* * *
Πρόκειται για διάλεξη που έγινε την 25η Μαρτίου 1954. Η παρούσα εργασία εβασίσθη κυρίως και κατά το μέγιστον αυτής μέρος εις την εξαιρετικώς σοβαράν και λαμπράν εργασίαν του Δυτικομακεδόνος ιστορικού κ. Ιωάννου Βασδραβέλλη «Οι Μακεδόνες εις τους υπέρ της Ανεξαρτησίας Αγώνας», ήτις και εβραβεύθη υπό της Ακαδημίας Αθηνών, πλείστα δε όσα σημεία περιελήφθησαν αυτούσια εκ του πρωτοτύπου κειμένου. Σκοπός της είναι όπως αφ’ ενός μεν παρουσιάσει κατά το δυνατόν, εις ολίγας σελίδας, μίαν σύνοψιν της συμβολής των Μακεδόνων εις τους Αγώνας του 1821, ήτις συμβολή ούτε και εις τα σχολεία διδάσκεται και τονίζεται αρκούντως και όσον θα έπρεπε, αφ’ ετέρου δε όπως αποτελέση, ίσως, αφορμήν ίνα πολλοί παλαιοί αλλά και νεώτεροι ασχοληθούν με την συγκέντρωσιν των τυχόν υπαρχόντων γραπτών στοιχείων, Αρχείων ή και προφορικών παραδόσεων σχετικών με την συμβολήν και συμμετοχήν της περιφερείας μας εις τους Αγώνας αυτούς. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο 8ο τεύχος του περιοδικού της Φλώρινας Αριστοτέλης, Μάρτιος-Απρίλιος 1958.
* * *
Επιμέλεια: Σόνια Ευθυμιάδου Παπασταύρου
Η Επανάστασις του 1821 δεν είναι φαινόμενον ιστορικόν γεννηθέν αιφνιδίως, τυχαίως και άνευ προετοιμασίας τινός. Είναι ο καρπός πολυχρονίου αιματηράς και πείσμονος προπαρασκευής υλικής πνευματικής και ηθικής του Ελληνικού Έθνους και της Ιδέας της αποτινάξεως του Τουρκικού ζυγού. Όσην αξίαν και σημασίαν έχουν αι θυσίαι και οι αγώνες οι μετά την έναρξιν της Επαναστάσεως άλλην τόσην αν μη και μεγαλυτέραν έχουν οι αγώνες και αι θυσίαι δια την προετοιμασίαν και προπαρασκευήν της Επαναστάσεως.
Χωρίς την προεργασίαν και προετοιμασίαν αυτήν δεν θα υπήρχεν το 21· και εις την προπαρασκευήν αυτήν τα μέγιστα συνέβαλεν η Μακεδονία ιδία δε η Δυτική τοιαύτη. Εάν λόγοι σοβαρώτατοι, στρατηγικοί, και ιδία η ύπαρξις εν Μακεδονία των δύο εκ των μεγαλυτέρων εν τη Βαλκανική Στρατιωτικών κέντρων της Τουρκίας, της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου, δεν επέτρεψαν ή και κατέπνιξαν αμέσως εις το αίμα την εκδήλωσιν πάσης επαναστατικής κινήσεως των Μακεδόνων, εν τούτοις η συμβολή αυτών εις την δημιουργίαν των προϋποθέσεων δια την κήρυξιν της επαναστάσεως του 21 είναι πρωταρχικής σημασίας και αποφασιστική.
Αρματολοί και Κλέφτες, Μακεδόνες Πραματευτάδες, Ρήγας Φερραίος, Φιλική Εταιρεία και Προεπαναστατικά Κινήματα είναι αι αναγκαίαι ιστορικαί προϋποθέσεις άνευ των οποίων ήτο αδύνατος η εκδήλωσις της επαναστάσεως του 21. Και εις την δημιουργίαν των προϋποθέσεων αυτών, ουσιώδης και αποφασιστική υπήρξεν η συμβολή των Μακεδόνων και ιδία των Δυτικομακεδόνων.
Προεπαναστατική περίοδος
Αρματολοί και Κλέφτες
Η προεπαναστατική περίοδος χαρακτηρίζεται από το γεγονός της ανυπαρξίας πάσης σχεδόν ασφαλείας, ιδία εις την ύπαιθρον, οφειλομένης τόσον εις τους ληστοσυμμορίτας Αλβανούς, ακόμη δε και η λεηλασία ολοκλήρων επαρχιών όπως εμφαίνηται εκ του Αυτοκρατορικού φιρμανίου του έτους 1711. Άλλη πληγή της εποχής αυτής ήτο και το Παιδομάζωμα, καθώς και αι παντός είδους αυθαιρεσίαι των Μπέηδων, Πασάδων κλπ.
Ένεκα των ως άνω λόγων, πλήθος ολόκληρον Μακεδόνων, από της πτώσεως της Θεσσαλονίκης ακόμη, 1430, μη υποτασσόμενον εις τον κατακτητήν, υπεχρεούτο να καταφύγη εις τα βουνά, όπου υποστηριζόμενον και υπό των ορεινών πληθυσμών, εδημιούργει μίαν νέαν τάξιν Πολεμιστών, οι οποίοι συχνότατα κατήρχοντο εις τους κάμπους και ελήστευον κυρίως Τούρκους και εδημιούργουν επαναστατικάς καταστάσεις και διαρκείς ανησυχίας δια τον Τούρκον κατακτητήν.
Έτσι εδημιουργήθησαν οι Κλέφτες, των οποίων η πρώτη εμφάνισις συνδέεται με την προστασίαν της προσωπικής ελευθερίας και ανεξαρτησίας, αλλ’ οι οποίοι αργότερον συνενούμενοι εις μεγάλα σώματα έφερον μεγάλας δυσχερείας εις τον κατακτητήν και εδημιούργουν με την πάροδον του χρόνου την Εθνικήν συνείδησιν και το αίτημα της Επαναστάσεως.
Με την πάροδον του χρόνου και την οργάνωσίν των οι Κλέφτες κατέστησαν ο τρόμος των Τουρκικών Αρχών, μέχρι του σημείου ώστε να εξαναγκασθούν αύται και να αναγνωρίσουν τους ισχυροτέρους εξ αυτών και να τους παραχωρήσουν ωρισμένα προνόμια και εξουσίας με την υποχρέωσιν να προστατεύουν τας Περιφερείας των από τους άλλους Κλέφτες.
Έτσι εδημιουργήθησαν οι Αρματολοί. Πολύ γρήγορα όμως, Αρματολοί και Κλέφτες συνεργάζονται στενώτατα και πολλάκις και οι δύο μαζί επανεστάτουν κατά του τυράννου και των υπερβασιών των Τουρκικών Αρχών.
Με την πάροδον του χρόνου, Αρματολοί και Κλέφτες διαπλάσσουν την Πολεμικήν παράδοσιν και δημιουργούν ολόκληρον Στρατόν επαναστατικών στοιχείων τα οποία από τα μέσα του 17ου αιώνος λαμβάνουν μέρος εις τας πολλαπλάς εξεγέρσεις του Έθνους και δημιουργούν το πνεύμα και τον Στρατόν του 1821.
Και εις το στάδιον αυτό του αγώνος πρωτεύουσαν θέσιν κατέχει η Δυτική Μακεδονία όπου έζησεν πλήθος ολόκληρον ονομαστών Κλεφτών και Αρματολών. Ο Όλυμπος, το Βέρμιον, η Πίνδος, τα Πιέρια και όλα τα άλλα Μακεδονικά βουνά ήσαν γεμάτα από τα επαναστατικά αυτά στοιχεία πάνω στα οποία βασίσθηκε η επανάστασις του 21.
Βλέπομε ακόμη γύρω στα 1670-1680 δια πρώτην φοράν και ίσως και μοναδικήν εις τα χρονικά της κλεφτουριάς εν Ελλάδι, να συμπράττουν οι Κλέφτες Μακεδονίας-Θράκης και Στερεάς και να επιτίθενται κατά των Τούρκων των Σερβίων και του Ολύμπου, πράγμα που δείχνει ότι αρχίζει πλέον να συνειδητοποιείται η εθνική ιδέα και η ανάγκη της Ενώσεως.
Ονομαστοί Κλέφτες είναι ο Γούτας από την Κατράνιτσαν(σημ. επιμελ: σήμερα Πύργοι Εορδαίας), ο Χρήστος Κατσαούνης του Βερμίου, ο Μίχος, Μάρκος και Κώστας από τα Σέρβια, ο Καραδήμας από την Νάουσσαν, οι Βράκας και Ντόκας καθώς και οι περίφημοι Φαρμακέοι από το Μπλάτσι. Επίσης ο Αγγελής Γάτσος από το Σαρακίνοβο της Εδέσσης, ο Καπετάν Κοσμάς από την Αχρίδα· ονομαστοί επίσης ήσαν οι Ζήδρος και οι Λαζέοι του Ολύμπου, όπως περίφημοι ήσαν και οι Ζιακαίοι των Γρεβενών, για τους οποίους και το γνωστό τραγούδι:
Εσείς, βουνά μ’ του Γρέβενου και πεύκα του Μετσόβου,
λίγο να χαμηλώσητε, ένα ντουφέκι τόπο
για να φανούν τα Γρεβενά κι αυτό το μέγα Σπήλιο
πώς πολεμάει η κλεφτουριά το τούρκικο ντουφέκι
πώς πολεμούν οι Έλληνοι, ζάρκοι και στο γελέκι
τρείς μέρες κάνουν πόλεμο, τρεις μέρες και τρεις νύχτες
χωρίς ψωμί, χωρίς νερό, χωρίς κανέν μαντάτι
-Βάστα, Ζιάκα μ’, τον πόλεμο, βάστα και το ντουφέκι
-Τι να βαστάξω, βρε παιδιά, και τι να νταγιαντίσω,
ο τζιπχανές εσώθηκε με τι να πολεμήσω...
Εξέχουσαν όμως φυσιογνωμίαν αποτελεί ο εξ Ολύμπου περίφημος Νικοτσάρας, ο οποίος συγκεντρώνων λαμπρά ηγετικά προσόντα κατέστη περίφημος και ως κουρσάρος ή μάλλον όπως θα λέγαμε σήμερα ως αρχηγός κομμάντος. Περίφημος παραμένει η παράτολμος επιχείρησίς του να διασχίση την απόστασιν Β.Σποράδων μέχρι Σερβίας ίνα βοηθήση τον Καραγιώργη της Σερβίας. Διέσχισεν την Χαλκιδικήν και ολόκληρον την Ανατολικήν Μακεδονίαν καταδιωκόμενος και μαχόμενος συνεχώς εναντίον 15.000 Τουρκικού Στρατού. Να πώς τραγούδησε και ο λαός την παράτολμη αυτήν επιχείρησι:
Ένα πουλάκι ξέβγαινε ‘πό μέσα απ’ τη Βέρροια
ράχη σε ράχη περπατεί λημέρι σε λημέρι
κι οι κλέφτες το ερώταγαν κι οι κλέφτες το ρωτάνε
-Πουλάκι μ’, πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;
-Από τη Βέρροια έρχομαι στ’ Άγραφα κατεβαίνω
πάω να βρω το Νικολό να σμίξω τον Σταμάτη
να πω τα χαιρετίσματα από τον Νικοτσάρα
τρεις μέρες κάνει πόλεμο, τρεις μέρες και τρεις νύχτες
πέρα στο Ξερολίβαδο στους πάγους και στα χιόνια.
-Ακούστε, παλικάρια μου, φωνάζει ο Νικοτσάρας
βάλτε τσελίκι στην καρδιά και σίδερα στα πόδια
γιουρούσι για να κάμωμε να φθάσωμε στο Πράβι
τον άλυσον να κόψωμεν και πέρα να ριχτούμε
ζερβά μεριά τον ποταμό να πάρουμε, παιδιά μου,
να βρούμε τα Λαζόπουλα, τον καπετάν Λαμπράκη.
Τον δρόμο επήραν σύνταχα κι εφθάσαν στο γιοφύρι
και με το δαμασκί σπαθί ο Νικοτσάρας κόφτει
τον άλυσον του γιοφυριού και ρίχνεται στους Τούρκους
Φεύγουν οι άπιστ’ σαν τραγιά πίσω το Πράβι αφίνουν.
Αργότερα εις τας Β. Σποράδας, κατόπιν συνεννοήσεως με τον Κολοκοτρώνην, ο Νικοτσάρας με τον Γιάννη Σταθάν και άλλους εσχημάτισαν τρομερόν Πειρατικόν Στόλον, ο οποίος μάλιστα εις μίαν σύγκρουσίν του με τμήμα Τουρκικού Στόλου κατεναυμάχησεν αυτό όπως λέγει και το γνωστό τραγούδι: «Μαύρα Καράβ’ αρμένιζεν στα μέρη της Κασσάνδρας ...».
Την περίοδον αυτήν, 1807, ο Νικοτσάρας εις μίαν παρά το Λιτόχωρον απόβασιν εφονεύθη μαχόμενος εις ηλικίαν 36 μόλις ετών. Ο θάνατός του εστέρησεν τον φυσικόν Αρχηγόν του επαναστατικού κινήματος εν Μακεδονία ακριβώς την κρίσιμον εποχήν και εχάθη μία από τας ισχυροτέρας στρατιωτικάς φυσιογνωμίας της εποχής αυτής.Τα πλείστα των ως άνω στοιχείων μόλις κατά την τελευταίαν 20ετίαν είδον το φως χάρις εις την ανεύρεσιν διαφόρων εγγράφων και αρχείων τουρκικών· η μεταγενεστέρα δε έρευνα πολλά ακόμη θα αποκαλύψη και θα αποκαταστήση.
Πάντως, «από την ατελείωτον σειράν των αρματολών και κλεφτών οίτινες παρελαύνουν εις τα δημοσιευόμενα έγγραφα διαπιστούται ακραδάντως ότι το ελληνικόν στοιχείον επεκράτει απολύτως εις την Μακεδονίαν. Ουδείς αρματολός ή κλέφτης Σλάβος εμφανίζεται εις τα έγγραφα ταύτα. Αν και υπήρχον Βούλγαροι τινές εις ελαχίστας Μακεδονικάς περιφερείας, εν τούτοις, ως υπόδουλοι ραγιάδες και αυτοί, ουδεμίαν επέδειξαν ζωτικότητα ή αντίδρασιν κατά του κατακτητού, αλλ’ εδέχθησαν την στέρησιν της ελευθερίας και όλων των άλλων ανθρωπίνων δικαιωμάτων με μοιρολατρίαν αναξίαν ελευθέρων λαών, η δε συνείδησίς των απενεκρώθη»
(Ι.Βασδραβέλλη, Αρματολοί και Κλέφτες, σελ.45).
Η παράδοσις αυτή των Κλεφτών μπορούμε να πούμε αδίστακτα ότι συνεχίζεται στην υπόδουλο Μακεδονία μέχρι τα τελευταία ακόμη χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο καπετάν Ναούμης (σημ. επιμελ.: από την Ιεροπηγή Καστοριάς), που πάει στη Φλώρινα για να απαγάγη τον Καϊμακάμη δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας Κλέφτης όπως οι Κλέφτες της προ του 21 εποχής. Ο καπετάν Κώττας ακόμα κι αυτός σαν Κλέφτης ξεκίνησε για να γίνη στο τέλος ο πρώτος Μακεδονομάχος. Η συστηματικωτέρα μελέτη της περιόδου αυτής θα συμπληρώση την Ιστορία των αγώνων του Ελληνισμού και θα καταδείξη την σοβαρωτάτην συμβολήν της Δυτικής Μακεδονίας εις την προετοιμασίαν των αγώνων του ‘21.
Μακεδόνες Πραμματευτάδες
Εις την δημιουργίαν της Εθνικής και επαναστατικής συνειδήσεως του Ελληνικού Έθνους, εις την ανύψωσιν της Παιδείας, εις την διαφώτισιν της διεθνούς κοινής γνώμης περί των Ελληνικών δικαίων και τον επηρεασμόν των ξένων Κυβερνήσεων υπέρ της Ελληνικής υποθέσεως όλως σημαντικόν ρόλον διεδραμάτισαν οι Μακεδόνες Πραμματευτάδες εις τας ηγεμονίας της Κεντρικής Ευρώπης.
Από του έτους 1600 ακόμη πάρα πολλοί κάτοικοι κυριώτατα της Δυτικής Μακεδονίας, φεύγοντες τον Τουρκικόν ζυγόν εγκαθίσταντο ως έμποροι εις την Αυστρίαν και Ουγγαρίαν, όπου συν τω χρόνω κατέκτησαν τας αγοράς των και ανήλθον εις υψηλά αξιώματα. Ούτω πολλοί γίνονται Βαρώνοι, Κόμητες, Ιππόται κλπ. Γίνονται Καθηγηταί Πανεπιστημίων, Στρατιωτικοί, δημιουργούν ακόμη και δεσμούς συγγενείας με τον Αυτοκρατορικόν οίκον των Αψβούργων. Ο Βαρώνος φον Καραγιάννης γίνεται Πρόεδρος της Ακαδημίας και Βασιλικός σύμβουλος. Ο Μπλατσιώτης Δούμπας γίνεται Διοικητής της Εθνικής Τραπέζης της Αυστρίας και Βουλευτής· απόγονοι Μακεδόνων είναι ακόμη ο Πρωθυπουργός της Ουγγαρίας κόμης Ιούλιος Ανδράσυ, ο Ούγγρος υπουργός της Δικαιοσύνης Δεάκ, ο Πρεσβευτής της Αυστροουγγαρίας εν Ουασιγκτώνι Βαρώνος Δούμπας και άλλοι πολλοί.
Εδημιούργησαν Ελληνικάς κοινότητας, σχολεία, εκκλησίας, Γυμνάσια κλπ., ίδρυσαν τα πρώτα Ελληνικά Τυπογραφεία, τα οποία και έθεσαν εις την υπηρεσίαν του Έθνους και της ιδέας της Απελευθερώσεως και διετήρησαν την Θρησκείαν και τον Ελληνισμόν των, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά από την διαθήκην του μεγάλου Κοζανίτου Παύλου Χαρίση:
«Την διαχείρισιν της περιουσίας των Χαρισείων ιδρυμάτων αναθέτω εις τον εν Τοπόλια κατοικούντα ανεψιόν μου Ιωάννην Χατζήν και εις τους άρρενας απογόνους τούτου και της συζύγου του Σοφίας το γένος Ανδράση, υπό τον όρον όπως ο ρηθείς ανεψιός μου και οι άρρενες απόγονοί του φέρωσι το όνομα Χατζηχαρίσης, διατηρήσωσι την ορθόδοξον πίστιν, μη αρνηθώσι την Ελληνικήν καταγωγήν και κατέχωσι την Ελληνικήν γλώσσσαν εγγράφως και προφορικώς. Ελπίζω δε ότι οι ανεψιοί μου και οι απόγονοί των θα νυμφευθώσιν εξ Ελλήνων καταγομένας γυναίκας ορθοδόξους. Θα λαμβάνωσι δε το κατωτέρω οριζόμενον ποσόν, μόνον εφ’ όσον διατηρούσι την πίστιν των, την Ελληνικήν εθνικότητα και γλώσσαν, αυτοί και οι απόγονοί των. Αν μέλος τι της οικογενείας Χατζή δεν ήθελε συμμορφωθή προς τα ανωτέρω οριζόμενα αφαιρείται απ’ αυτού η αμοιβή της διαχειρίσεως υπό της Επιτροπείας»
(Θ.Μ.Νάτσινα: "Οι Μακεδόνες Πραμματευτάδες κλπ." σελ. 24).
Οικογένειαι από την Κοζάνην, την Σιάτισταν, Καστορίαν, Μοναστήριον, Μπλάτσι, Μοσχόπολιν κλπ εδημιούργησαν με την φλόγα του πατριωτισμού των το κατάλληλον περιβάλλον και κλίμα μέσα εις το οποίον ηδυνήθη να κινηθή ο Ρήγας Φερραίος και σαλπίση το σάλπισμα της Ελευθερίας και να το μεταδώση με τα πρώτα δημοσιογραφικά όργανα του Ελληνισμού τα οποία πάλιν Δυτικομακεδόνες εδημιούργησαν οι εκ Σιατίστης αδελφοί Πούλιου.
Οι στενώτεροι συνεργάται του Ρήγα Φερραίου ήσαν ακριβώς από τα μέρη τα δικά μας· οι εκ Καστορίας Ιωάννης Εμμανουήλ και Παναγιώτης Εμμανουήλ, καθώς και ο Σιατιστινός Θεοχάρης Τουρούντζιας, στραγγαλισθέντες εις τα υπόγεια του Πύργου της Νεμπόιτσας του Βελιγραδίου, ομού δε μετά του Ρήγα Φερραίου και ετέρων τεσσάρων συντρόφων των ερρίπτοντο νεκροί εις τα ύδατα του Σαύου, ενώ οι υπόλοιποι συλληφθέντες, και αυτοί Δυτικομακεδόνες, Γεώργιος Θεοχάρης, Κωνσταντίνος Δούκας και οι αδελφοί Μαρκίδαι Πούλιου εξορίζοντο υπό των Αυστριακών εις Λειψίαν και Σαξωνίαν, όπου και απέθνησκον.
Αυτοί οι συμπατριώται μας της Αυστροουγγαρίας κατέστησαν ακόμη και ο κυριώτερος σταθμός προωθήσεως όλων εκείνων οι οποίοι ως εθελονταί κατήρχοντο εις την Νότιον Ελλάδα το 1821, αυτοί προσέφεραν και χρήμα ιδικόν των και έκαμνον και εράνους και διεφώτιζον την διεθνή κοινήν γνώμην, της οποίας η συμπαράστασις ήτο πλέον η απαραίτητος. Και αυτή η Φιλική Εταιρεία την αρχήν της έχει εις τους Μακεδόνας, οι οποίοι πρώτοι ίδρυσαν εις Παρισίους την μυστικήν εταιρείαν, το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» το οποίον μυστικόν και κύριον σκοπόν είχε την δι’ Επαναστάσεως απόκτησιν της Ελευθερίας και του οποίου ιθύνων νους ήτο ο εκ Θεσ/νίκης Γρηγόριος Ζαλύκης. Ο δε ιδρυτής της Φιλικής Εταιρείας Ηπειρώτης Τσακάλωφ πριν η ιδρύση την Φιλικήν Εταιρείαν εχρημάτισε μέλος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου.
Εις την προετοιμασίαν της Επαναστάσεως του 21, μεγίστας υπηρεσίας προσέφερον ακόμη οι Μακεδόνες και δια μιας άλλης τάξεώς των: των Γυρολόγων-Χρυσοχόων· οι χρυσικοί αυτοί, οικογένειαι των οποίων καταγόμεναι κυρίως εκ Νυμφαίου ευρίσκονται μέχρι και σήμερον διασκορπισμέναι εις ολόκληρον την Ελλάδα, ήσαν οι πραγματικοί κήρυκες και προπαγανδισταί των Επαναστατικών ιδεών του Ρήγα Φερραίου και της Φιλικής Εταιρείας· αυτοί ήσαν οι Σύνδεσμοι που, υπό την κάλυψιν του εμπορίου και του επαγγέλματός των, περιήρχοντο ολόκληρον την Ελλάδα και Βαλκανικήν και μετέδιδον την φλόγα της Επαναστάσεως και προετοίμαζον το '21.
συνεχίζεται
Φωτογραφία: Christian Johann Georg Perlberg (1806-1884) Μάχη Ελλήνων με Τούρκους, Συλλογή Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 18 Μαρτίου 2021, αρ. φύλλου 1072.
Σχετικά:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.