ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Επέτειος Μακεδονικού Αγώνα 2021

Στους τόπους τους μακεδονικούς που σφράγισε η παρουσία του. Στα μέρη τα καστοριανά που άγιασε το πέρασμά του.

Έγραψες σε κείμενό σου πως ο Παύλος Μελάς πέρασε από το χωριό μου. Πού το βρήκες αυτό; με ρώτησε κάποια χρόνια πριν ένας δάσκαλος που ενδιαφερόταν πραγματικά.

-Μα στο βιβλίο της Ναταλίας Μελά με τα γράμματά του. Εκεί γράφει τα μέρη που περπάτησε, εκεί γράφει και το χωριό σου. 

Το θεωρούσα δεδομένο και αυτονόητο πως όλοι έχουν ξεφυλλίσει το βιβλίο με τα γράμματά του, που έχει τίτλο το όνομά του. Αλλά δεν είναι έτσι. Το έπιασα πάλι στα χέρια μου, καθώς ανατρέχω συχνά στις επιστολές που έστελνε ο ήρωας στην αγαπημένη του Ναταλία. Αυτή τη φορά σκέφτηκα να αντιγράψω τα μέρη της Μακεδονίας απ’ όπου της έγραψε και, άρα, πέρασε. Και το ‘κανα:

Τρεις οι περιοδείες του στη Μακεδονία και οι τρεις μες στο 1904. Καταληκτική ημερομηνία αυτή του θανάτου του: 13 Οκτωβρίου 1904. Όχι, τη μέρα του θανάτου του δεν έγραψε γράμμα. Δεν πρόλαβε.

Α’ περιοδεία:

-Δευτέρα, 8 Μαρτίου1904, ώρα 10π.μ., μεταξύ του εγκαταλελειμμένου χωρίου Ρομπάτι και της Φυλής του Αλιάκμονος. Ξεκινάει το γράμμα του μ’ ένα «Ζήτω η Μακεδονία!».

-Τετάρτη 10 Μαρτίου1904. Έξω του Παλαιοκάστρου. (Προς Ν. της Σιατίστης).

-Παλαιόκαστρον, Πέμπτη 11 Μαρτίου1904/ Κονισκός, Παρασκευή 12 Μαρτίου1904 (προς Β. της Σιατίστης).

-Βογαζικόν, Σάββατον 13 Μαρτίου1904. Ο Μελάς βλέπει για πρώτη φορά το Βογατσικό και το αγαπάει αμέσως. Εδώ η συνάντησή του με τους Μακεδονομάχους παπα-Δήμο Οικονόμου και τον δάσκαλο Αθανάσιο Ιατρού.

-Βογαζικόν, Κυριακή 14 Μαρτίου. Ο Μελάς περιγράφει απλές στιγμές της ομάδας. 

-Μονή Τσιριλόβου, Δευτέρα 15 Μαρτίου./ Μοναστήριον Τσιριλόβου, Δευτέρα 15 Μαρτίου- τηλεγραφικές αυτές οι δύο επιστολές του.

-Γαβρέσι (σήμ. Γάβρος), 16 Μαρτίου 1904 (επί της αμαξιτής οδού Καστορίας-Φλωρίνης). Στην επιστολή του αυτή ο Μελάς περιγράφει υπέροχα τον ηγούμενο στη Μονή Τσιριλόβου, το παρουσιαστικό και η προσωπικότητα του οποίου του έχουν κάνει τεράστια εντύπωση. Περιγράφει και την επίσκεψή του, μαζί με τον Κώττα, στο Σιστέβο (σήμ. Σιδηροχώρι), όπου του δίνεται η ευκαιρία να δει το πόσο ευαίσθητη είναι η καρδιά αυτού του φαινομενικώς ψυχρού ανθρώπου, καθώς βοηθάει οικονομικά τους βασανισμένους ανθρώπους της περιοχής. Διαπιστώνει, ακόμη, πόσο τον λατρεύουν όλα τα χωριά, αφού είναι ο σωτήρας τους. Ο Μελάς επισκέπτεται και το σχολείο, όπου διαπιστώνει την αδυναμία των παιδιών να κατανοήσουν τα ελληνικά που, όμως, διαβάζουν πολύ καλά. Με την ομιλία του ο Μελάς («εφέραμεν μαζί μας μόνον αγάπην, πατριωτισμόν και παλληκαριά») συγκινεί τους προύχοντες, που μιλούν όλοι κάλλιστα τα ελληνικά. 

-Ρούλια (Κώττας), Τετάρτη 17 Μαρτίου 1904. Ξεκουράζονται στο χωριό του Κώττα. Επισκέπτεται κι εδώ το σχολείο, κάνοντας τις ίδιες διαπιστώσεις. Γενικά, ο Μελάς δε μένει στις σχετικές με τη σχολική πραγματικότητα, αλλά διατυπώνει προτάσεις για τη βελτίωση του παραγόμενου εντός των σχολείων εκπαιδευτικού έργου και πάντοτε αναφέρεται στους δασκάλους των σχολείων και τους απαθανατίζει, μιλώντας γι’ αυτούς! 

-Ρούλια, Πέμπτη 18 Μαρτίου 1904. «Το σπίτι του Κώττα είναι το πτωχικώτερον του χωριού και αυτό είναι άλλη μία ένδειξις της εντιμότητος αυτού του ανθρώπου. Ουδέποτε έκλεψεν ή ελήστευσε κανένα και ποτέ δεν εζήτησεν από τους χωρικούς αμοιβήν δια την πραγματικήν προστασίαν που τους έδωκεν». 

-Ρούλια, Παρασκευή 19 Μαρτίου 1904. Περιγράφεται εδώ μια πολύ συγκινητική σκηνή: τον αναγνωρίζει ένας Πισοδερίτης Μακεδονομάχος, εξηγώντας του πως έχει δει φωτογραφία του στο σπίτι του παπα-Σταύρου Τσάμη. «Δεν πειράζει και αν δεν είσθε σεις εκείνος. Ημείς σας αγαπούμεν σαν εκείνον», είναι τα υπέροχα λόγια του αγωνιστή, που είναι βέβαιος για το ποιος είναι. 

-Όστιμα (Τρίγωνο), Σάββατον 20 Μαρτίου 1904.Τους επισκέπτονται όλοι οι χωριανοί, προσφέροντας καθένας τους από ένα φαγώσιμο ως δώρο. Συναντά ο Μελάς τον καλό παπά του χωριού, που η παπαδιά του πέθανε από τον φόβο που ένιωσε εξαιτίας του Τσακαλάρωφ.

-Ζέλοβον (Ανταρτικό), 21 Μαρτίου 1904. Από εδώ στέλνει μια επιστολή στον Ίωνα Δραγούμη, Πρόξενο Μοναστηρίου και μία στη γυναίκα του. Στη δεύτερη αναφέρει: Συνάντηση με τους εκεί προύχοντες. Επίσκεψη του Μελά στο σχολείο και στην εκκλησία του χωριού, όπου δωρίζει μια ανάγλυφη εικόνα της Αναστάσεως. Εντυπωσιάζεται από την ηρωική παπαδιά του χωριού, που, όταν οι κομιτατζήδες πλησίαζαν το χωριό, πρώτη αυτή με τον παπά, κρατώντας τσεκούρι στο χέρι, κι οι εχθροί τρέπονται σε φυγή. Εδώ συναντά για πρώτη φορά τον ηρωικό παπα-Σταύρο Τσάμη, που τραγουδά μεθυσμένος από ενθουσιασμό το «Μαύρη είν’ η νύκτα στα βουνά» και το «Ω λυγηρόν και κοπτερόν σπαθί μου» και τον βοηθούν «όλοι εν χορώ»! 

-Όροβνικ (Καρυές), Δευτέρα 22 Μαρτίου 1904. Ο Μελάς περιγράφει τα μαρτύρια των χωρικών από τους Τούρκους. Ενδιαφέρεται για το σχολείο του χωριού, προτείνει τρόπους για τη βελτίωση του επιπέδου της μέσω του σχολείου προσφερόμενης παιδείας στα παιδιά. Εδώ παραλαμβάνει επιστολή από τον Ίωνα Δραγούμη, με την οποία καλείται να επανέλθει στην Αθήνα και αυτό του προκαλεί μεγάλη ταραχή.

-Όροβνικ, Μεγάλη Τρίτη 23 Μαρτίου 1904.

Β’ περιοδεία:

-Κυριακή 18 Ιουλίου 1904. Μακεδονία (Χάνι Σαρανταπόρου) ώρα 10 μ.μ.

-Κοζάνη, Δευτέρα 19 Ιουλίου 1904/ Κοζάνη, Τετάρτη πρωί 21 Ιουλίου 1904.

-Κοζάνη, Τετάρτη νύκτα 21 Ιουλίου 1904/ Κοζάνη, Πέμπτη 22 Ιουλίου 1904.

-Κοζάνη, Κυριακή πρωί 25 Ιουλίου 1904/ Κοζάνη, Κυριακή εσπέρας 25 Ιουλίου 1904.

-Κοζάνη , Δευτέρα 26 Ιουλίου 1904/ Κοζάνη, Δευτέρα 26 Ιουλίου ώρα 6 και 1/4 μ.μ.

-Δευτέρα 26 Ιουλίου, Μεσονύκτιον/Τρίτη, 27 Ιουλίου 1904 (οι δυο τελευταίες επιστολές από Κοζάνη και πάλι).

Γ’ περιοδεία:

-Μακεδονία, Σάββατον 28 Αυγούστου 1904. Θέσις Μακροβούνι (μεταξύ Κρανιάς, Μηλιάς και Περιβολιού).

-Μακεδονία (παρά τα σύνορα) Σάββατον, 28 Αυγούστου 1904-δύο επιστολές την ίδια μέρα.

-Κυριακή, 29 Αυγούστου 1904. Παρά την Κρανιά/ Δευτέρα, 30 Αυγούστου 1904/ Τρίτη, 31 Αυγούστου 1904 (Παρά το Περιβόλι)/Τετάρτη, 1 Σεπτεμβρίου 1904.

-Πέμπτη, 2 Σεπτεμβρίου 1904. (Παρά την Σαμαρίναν)/ Παρασκευή, 3 Σεπτεμβρίου 1904. Προς Β. της Σαμαρίνας/ Σάββατον, 4 Σεπτεμβρίου. (Παρά το Ζουπάν - σήμ. Πεντάλοφο). 

-Παρά το Κλεπίστι(σήμ. Πολυκάστανο), Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 1904. 

-Ζάνσκο (σήμ. Ζώνη), Δευτέρα 6 Σεπτεμβρίου 1904.

-Τρίτη, 7 Σεπτεμβρίου 1904. Λημέρι παρά τον Αλιάκμονα, παρά την Ασπροκλησιά. Στην επιστολή του αυτή περιγράφει όλες τις ταλαιπωρίες τους από το κρύο, τη βροχή, την αϋπνία, την ακινησία, ακόμη κι από τα τσομπανόσκυλα της περιοχής. Περνούν τον Αλιάκμονα πεζοί , το νερό πάνω από τα γόνατα και παγωμένο. Όμως τα καταφέρνουν!

-Κωσταράζι, Τετάρτη 8 Σεπτεμβρίου 1904 - δύο επιστολές. Συνάντηση με εξαιρετικούς αγωνιστές: τον παπα-Χρήστο και τον μουχτάρη Ζήση Γκάβρο και άλλους αγωνιστές από το χωριό, ανάμεσά τους και δύο δάσκαλοι, τους οποίους αναφέρει ονομαστικά. 

-Κωσταράζι, Πέμπτη 9 Σεπτεμβρίου. Συνάντηση και με άλλους Μακεδονομάχους του χωριού. Διεκπεραιώνει τα της αλληλογραφίας του και παραλαμβάνει «ιεράν εικόνα» της Αναστάσεως, σταλμένη από τον Καραβαγγέλη, που υπογράφει Κώστας Γεωργίου.

-Έξω από το Κωσταράζι, Παρασκευή 10 Σεπτεμβρίου 1904. Με τα κιάλια του βλέπει την πόλη της Καστοριάς με τη λίμνη, βλέπει καλά και τη Μητρόπολη.

-Βογαζικόν, Σάββατον 11 Σεπτεμβρίου 1904. Συνάντηση ξανά με τον αγωνιστή δάσκαλο Αθανάσιο Ιατρού και άλλους Μακεδονομάχους. Τα πόδια του υποφέρουν τα πάνδεινα, εξαιτίας των μονίμως βρεγμένων τσαρουχιών του, που έχουν βαρύνει και δυσκολεύουν πολύ το περπάτημά του.

-Μονή Τσιριλόβου, Κυριακή, 12 Σεπτεμβρίου 1904. Εδώ γίνεται η γνωστή συζήτηση του Μελά με τους συνεργάτες του σχετικά με την απόφαση που πρέπει να λάβει για τον άνθρωπο που τρομοκρατεί ολόκληρη την περιφέρεια κι έχουν στα χέρια τους. Ο Μελάς εξακολουθεί να αρνείται να αποφασίσει να αφαιρέσει τη ζωή οποιουδήποτε ανθρώπου, καταφεύγει στη χαμηλή, πανάρχαια εκκλησία, όπου κλαίει με απελπισία. Του δίνει κουράγιο ο Πύρζας, πείθοντάς τον πως οφείλουν να τον σκοτώσουν, και πέφτουν για ύπνο.

-Δάσος άνωθι Κομανιτσόβου (σήμ. Λιθιάς), Δευτέρα 13 Σεπτεμβρίου 1904. Συνάντηση με τον Δημουλιό Ζήση και άλλους Λεχοβίτες Μακεδονομάχους. Βρέχει ασταμάτητα και δυνατά. 

-Τρίτη, 14 Σεπτεμβρίου 1904. Λημέρι έξω Λεχόβου. Τα πόδια τους κι όλο το σώμα τους πονάει φριχτά, τα τσαρούχια τους είναι γεμάτα παγωμένο νερό, δεν μπορούν να τα βγάλουν, γιατί δε θα μπορέσουν να τα ξαναφορέσουν.

-Λημέρι άνωθι Στρεμπένου Τετάρτη 15 Σεπτεμβρίου 1904. 

-Στρέμπενον (σήμ. Ασπρόγεια), Πέμπτη 16 Σεπτεμβρίου/ Προκοπάνα (σήμ. Περικοπή), Παρασκευή 17 Σεπτεμβρίου 1904/Βελκαμένη (σήμ. Δροσοπηγή)-Νερέτι (σήμ. Πολυπόταμος), Σάββατον 18 Σεπτεμβρίου 1904/Λέχοβον, 25 Σεπτεμβρίου 1904/ Βελκαμένη, 2 Οκτωβρίου 1904.

-Παρά την Νεγοβάνην (Φλάμπουρο), Σάββατον 9 Οκτωβρίου 1904. 

-Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 1904 σκοτώνεται στη Στάτιστα (σήμ. Μελά). Σκοτώνεται, αφού έχει διδάξει όλους τους Έλληνες τι θα πει αφοσίωση στο καθήκον, σ’ ένα καθήκον που κανείς δεν του επέβαλε, που ο ίδιος με τη θέλησή του επέλεξε κι ας αγαπούσε πολύ την οικογένειά του, κι ας ένιωθε απέραντη ευτυχία κοντά τους...

ΥΓ1: Τα τελευταία χρόνια που ασχολούμαι με τον Μακεδονικό Αγώνα, έχω συναντηθεί με πολλούς που με καμάρι μου είπαν πως ο Μελάς πέρασε κι από το δικό τους χωριό και συνεργάστηκε μαζί του κάποιος πρόγονός του. Έχοντας διαβάσει αρκετά βιβλία για τον μεγάλο μας ήρωα, βλέπω ότι οι συγγραφείς τους βασίζονται κυρίως στο βιβλίο που κι εγώ χρησιμοποίησα ως πηγή μου, το «Παύλος Μελάς» της Ναταλίας Μελά, εκδ. Δωδώνη, που περιέχει τις επιστολές που της έστειλε ο λατρεμένος της σύζυγος. Όσοι λεν πως πέρασε κι από το δικό τους χωριό επικαλούνται προφορικές μαρτυρίες προγόνων τους. Δε διόρθωσα κανέναν από αυτούς, μονάχα τη μικρή Μελίνα από την Κλεισούρα «διόρθωσα» τον περασμένο Μάιο και το ‘χω μετανιώσει πικρά∙ όλοι αυτοί, σημερινοί και παλιότεροι, έχουν ακούσει κάτι που τόσο πολύ θα ήθελαν να έχει συμβεί και τόσο πολύ θα τους τιμούσε ώστε το έχουν πιστέψει βαθιά και για τους ίδιους είναι σαν να έχει συμβεί στ’ αλήθεια κι αυτό είναι από τα συγκινητικότερα που έχω συναντήσει στη ζωή μου... 

ΥΓ2: Υπάρχει κι ένα άλλο κομμάτι Ιστορίας, αυτό με τους τόπους όπου βρέθηκε ο Μελάς μετά τον θάνατό του. Ας τους περπατήσουμε κι αυτούς:

-13 Οκτωβρίου 1904: ο θάνατος του ήρωα. Χαράματα 14ης Οκτωβρίου κάτοικοι της Στάτιστας θάβουν τον ήρωα λίγο πιο πάνω από το χωριό, κοντά σ’ ένα ρέμα.

-17 Οκτωβρίου 1904: ο Γ. Καραβαγγέλης στέλνει τον Ντίνα να ξεθάψει τον νεκρό, αλλά, βλέποντας το τουρκικό απόσπασμα, κόβει το κεφάλι του, για να μην αναγνωριστεί ο νεκρός, και το παίρνει μαζί του στο Ανταρτικό και μετά το Πισοδέρι, όπου ο παπα-Σταύρος Τσάμης το θάβει, ψάλλοντας τη νεκρώσιμη ακολουθία, κάτω από την Αγία Τράπεζα στην Αγία Παρασκευή Πισοδερίου.

-23 Οκτωβρίου 1904: βρίσκουν οι Τούρκοι το ακέφαλο σώμα και το μεταφέρουν στην Καστοριά, όπου, μετά από παρακινημένη από τον Καραβαγγέλη κινητοποίηση των νέων της πόλης, παραδίδεται στους Έλληνες και θάβεται στον περίβολο του βυζαντινού ναού των Ταξιαρχών κοντά στη Μητρόπολη. 

-Τέλος Απριλίου 1907 στέλνεται από τον Καραβαγγέλη ο Καστοριανός Μακεδονομάχος Παναγιώτης Ζησιάδης να φέρει το κεφάλι του Μελά από το Πισοδέρι για να ενωθεί με το σώμα του, καθώς έρχεται η Ναταλία για να γίνει η ανακομιδή των λειψάνων του ήρωα, 1ή 2 Μαΐου. (Η Ναταλία έχει ξανάρθει στο τέλος του 1904 ή στις αρχές του 1905, για να προσκυνήσει τον τάφο του αγαπημένου της.)

-Το 1950 μεταφέρεται το λείψανο μέσα στον ναό των Ταξιαρχών - εκεί βρίσκεται και σήμερα. Από το 1975 μαζί του βρίσκεται η Ναταλία, που, πριν πεθάνει (1972),είχε ζητήσει να αναπαυθεί στο πλάι του αγαπημένου της. 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 7 Οκτωβρίου 2021, αρ. φύλλου 1098.