...όταν όλα «τα ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά» στον τόπο μας… ή Μακεδονία, γυναίκα, Καστοριά θυσιάστηκαν για ελευθεριά*
«Με μικρά επεισόδια σε διάφορα μέρη της σκλαβωμένης Πατρίδας μας άναψαν οι μικρές φωτιές που οδήγησαν στον μεγάλο ξεσηκωμό, γιατί οι Έλληνες είχαν πια πιστέψει ότι ήρθε ο καιρός να γλιτώσουν από τους Τούρκους, ενώ οι δεύτεροι, γεμάτοι υποψίες και φόβους, αντέδρασαν σπασμωδικά κι έτσι άναψε το τουφεκίδι. Κι άρχισε ο μεγάλος Σηκωμός, που σήμερα είναι πια μια Επέτειος. Όμως είναι άδικο να είναι αυτό τουλάχιστον το γεγονός μια ψυχρή Επέτειος, γιατί Εκείνοι πολέμησαν για την Ελευθερία και πολλοί έδωσαν τη ζωή τους γι’ αυτή και για μας. Κι όπου θυσιάζεται μια ζωή ανθρώπινη, είναι σαν να χάνεται ένα κομμάτι από τον ίδιο τον εαυτό μας, απ’ τον κάθε Έλληνα, απ’ τον κάθε Άνθρωπο. Η Ελληνική Ιστορία είναι μια μακρά σειρά από ανθρώπινες θυσίες για τα ωραιότερα ιδανικά και δεν πρέπει με κανένα τρόπο να «καταντήσει» μια κοινή εκδήλωση. Το πόσο βαθιά νιώθουμε καθένα από τα γεγονότα αυτά δείχνει τον βαθμό του πολιτισμού μας, την ποιότητα τη δική μας ως ανθρώπων που ζουν στο παρόν και ετοιμάζουν το μέλλον, χωρίς όμως να ξεχνούν τις ρίζες τους κι ιδιαίτερα εκείνα τα γεγονότα που σφράγισαν την ιστορική ζωή του τόπου. Ας σκύψουμε λοιπόν το κεφάλι μπροστά στις σεπτές σκιές Εκείνων κι ας ετοιμάσουμε τον εαυτό μας έτσι ώστε την ώρα της Ανάμνησης να βρεθούμε όσο γίνεται πιο κοντά στους Αγωνιστές Εκείνους και να νιώσουμε το ρίγος της Προσφοράς τους στο Γένος».
«Ο μεγάλος Σηκωμός», περ. Ελεύθερη Γενιά
Ένας από τους πολλούς θρήνους της Αλώσεως της Κωνσταντινούπολης, γνωστός με τον τίτλο «Τρεις καλογέροι Κρητικοί» τραγουδιέται σε διάφορα μέρη της Πατρίδας μας με διαφορετικές μεταξύ τους μελωδίες. Τραγουδιόταν παλιά κι εδώ, στην περιοχή μας. Βρήκα τη δική μας μελωδία σε παρτιτούρα(«260 δημώδη ελληνικά άσματα δια στόματος του Ελληνικού λαού, συλλεγέντα και παρασημανθέντα (1888-1904) υπό Γεωργίου Δ. Παχτίκου, φιλολόγου και μουσικού): είναι από το χωριό Σκαλοχώρι, όπου τραγουδιόταν σε διάφορες συναναστροφές και διασκεδάσεις, σε «υπαγόρευση του Κωνσταντίνου Στεργίου», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά ο συλλογέας, Γεώργιος Παχτίκος(1869-1916), από το Ορτάκιοϊ της Βιθυνίας, φιλόλογος και άριστος μουσικός, που συλλέγει τα 260 δημώδη τραγούδια και κάνει κάτι παραπάνω από τους άλλους, που διασώζουν μόνο τους στίχους∙ ο Παχτίκος διασώζει και τη μουσική. Είναι η πρώτη φορά στην εποχή μας που το τραγούδι αυτό ακούγεται δημοσίως στην Καστοριά. Σημειώνουμε, ακόμα, ότι σε όλα τα τραγούδια της Άλωσης το καράβι παρουσιάζεται για να σώσει τα ιδεώδη του Ελληνισμού, ενώ, στα τραγούδια της Επανάστασης του 1821, το ίδιο καράβι εξοπλισμένο με κανόνια, πολεμά με επιτυχία τον κατακτητή.
Τρεις καλογέροι
Τρεις καλογέροι Κρητικοί και τρεις απ’ τ’ Άγιον Όρος
καράβι αρματώσανε και καλοσυγιρίζουν.
‘Σ την πρύμη είχαν τον Σταυρό, ς’ την μέση τον Πατριάρχη
και ψάλαν το Χερουβικό και το Άξιον εστίν ως.
Φωνή ηκούσθη εξ ουρανού εκ στόματος Αγγέλου.
Ας παύση το Χερουβικόν και το Άξιον εστίν ως.
Πήραν οι Τούρκοι την Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,
πώχει τρακόσια σήμαντρα κ’ εξήντα δυο καμπάναις.
Από την Άλωση της Πόλης στην προδοσιά της Καστοριάς. Αξίζει να σημειώσουμε πως, σύμφωνα με τον σημαντικό μας συγγραφέα Κ.Δούφλια, η Βασιλοπούλα της Καστοριάς που πρωταγωνιστεί στο παρακάτω καστοριανό δημοτικό τραγούδι είναι η αρχόντισσα Παλαιολογίνα:
Κάστρα πολλά περπάτησα,
κάστρα και βιλαέτια
σαν της Καστοριάς το κάστρο
δεν είναι πουθενά
πο ‘χει μαρμαρένιες πόρτες
και χρυσά κλειδιά.
Δεν μπορούν να το πατήσουν
με τον πόλεμο,
μόν’ μπορούν με την αγάπη
και την προδοσιά.
Ο Μεμέτ αγάς σαν το ‘μαθε
πάει στον Βασιλιά.
-Ορίστε, αφέντη Βασιλιά,
όποιος πάρει το κάστρο
τι είναι ο δώρος του;
-Χίλια γρόσια την ημέρα και μια φορεσιά.
Παίρνει μαξιλάρια βάνει και γκαστρώνεται
και γαλτζούκι παίρνει,
βάνει, γαλτζικιώνεται,
στη Βασιλοπούλα πάνει και τσοκάλισε.
-Δεν ανοίγω αυτή την ώρα, είναι προδοσιά.
Ήρθες για να με προδώσεις
από την Τουρκιά.
-Στον σταυρό σε κάνω όρκο
και στα ράσα μου
καλογριά είμαι ντυμένη και καρδιοπονώ,
άνοιξέ μου να φασκιώσω τι θα κολαστώ.
Και γελάστηκεν η κόρη,
ρίχνει τα κλειδιά
κι όσο να καλογυρίσει γιόμισε τουρκιά.
Κι η κόρη απ’ το φόβο και τρομάρα της
έριξε την κούνια κάτω, ρίχτηκε κι αυτή
και σ’ αντρίκια χέρια πέφτει και ξεψύχησε.
Α.Τζινίκου-Κακούλη, «Η Μακεδόνισσα στον θρύλο και την Ιστορία»
Κι από το πάρσιμο της Καστοριάς με μπαμπεσιά και κόλπο, περνάμε αμέσως σε κάτι μαζικό και αγαπημένο, στην εκπαίδευση. Για μακρό χρονικό διάστημα μετά την Άλωση, δεν υπάρχουν οργανωμένα σχολεία να φωτίσουν το Γένος. Υπάρχουν ευτυχώς τα θρυλικά «Κρυφά σχολειά», που λειτούργησαν με πρωτοβουλία ιερέων και μοναχών στους νάρθηκες των εκκλησιών, των μοναστηριών ή και σε σπίτια και κρατούσαν άσβεστη τη φλόγα της λευτεριάς. Απόδειξη αδιάσειστη η ύπαρξη στην πόλη μας του σχολείου του νάρθηκα στον μεταβυζαντινό ναό Αγίου Γεωργίου του Μουζεβίκη. Αργότερα τη θέση αυτών των σχολειών παίρνουν άλλα σχολεία, συστηματικά κι οργανωμένα, κι είναι τόσα πολλά στην Καστοριά που δικαιολογημένα η πόλη μας χαρακτηρίζεται «εκπαιδευτικό κέντρο τα χρόνια της σκλαβιάς»: α) Κοινά σχολεία, β) κοινοτικό σχολείο, γ) Ιερά Εκκλησιαστική Σχολή (Καστριώτη), δ) Ελληνικό Φροντιστήριο (Σχολή Κυρίτζη), ε) Ελληνική Σχολή, στ) Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, ζ) Παρθεναγωγείο, η)2 νηπιαγωγεία, θ)Κυριακόν Σχολείον, ι) Αστική Σχολή Αρρένων, ια) Αστική Σχολή Θηλέων, ιβ) Ημιγυμνάσιο.
Τα κοινά σχολεία είναι η στοιχειώδης εκπ/ση. Εδώ δεν υπάρχουν θρανία, τα παιδιά κάθονται στην ψάθα, στις προβιές, στα κιλίμια. Ο δάσκαλος καθόταν στο σκαμνάκι μπροστά τους και δίδασκε δουλεύοντας το επάγγελμά του, αν ήταν τσαγκάρης, ράφτης ή κάτι άλλο. Δίπλα του είχε μεγάλο ραβδί, για να χτυπάει το πάτωμα ή το τραπέζι ή και τα παιδιά. Στα άλλα σχολεία, της πιο προχωρημένης εκπ/σης, διδάσκουν δάσκαλοι σπουδαίοι όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και ο Αναστάσιος Βασιλόπουλος από τα γειτονικά μας Γιάννενα και οι δυο τους, οι Καστοριανοί Σεβαστός Λεοντιάδης και Θωμάς Μανδακάσης κ.ά. Μα όσο επιγραμματικά κι αν αναφερόμαστε στα επιμέρους θέματά μας σήμερα λόγω της πίεσης του χρόνου, αδύνατον να μην πούμε πως ο ποιητής-σύμβολο της πόλης μας Αθανάσιος Χριστόπουλος αποφοίτησε από τη Σχολή Κυρίτζη κι αδύνατον να μη σταθούμε στο πέρασμα από την πόλη και την περιοχή μας του πατροκοσμά του Αιτωλού, μεγάλου Δασκάλου του Γένους, που όργωσε τη σημερινή βόρεια και δυτική Ελλάδα, παλεύοντας να αφυπνίσει τους σκλαβωμένους Έλληνες. Στον πολύ αγαπητό αυτόν άγιο, άλλωστε, είναι αφιερωμένος ο μεταβυζαντινός ναός του Αγίου Ανδρέα στο Ντολτσό, όπου, κάτω από μια μουριά, μίλησε στους συμπατριώτες μας.
Η Ελληνική Εκπ/ση στην Καστοριά το 19ο αι., Ε. Κουτσιαύτης.
Από το ποιητικό έργο του Κώστα Χωρεάνθη «Σταυρός του Γένους-Κοσμάς ο Αιτωλός» ακούμε ένα μικρό απόσπασμα:
Δούλος ανάξιος του Θεού,
γυρίζοντας χωριά και πολιτείες,
χώρες, κάστρα και βουνά,
ήρθα και στο δικό σας τόπο.
[…] Άλλα από τούτα
που μιλώ δεν έχω λόγια
κι άλλη από τούτη την πικρή
πατρίδα μου δεν έχω.
[…] Στον τόπο σας, που είναι
τα μάτια σας κλειστά,
χτίστε σχολειά κι ανοίξετε
τα μάτια μαθημένα,
κι έχετε το σταυρό στο μέτωπο,
πως είστε χριστιανοί να σας αναγνωρίζουν.
[…] Αλύγιστος κι ακούραστος τη γη
μέτρησε όλη της Ελλάδας
[…] Σταυρό το σώμα του άπλωσε
στις τέσσερις γωνιές της Ρωμιοσύνης...
Αδύνατον να αναφερθούμε στα σημαντικότερα πρόσωπα των χρόνων της σκλαβιάς, στους ανθρώπους που κράτησαν όρθιο το Γένος, χωρίς να σταθούμε ιδιαιτέρως στους εθνικούς μας ευεργέτες∙ «είναι οι άνθρωποι που συνέβαλαν στην επίτευξη της εκπαιδεύσεως με προσωπικές δωρεές σε χρήμα, είδος ή υπηρεσίες, γι’ αυτό αξίζουν τον δίκαιο έπαινο και την αιώνια ευγνωμοσύνη όλων μας». Αδύνατον να λείπουν από τον μακρύ κατάλογο των σπουδαιότερων από αυτούς («Οι 223 μεγάλοι Έλληνες ευεργέτες» - Πάνος Χαρ. Μανιατόπουλος) και δυο τιμημένοι Καστοριανοί: είναι ο Γεώργιος Καστριώτης, μεγάλος ευεργέτης της Καστοριάς, που έζησε γύρω στο 1700. Ο Καστριώτης φρόντισε για την ίδρυση Σχολής στην Καστοριά με σκοπό να διδάσκονται τα παιδιά των Χριστιανών στην πατρίδα του και γύρω απ’ αυτήν τα ιερά της Εκκλησίας γράμματα. Καθώς κατοικούσε στο Βουκουρέστι, στον εκεί τάφο του διαβάζουμε:
«Εδώ είναι θαμμένο το σώμα του σεβαστού και ευγενούς Γεωργίου Καστριώτη από την Καστοριά και από ευσεβείς γονείς καταγόμενος και διδαχθείς, που περιήλθε πόλεις πολλές και έθνη, και ο οποίος με οξύνοια άσκησε τα πρεσβευτικά του καθήκοντα, έζησε δε με σεμνότητα σ’ αυτή την πόλη μέχρι τα βαθιά γεράματά του, οπότε και τελείωσε το 1716».
Η Ελληνική Εκπ/ση στην Καστοριά το 19ο αι., Ε. Κουτσιαύτης.
Ο δεύτερος από τους μεγαλύτερους Εθνικούς μας Ευεργέτες είναι ο περίφημος Μανωλάκης ο Καστοριανός (1620-1690). Ήταν αρχιγούναρης του Σουλτάνου Μεχμέτ Δ’ και άσκησε σ’ αυτόν, καθώς και σε άλλους επίσημους οθωμανούς, μεγάλη επιρροή. Ο Μανωλάκης ή επονομαζόμενος Υψηλάντης Μανολάκης, πρόσφερε πάμπολλες ευεργεσίες στα τότε λειτουργούντα ελληνικά σχολεία, όπως της Άρτας, της Χίου, της Καστοριάς, κυρίως όμως της Πάτμου και της Κωνσταντινούπολης («Στο σχολείο Μανολάκη στην Κων/πολη διετέλεσε δάσκαλος ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, 1641-1709, έπειτα γιατρός, που αργότερα ανέπτυξε αξιόλογη διπλωματική δραστηριότητα ως Μέγας Διερμηνέας της Υψηλής Πύλης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και αποκλήθηκε “εξ Απορρήτων”», εφ. Καθημερινή, 5/9/2021) . Μεγάλο ήταν το δέσιμο του Μανωλάκη με τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, την οποία ευεργέτησε δύο φορές. Σε διάφορα έγγραφα της εποχής του όλοι τονίζουν την ψυχική ευρύτητα και ευγένεια του Μανωλάκη, που άοκνος Μαικήνας, πραγματικός προστάτης των γραμμάτων στην πιο κρίσιμη καμπή της Ιστορίας του Ελληνισμού, χτίζει σχολεία στη Χίο, στο Αιτωλικό, στην Καστοριά και αλλού. Στα 1663, μάλιστα, χορηγούσε τους μισθούς των δασκάλων της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Επιπλέον, στήριξε οικονομικά πάμπολλους λογίους της εποχής του. Ο Μανωλάκης πέθανε στο σπίτι του στο Κουρούτσεσμε (Ξηροκρήνη) της Κωνσταντινούπολης, θα ζει όμως πάντα μες στις καρδιές των Καστοριανών και θα ‘ναι η παντοτινή τους τιμή και το αιώνιο καμάρι τους (Περικλή Βακουφάρη, Καστοριανός Πολίτης).
Προς τιμήν όλων τους διαβάζουμε κάποια χαρακτηριστικά λόγια από την υπέρ των Εθνικών Ευεργετών μας επιμνημόσυνη δέηση:
«(...) Προτεθήκαμεν σήμερον ενώπιόν σου τα σύμβολα ταύτα της αναστάσεως ημών και μνημόσυνα τελούμεν ανδρών υπερόχων και επιφανών εν τω Έθνει ημών, των αοιδίμων. Ούτοι γαρ τον λόγον σου ακούσαντες «Πώλησόν σου τα υπάρχοντα και διάδος πτωχοίς», ουκ εστύγνασαν ουδ’ απήλθον λυπούμενοι, αλλ’ έδωκαν εαυτούς τω σω θελήματι και τω Έθνει αυτών και ελειτούργησαν αυτώ εν τοις σαρκικοίς και εν τοις πνευματικοίς.(...) Μνήσθητι, Κύριε, του κόπου της αγάπης αυτών και μη επιλάθου της αυτών επιποθήσεως και του ζήλου υπέρ του Έθνους ημών. Όταν δε φανερωθής και έλθης μετά των Αγγέλων των αγίων, τότε παράστησον αυτούς εν τοις δεξιοίς και εν βουλή δικαίων (...)».
«Όπως ο σπόρος που σπέρνουμε στη γη πρέπει να πεθάνει, να σαπίσει, για να βλαστήσει αμέσως μετά το νέο φυτό, που με τη βλάστησή του θα αποδώσει τους καρπούς του, έτσι και σ’ όλα τα μεγαλόπνοα έργα αυτός που σπέρνει τον σπόρο τους, πρέπει να δώσει τις περισσότερες φορές λύτρο για την ευόδωση του έργου την ίδια τη ζωή του.
Ο Ρήγας και οι συνεργάτες του απετέλεσαν τον σπόρο που σπάρθηκε και έπρεπε να πεθάνει για να βλαστήσει αργότερα η Επανάσταση του Γένους» (Α. Πηχιών, εφ. ΟΔΟΣ, 25/3/2010). Τον σπόρο του Ξεσηκωμού έσπειρε ο Ρήγας Βελεστινλής, με καταγωγή από το Περιβόλι της Πίνδου, «το αγαθό παιδί της πατρίδας» όπως τον λέει ο Στρατηγός Μακρυγιάννης και για τον οποίο είπε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πως «Εστάθη ο Ρήγας ο μέγας ευεργέτης της Φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμο ενώπιον του Θεού, όσο και το αίμα του το άγιο»! Τα έργα του τύπωσαν στη Βιέννη οι αδελφοί Πούλιου από τη Σιάτιστα. Στο τυπογραφείο των αδελφών Πούλιου, μάλιστα, ο Ρήγας Βελεστινλής έψαλε για πρώτη φορά τον Θούριό του. Στις 24 Ιουνίου του 1798 εκτελέστηκαν μαζί του κι οι 7 σύντροφοί του, ανάμεσά τους τα δυο καστοριανά αδέρφια, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, 24 χρονών, φοιτητής της ιατρικής και λόγιος, ο Παναγιώτης Εμμανουήλ, 22 χρονών, έμπορος, κι ο Σιατιστινός Θεοχάρης Τουρούντζιας, επίσης 22 χρονών, έμπορος. Γλίτωσε την εκτέλεσή του ο επίσης Καστοριανός Γεώργιος Θεοχάρης, λόγω της γυναίκας του, που ήταν αυστριακής υπηκοότητας.
- συνεχίζεται -
Φωτογραφία: Γυναίκα με στολή και αρματωσιά μακεδονομάχου, φωτογραφία Λ. Παπάζογλου (1872-1918).
(*) Πρόκειται για το κείμενο της επιτυχημένης εκδήλωσης-αφιερώματος στα 200 χρόνια από το 1821 που έκανε ο Προοδευτικός Σύλλογος Κυριών Καστοριάς στην αυλή του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στις 7 Νοεμβρίου 2021. Θερμά συγχαρητήρια στη φιλόλογο κ. Ανδρομάχη Τζήμα και στην μπάντα Χαλκινομάνια, για την εξαιρετική απόδοση των ποιημάτων και των τραγουδιών της εκδήλωσης, καθώς και στην Πρόεδρο κ. Νίνα Μπουρλή και το Δ.Σ. του Συλλόγου για την άψογη διοργάνωση της εκδήλωσης!
Σ.Ε.Π.
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 25 Νοεμβρίου 2021, αρ. φύλλου 1103.
Σχετικά:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.