνιζε το Πανελλήνιο, πράγμα που έκανε τον Διονύση Σαββόπουλο να την πει και θεά, καθώς αυτό που πέτυχε με τη φωνή της ήταν πραγματικά πολύ σπουδαίο. Η Σοφία Βέμπο ήταν προσφυγοπούλα από την Ανατολική Θράκη αρχικά και στη συνέχεια από την Κωνσταντινούπολη. Την εποχή του πολέμου σε μία συμβολική πράξη πρόσφερε στο Ελληνικό Ναυτικό 2000 χρυσές λίρες. Με την είσοδο των ναζιστικών στρατευμάτων στην Αθήνα φυγαδεύτηκε μεταμφιεσμένη σε καλόγρια στη Μέση Ανατολή, όπου συνέχισε να τραγουδά για τα εκεί ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα. Τέλος, ακόμα και σήμερα, μα και για πάντα, δεν υπάρχει περίπτωση να γιορτάζεται η 28η Οκτωβρίου και να μην κατακλύζεται η Ελλάδα από αυτήν τη φωνή που συγκινεί και δυναμώνει τους Έλληνες όπως τότε. 

Και περνάμε στις πιο άγνωστές τους, ξεκινώντας από την Ελένη Ιωαννίδου που έμεινε στην Ιστορία εξαιτίας ενός τηλεγραφήματος που έστειλε στον τότε πρόεδρο της κυβερνήσεως Αλ. Κορυζή. Του έγραφε: «Ο υιός μου Ευάγγελος Ιω. Ιωαννίδης έπεσε κατά τας επιχειρήσεις της Κλεισούρας. Παρήγγειλα εις τους τέσσαρας ήδη υπηρετούντας υιούς μου Χρήστον, Κώσταν, Γεώργιον και Νίνον Ιω. Ιωαννίδη να εκδικηθώσιν τον θάνατον του αδελφού των. Κρατώ εις εφεδρείαν άλλους τέσσαρας: Πάνον, Αθανάσιον, Γρηγόριον και Μενέλαον Ιω. Ιωαννίδη, κλάσεως 1917 και νεωτέρων. Παρακαλώ κληθώσι ονομαστικώς και ούτοι, εις πάσαν περίστασιν ανάγκης της πατρίδος ή τυχόν απωλείας ετέρου τέκνου μου, προς εκδίκησιν εχθρού. Ύστατον επιφώνημα θέλει είναι: Ζήτω η πατρίς!

Ελένη Ιωαννίδη, Κυπαρισσία». 

Συνεχίζουμε με την, δυστυχέστατα, άγνωστη στους περισσότερους Έλληνες Κυβέλη Σεργίου, την Ελληνίδα Μάτα Χάρι. Ήταν κόρη διάσημου στρατηγού και μεγαλωμένη με δασκάλες ξένης γλώσσας, στα 19 της χρόνια μπήκε στην Αντίσταση την οποία υπηρέτησε ως γραμματέας και διερμηνέας-κατάσκοπος στα γραφεία του Γερμανού διοικητή στο Ηράκλειο της Κρήτης, μια που ήξερε άριστα τα γερμανικά. Από τα συρτάρια των Γερμανών φωτογράφιζε ή έπαιρνε κρυφά τα βράδια τα απόρρητα γερμανικά έγγραφα και τα προωθούσε στους Έλληνες αγωνιστές. Και πρωί πρωί, πριν επιστρέψει ο διοικητής, τα έγγραφα είχαν μπει στη θέση τους. Στη μεγάλη κατάσκοπο Κυβέλη Σεργίου οφείλονται οι πληροφορίες για τον Γερμανό στρατηγό Ρόμελ, «την αλεπού της ερήμου», που αξιοποιήθηκαν από τους συμμάχους, με αποτέλεσμα να νικηθεί στο Ελ Αλαμέιν και ήταν αυτή μία πολύ σημαντική νίκη των συμμαχικών δυνάμεων, που προξένησε τεράστια ζημιά στους Γερμανούς κατακτητές. Επίσης, αυτό το αληθινά όμορφο κορίτσι με τις πληροφορίες του βοήθησε και στα σαμποτάζ σε βάρος των Γερμανών που έγιναν στην Κρήτη. Τέλος, αυτή η τόσο σπουδαία αλλά και τόσο άγνωστη Ελληνίδα ηρωίδα κατάφερε να σώσει πολλούς πατριώτες από το εκτελεστικό απόσπασμα.

Στη συνέχεια η Λέλα Καραγιάννη από τη Λίμνη Ευβοίας. Ήταν μάνα 7 παιδιών και από την πρώτη κιόλας μέρα της Κατοχής μπήκε με την οικογένειά της στην Αντίσταση. Φυγάδευσε στα βουνά και στη Μέση Ανατολή πάνω από 150 συμμάχους και Έλληνες πολεμιστές. Για τη δράση της τη φυλάκισαν πρώτα οι Ιταλοί, αλλά βγήκε γιατί δεν υπήρχαν αρκετά στοιχεία εις βάρος της. Χάρη στη σπουδαία αυτή ηρωίδα οι Έλληνες έκαναν μεγάλα κατορθώματα σε βάρος των κατακτητών. Όμως ένα έγγραφο την πρόδωσε και τη συνέλαβαν οι Γερμανοί ενώ νοσηλευόταν σε νοσοκομείο, συλλαμβάνοντας και τα 5 παιδιά της. Τρεις μέρες της έκαναν φριχτά βασανιστήρια, αλλά άντεξε και δεν πρόδωσε. Κι έπειτα την εκτέλεσαν μαζί με 72 κρατούμενους. Στάθηκε απέναντι στο εκτελεστικό απόσπασμα με μεγάλη γενναιότητα και δίκαια θεωρείται εθνική μας ηρωίδα. 

Σειρά έχει τώρα ένας 17χρονος άγγελος. Η Ηρώ Κωνσταντοπούλου είναι μια από τις πιο νεαρές ηρωίδες της Κατοχής. Ίσως μάλιστα να είναι η πιο νεαρή απ’ όλες. Οι γονείς της ήταν Σπαρτιάτες και η ίδια ήταν μαθήτρια στην τελευταία γυμνασιακή τάξη, άριστη μαθήτρια του Αρσάκειου με πνευματικά ενδιαφέροντα που ξεπερνούσαν κατά πολύ τις συνηθισμένες επιδιώξεις της ηλικίας της. Είχε μια ιδιαίτερη κλίση προς τις ξένες γλώσσες, πράγμα που της επέτρεψε να έρθει κατ’ επανάληψη σε λογομαχία με τους εχθρούς. Ικανότατο και τολμηρότατο πλάσμα καθώς ήταν, έδρασε και μυστικά, αλλά ανέπτυξε πολύ και την προσωπική, την ανοιχτή μάλιστα αντίσταση. Είχε φτάσει μάλιστα στο σημείο να απλώνει συχνά το χέρι της ξαφνικά μέσα στο δρόμο και να σκίζει προπαγανδιστικές ή τρομοκρατικές αφίσες που οι κατακτητές κολλούσαν στους τοίχους. Αυτό το έκαμνε ακόμα και μπροστά σε στρατιώτες ή αξιωματικούς, με αποτέλεσμα να την κυνηγούν. Αλλά η νιότη της και η ταχύτητά της τη βοηθούσαν να ξεφεύγει. Όμως, με όλη αυτή τη δράση δεν ήταν δυνατόν να μη συλληφθεί. Την έπιασαν μια φορά στο σπίτι της κι οι δικοί της κατάφεραν να την ξαναπάρουν πίσω. 

Όμως η Ηρώ, παρόλο που παρακολουθείται στενά, αναπτύσσει και πάλι αντιστασιακή δράση. Τη δεύτερη φορά που συνελήφθη, φυλακίστηκε -αλλά δεν έπαψε ούτε στη φυλακή την αντιστασιακή τακτική της-, βασανίστηκε φρικτά, όμως δε λύγισε, γιατί αυτή τη φορά μοιράζεται τον ίδιο θάλαμο με μια άλλη σπουδαία ηρωίδα, τη Λέλα Καραγιάννη, που της παραστέκεται σαν μητέρα. Τελικά, στις 5 Σεπτεμβρίου του 1944, ένα μήνα πριν φύγουν οι Γερμανοί από την Ελλάδα, τουφεκίστηκε στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Πριν το τέλος κι ενώ οι Γερμανοί είχαν χωρίσει τους 50 Έλληνες που θα εκτελούσαν σε πεντάδες και τους είχαν βάλει να γονατίσουν, τινάζεται όρθια και φωνάζει: «Χτυπάτε, λοιπόν, κακούργοι. Να, χτυπάτε εδώ.» Κι οι Γερμανοί τη γαζώνουν με 17 σφαίρες πολυβόλου, όσα ήταν και τα χρόνια της. Πριν πεθάνει, προφταίνει να γράψει ένα σημείωμα: «Πέστε στη μανούλα μου να μην κλάψει, δεν πρέπει να κλάψει. Οι γενναίες Σπαρτιάτισσες δεν κλαίνε για τα ηρωικά παιδιά τους. Είναι περήφανες.»

Και τώρα μια ακόμη σπουδαία Ελληνίδα. Αυτή ζει εκτός συνόρων, στην κοντινή μας Αλβανία, εκεί όπου δόθηκαν οι ηρωικές και νικηφόρες μάχες που δόξασαν εμάς τους Έλληνες και τη γνωρίζουμε από κάτι πολύ σημαντικό που κατάφερε. Είναι η Ερμιόνη Μπρίγκου, που ήταν 9 χρονών το 1941 και από τότε μέχρι και σήμερα, για 74 ολόκληρα χρόνια, έκρυβε ένα φοβερό μυστικό και ιερό ταυτόχρονα: τους έξι νεκρούς Έλληνες στρατιώτες που είχε δει να πέφτουν νεκροί μπροστά στο σπίτι της πολεμώντας τους Ιταλούς και βοήθησε κι η ίδια να θαφτούν στην αυλή του σπιτιού της στη Χειμάρρα της Αλβανίας.

Κι από τότε δεν τους άφησε ποτέ μόνους. Ούτε στον φοβερό καιρό της δικτατορίας του Χότζα! Κι η μικρή τότε Ερμιόνη Μπρίγκου, αγγελιαφόρος και αγωνίστρια εκείνου του πολέμου, μαζί με τους γονείς της αρχικά, αργότερα μόνη, τους φρόντιζε σαν να ήταν οικογένειά της. Μια αχλαδιά είχε φυτέψει κοντά στους τάφους τους, που όμως ξεράθηκε και θέλει τώρα να βάλει μια μυρτιά, μυρτιά δοξαστική, για να τους χαρίζει κι αυτή τη δροσιά και τη συντροφιά της η μικρή τότε, στον πόλεμο του ’40, Ερμιόνη της Χειμάρρας, που δεν άφησε να γίνει χίμαιρα αλλά έκανε πραγματικότητα την ανάγκη και τον πόθο της να κρύψει ένα τέτοιο μυστικό, που θα μπορούσε άνετα να τη στείλει στον άλλο κόσμο ή να την μπλέξει σε διάφορες περιπέτειες… Κι όλο αυτό το ηρωικό κατόρθωμα που κράτησε 74 χρόνια(!) της χάρισε τον τίτλο της «μάνας των πεσόντων κατά το έπος ’40-41 στη Βόρεια Ήπειρο» και αυτό δεν ήταν κάτι παραπάνω απ’ ό,τι της αξίζει.

Και μία ακόμη ηρωίδα του Σαράντα, που ζει σήμερα στο Θρυλόριο της Κομοτηνής:  Ονομάζεται Χαριτίνη Ικιζίδου, είναι 91 χρονών και είναι Πόντια. Η κ. Ικιζίδου ήρθε πριν από 10 χρόνια στην Ελλάδα από τη Ρωσία, όπου ζούσε ως τώρα. Όταν άρχισε ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος ήταν μόλις 16 χρονών, αλλά αγωνίστηκε εναντίον των Γερμανών με όλη της την οικογένεια. Συμμετείχε σε διάφορες εργασίες που της ανέθετε ο ρωσικός στρατός μαζί με τους συγχωριανούς της: κουβαλούσε όπλα, δούλευε σε οχυρωματικά έργα και φρόντιζε τραυματίες. Το ρωσικό κράτος άρχισε να την τιμά λίγα χρόνια μετά τον πόλεμο, δίνοντάς της το πρώτο της παράσημο. Ακολούθησαν όμως κι άλλα με το πέρασμα των χρόνων. Σήμερα εξακολουθεί να παίρνει παράσημα αλλά κι ευχετήριες κάρτες από τον Ρώσο Πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν κι η κ. Χαριτίνη τα φυλάγει όλα μέσα σε μία βαλίτσα, νιώθοντας πολύ περήφανη που η προσφορά της στον αγώνα εναντίον των Γερμανών αναγνωρίζεται μέχρι και σήμερα. 

Αυτές είναι οι Ελληνίδες ηρωίδες του Σαράντα που θα προβληθούν στη διάρκεια της φετινής μας σχολικής γιορτής και τις προβάλλουμε κι εδώ, όλες μαζί φέτος, για να τις τιμήσουμε όλες τους και για να διαλαλήσουμε το άγνωστο όνομά τους. Γιατί η σιωπή σε τέτοιες περιπτώσεις είναι αγνωμοσύνη κι είναι λησμονιά και δεν τιμά εμάς τους σημερινούς Έλληνες, που, αν θυμόμασταν καλύτερα κι αν ευγνωμονούσαμε περισσότερο, ίσως και να μην είχαμε βρεθεί στη δυσχερή θέση όπου βρισκόμαστε σήμερα. Κι αν σας φαίνεται πως υπερβάλλω, καλοσκεφτείτε το κι ίσως καταλήξετε πως, δυστυχώς για όλους μας, δεν έχω και τόσο άδικο…

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 22 Οκτωβρίου 2015, αρ. φύλλου 808