ΧΡΗΣΤΟΥ ΣΑΜΑΝΤΑ: Τα τζάκια

Άνοιξα το απόγευμα για λίγο το παράθυρο, ώστε να ανανεωθεί ο αέρας στο δωμάτιό μου και το μετάνιωσα. Αντί για φρέσκο αέρα εισήλθε μια μπόχα κάπνας από τα τζάκια του κόσμου και μάλιστα όχι με τη γνωστή μυρουδιά που έχω καταχωρήσει στο θυμικό μου, από τότε που ήμουν παιδί. Φαίνεται ότι μέσα στη δίνη της θερμικής παραφροσύνης, που κατέχει φέτος τους Έλληνες, έχουν κοπεί τα πλέον ακατάλληλα δέντρα. Μη ξαφνιάζεστε. Όλα τα δέντρα δεν έχουν την ίδια συμπεριφορά στη φωτιά, ακόμη και του ίδιου είδους. Τα δέντρα, για παράδειγμα, που ευδοκιμούν σε ανήλιαγα σημεία, υστερούν σε ανάπτυξη και βέβαια σε ορισμένες χημικές ενώσεις.

Επομένως ούτε τα φρούτα που παράγουν είναι νόστιμα ούτε τα ξύλα τους καίγονται πρόθυμα και με τις πιο ευχάριστες αναθυμιάσεις. Άσε που τα ονομαζόμενα pelet (νέα λέξη στο λεξιλόγιό μας) προέρχονται από συμπίεση ροκανιδιών όχι μόνον ξύλων, αλλά μερικές φορές και άλλων συνθετικών υλών, που περιέχουν χημκές ουσίες πιθανόν επιβλαβείς, αλλά το σίγουρο με άσχημη οσμή. Ντούχνιασε ο κόσμος! Ποιος θα μπορούσε πριν λίγα χρόνια να φανταστεί ότι το τζάκι θα αποτελούσε εν πολλοίς τη θερμική λύση των σπιτιών; Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Από τότε που οι άνθρωποι οργανώθηκαν σε κοινωνίες με υποτυπώδεις κατοικίες φρόντισαν και τη θέρμανση τους με όρους ασφάλειας περισσότερο παρά υγιεινής. Στην αρχή η «εστία» τοποθετούταν στη μέση του οντά και γύρω συνωθούταν όλη η οικογένεια με όλη τη σημειολογία της θαλπωρής και επικοινωνίας. Εκεί η νοικοκυρά μαγείρευε κιόλας. Εννοείται ότι άφηναν διεξόδους διαφυγής του καπνού με ότι κόστος συνεπάγεται αυτό. Πάντως την περισσότερη ώρα υπήρχε καπνός και με τα μάτια μόνιμα δακρυσμένα. Όσο για την αναπνοή, ας πούμε ότι κάπνιζαν όλοι τους υποχρεωτικά. Αυτή η τακτική ακολουθείται ακόμη και σήμερα σε υπανάπτυκτες χώρες. Προσωπικά θυμήθηκα τις καλύβες των νομάδων βοσκών με την εστία στο μέσον και τη σχετική κάπνα.

Η αρχιτεκτονική όμως επιταγή για εξοικονόμηση χώρου τοποθέτησε την εστία κολλημένη στον τοίχο. Αυτό λέγεται τζάκι. Για να καίει καλά, πρέπει να «τραβάει» καλά. Με άλλα λόγια, με όρους χημείας για να γίνει καλύτερη καύση, πρέπει να υπάρχει περίσσεια οξυγόνου. Αυτή εξασφαλίζεται από την ελλειπή μόνωση πόρτας και παραθύρων. Τα προϊόντα της καύσης αποτελούνται κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα και αιθάλη. Επειδή τα καυσαέρια έχουν εκ των πραγμάτων μεγάλη θερμοκρασία, ανεβαίνουν σαν αραιότερα, άρα ελαφρύτερα, προς τα πάνω από την καμινάδα (μπουχαρή τον λέγαμε στο χωριό μας) και έτσι γλυτώνουν οι οικείοι τον καπνό (τον αναπνέουν άλλοι κάπως αραιωμένο…).

Ωστόσο όλα τα τζάκια δεν «τραβάνε» καλά, με αποτέλεσμα μερικές στιγμές να γυρίζει ο καπνός και να γίνεται το σπίτι τεκές! Μάλλον ο μάστορας δεν είναι τόσο έμπειρος και έξυπνος για να κατέχει όλα τα μυστικά κατασκευής του. Βέβαια, αν υπήρχε ένα και μοναδικό μυστικό, θα είχε διαδοθεί και δεν θα υπήρχε πρόβλημα. Για την κατασκευή του παραδοσιακού τζακιού πρέπει να ληφθεί υπόψη ο προσανατολισμός του σπιτιού, η κατεύθυνση του επικρατούντος τοπικού ανέμου καθώς και οι διαστάσεις του τζακιού. Πάντως ο κάθε μάστορας εφαρμόζει κατά περίπτωση μερικά κόλπα, αλλά παρόλα ταύτα έχει την αγωνία του αποτελέσματος, άρα και της φήμης του σαν ειδήμων στα τζάκια.

Στο σπίτι μας τα τζάκια (ένα σε κάθε δωμάτιο) τα έφτιαξαν προπολεμικά Ηπειρώτες μάστοροι με αρχιμάστορα τον Βασίλη Πολυδώρο και σύμφωνα με τα επαινετικά λόγια του παππού μου, «τραβούσαν» καλύτερα από τα τζάκια των γειτόνων. Ήταν, ας πούμε, και το τζάκι ένα θέμα συζήτησης με τους χειμερινούς επισκέπτες και συγχρόνως έπαρση, αν ήταν καλό ή μόνιμο άγχος αν ήταν κακό.

Για την κάπνα ευθύνονται σε κάποιο βαθμό και τα ξύλα. Αν είναι χλωρά ή μουσκεμένα ή λόγω είδους απρόθυμα για καύση, μοιραία θα ντουμανιάσουν. Πάντως οι καλοί νοικοκυραίοι παλιότερα φρόντιζαν να έχουν τα καταλληλότερα είδη ξύλων και κομμένα από το καλοκαίρι (οι απρονόητοι και οι τεμπέληδες κατέφευγαν το καταχείμωνο σε ακρότητες πετσοκόβοντας ακόμη και δέντρα της αυλής, καταντώντας ο περίγελος του χωριού). Η δρυς, ας πούμε, είναι εκλεκτής ποιότητα ξύλο χωρίς πολύ φλόγα, αλλά με μεγάλη διάρκεια και θερμαντική ικανότητα. Το ίδιο και η ελιά. Η οξιά έχει περισσότερη φλόγα και σταχτιάζει γρήγορα. Έχει όμως το προνόμιο της αισθητικής απόλαυσης.

Από τα ανεπιθύμητα παράλληλα αποτελέσματα είναι και η ανάφλεξη της αιθάλης (καπνιάς) που εναποτίθεται στα τοιχώματα της καμινάδας. Να σημειωθεί ότι όσο χειρότερη είναι η καύση από άποψη οξυγόνου, τόσο περισσότερη αιθάλη συσσωρεύεται. Με τη θερμοκρασία λοιπόν των καυσαερίων ή και από σπίθες κάποτε αναφλέγεται η καμινάδα και με την υψηλή θερμοκρασία που αναπτύσσει η καύση της αιθάλης, δημιουργείται μια μικρή πυρκαγιά με κίνδυνο να επεκταθεί. Αυτή την εποχή η μόνιμη απασχόληση της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας είναι κατάσβεση τέτοιων εστιών φωτιάς. Προληπτικά πρέπει με κάποιον τρόπο να καθαρίζεται τακτικά η καμινάδα. Εμείς πάντως χρησιμοποιούσαμε ένα φουντωτό κλαδί από πουρνάρι το οποίο δέναμε στο μέσον μιας τριχιάς και το ανεβοκατεβάζαμε δυο άτομα στην καμινάδα, ώστε να ξεκολλήσει η καπνιά.
Εδώ πρέπει να πούμε ότι η θερμαντική απόδοση ενός παραδοσιακού τζακιού είναι πολύ χαμηλή και αν δεν διαθέτεις δικά σου ξύλα, οικονομικά ασύμφορη.

Προτού φτάσουμε στη νέα τεχνολογία τζακιών, ας δούμε ποια ανάγκη τα έφτιαξε στο παρελθόν μέσα στα διαμερίσματα των πολυκατοικιών, διότι σήμερα με την οικοδομική στασιμότητα ελάχιστα τζάκια κατασκευάζονται ή μάλλον μετατρέπονται. Επομένως έγιναν σε άλλες εποχές ευημερίας σαν προσπάθεια συγκερασμού της παράδοσης με το μοντέρνο ή και σαν ευκαιρία νοσταλγίας μερικών που προέρχονταν από χωριά. Κάποιοι άκρως ευκατάστατοι έφτιαχναν αυτοκρατορικά τζάκια με πανάκριβα υλικά σαν σύμβολο νεοπλουτισμού. Κάπως έτσι φαντάζομαι επικράτησε και ο όρος της καταγωγής από μεγάλο τζάκι. Προσωπικά η προσθήκη αυτή στα μάτια μου ανέκαθεν φάνταζε καρικατούρα. Έτσι, ελάχιστοι τα άναβαν και μάλλον όταν είχαν επισκέπτες για προφανείς λόγους αλλαγής ατμόσφαιρας.

Τώρα που, κατά το κοινώς λεγόμενο, ήρθε το αυγό στον κώλο άρχισε μανιωδώς η χρήση τους. Βέβαια, αυτοί που πήραν την απόφαση σχεδόν να διπλασιάσουν την τιμή του πετρελαίου δεν πολυσκοτίζονται, αφού δεν πρόκειται ποτέ τους οι ίδιοι να ξεπαγιάσουν. Έπεσαν παταγωδώς έξω από κάθε άποψη. Ο μέχρι τούδε καλομαθημένος νεοέλληνας τα έχει χάσει και στην απόγνωσή του άναψε το ξεχασμένο τζάκι, που μέχρι τώρα ήταν φορτωμένο μπιμπελό. Αγοράζει πανάκριβα τα ξύλα (χωρίς αποδείξεις παρακαλώ), χωρίς περιθώρια επιλογής της ποιότητας και χωρίς αποθηκευτικούς χώρους. Για οικονομία μάλιστα καίει ό,τι σαν άχρηστο του περισσεύει με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Σε λίγο θα δούμε να καίγονται και μεταχειρισμένα λάστιχα αυτοκινήτων.

Λεηλατήθηκαν τα δάση από την ανεξέλεγκτη υλοτόμηση. Στα ζόρια οι απαράβατοι οικολογικοί κανόνες κατάντησαν πολυτέλεια. Όσοι με το υψηλό αζημίωτο μετέτρεψαν τα τζάκια σε ενεργειακά (και εφόσον εισάγεται μηχανικά αέρας από έξω), έχουν σχετικά καλύτερη καύση, άρα καλύτερη θέρμανση. Οι άλλοι μαστουρώνουν μέσα στα σαλόνια τους και την υπόλοιπη κάπνα την αποδίδουν φόρο στην κοινωνία για να μεγαλώνει το πέπλο της αιθαλομίχλης. Του ήλιου σβήστηκε το φως κι εχάθη το φεγγάρι, που λέει και το άσμα. Με την πρώτη θερμοκρασιακή αναστροφή θα ενταθούν τα αναπνευστικά προβλήματα και θα γεμίσουν τα νοσοκομεία. Αλλά μήπως κι εκεί θα αναπνέουν καλύτερα; Τότε θα μου πείτε, έχει ο Θεός, θα αναπτυχθούν κι άλλα επαγγέλματα, να πουλάνε αντιασφυξιογόνες μάσκες ή και φιάλες οξυγόνου.

Αλλά και το πετρέλαιο σαν θερμαντικό καύσιμο, εδώ που τα λέμε, δεν είναι άμοιρο οικολογικών ευθυνών. Απλώς με καλή συντήρηση και ρύθμιση του καυστήρα μπορεί να πλησιάσει την άριστη καύση. Το φυσικό αέριο που έχει τους λιγότερους ρύπους παραδόξως δεν το διοχέτευσαν παντού, άσε που αυξήθηκε το κό στος κατασκευής και ποιος ξέρει πού θα φτάσει η τρεχούμενη τιμή του. Στην αναμπουμπούλα όλα να τα περιμένουμε. Κι η πολιτεία αφήνει τον κοσμάκη να αυτοσχεδιάζει και να προετοιμάζει την ασφυξία του. Τουλάχιστον ας επιτραπεί να καίνε καπνό και χασίσι, ώστε να γίνει πιο φιλικό το νέφος.

Πάντως νοστάλγησα το τζάκι στο χωριό με όλη την οικογένεια κοντά κι ας κρύωνε η πλάτη μας. Ζεσταινόμασταν αλλέως πως.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 11 Ιανουαρίου 2018, αρ. φύλλου 918