ΟΔΟΣ: Χειμερινή ισημερία

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192

Στην περίπτωση της Καστοριάς την οποία συνεχίζει να λυμαίνεται η μουσική προπαγάνδα, στην αρχή του φετινού Φθινοπώρου και στην διάρκεια του τριημέρου της… φθινοπωρινής ισημερίας, αλλά και στην κορύφωση της προεκλογικής περιόδου, έγινε μια γκάφα ολκής.

Τα περίεργα και μαζί με αυτά, ευτράπελα αλλά και σοβαρά γύρω από τα καρναβάλια της Καστοριάς όπως δείχνουν τα γεγονότα, δεν λένε να σταματήσουν ποτέ. Λόγω εποχής το θέμα μοιάζει κατ’ αρχάς πρόωρο αν όχι ανεπίκαιρο. Ειδικά αυτό τονίζεται επειδή η δημοτική προεκλογική περίοδος ολοκληρώνεται. Και θα ήταν πιο φυσικό να απορροφάται η δημόσια δραστηριότητα σε πιο επείγοντα θέματα.

Πάντως έστω και έτσι στην διάρκεια της τρέχουσας (και λήγουσας) δημοτικής περιόδου, με άσκηση… θάρρους ίσως και… βαθιές εισπνοές, μοιάζει να έγινε, εκ μέρους του Δήμου Καστοριάς, σ’ αυτό το θέμα, ένα μικρό, δειλό αλλά θετικό βήμα. Και συγκεκριμένα αναφορικά με τον ελαφρύ περιορισμό της επίπλαστης (για τα τοπικά καρναβάλια) ονομασίας «Ραγκουτσάρια». 

Μέσω της οποίας, οι διάφοροι θεωρητικοί και θιασώτες, κυρίως των βουκολικών και σλαβικών Βαλκανίων, στην πιο ανώδυνη περίπτωση, επιχειρούν να τεκμηριώσουν τις προσωπικές τους απόψεις ή και προτιμήσεις. Διότι όσοι νομίζουν ότι οι βόρειοι γείτονες, μετά την Συμφωνία των Πρεσπών, διέκοψαν την εχθρική προπαγάνδα, σφάλλουν. Βιρτουόζοι στην πλαστογραφία και την παραπλάνηση, κατακλύζουν τις εφαρμογές στο διαδίκτυο, όπως το Instagram και το Τik tok με κανονική πλύση εγκεφάλου και για την Καστοριά.

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192 | σ.3

Διάφοροι θεωρητικοί και θιασώτες κυρίως των βουκολικών και σλαβικών Βαλκανίων, στην πιο ανώδυνη περίπτωση, επιχειρούν να τεκμηριώσουν τις προσωπικές τους απόψεις και δεν αρκούνται στην αλήθεια όταν δεν συμβαδίζει με τις δικές τους προτιμήσεις. Τώρα σκοπούν να καταχωρηθεί το λαϊκό ξεφάντωμα χαράς, μουσικής, χορού, επίδειξης και αμφιέσεων, πάση θυσία ως κάτι πρωτογονικό και να γίνει… δρώμενο. Και ότι ως εκ τούτου εκφράζει αποκλειστικά κάτι βαθύ, αποκρυφιστικό, βαλκανικό, αλλά και σε κάποιους αλυτρωτικό· και όχι ένα απλό 3ήμερο αστικού γλεντιού.

* * *

Ανεξάρτητα από αυτό, στην περίπτωση της Καστοριάς την οποία συνεχίζει να λυμαίνεται η μουσική προπαγάνδα, στην αρχή του φετινού Φθινοπώρου και στην διάρκεια του τριημέρου της… φθινοπωρινής ισημερίας, αλλά και στην κορύφωση της προεκλογικής περιόδου, στο πλαίσιο των διεθνών εορτασμών για τις «Ευρωπαϊκές ημέρες πολιτιστικής κληρονομιάς 2023» με το κοινό πανευρωπαϊκό θέμα «Πολιτιστική Κληρονομιά και Παράδοση: Μαρτυρίες του χθες στο σήμερα» ο Δήμος Καστοριάς, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Καστοριάς, και το τμήμα Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας έκαναν μια γκάφα ολκής.

Στην αρχή, με σκοπό την παρουσίαση – προβολή και πρόσκληση του «κοινού» στα εγκαίνια της έκθεσης «Μνήμη – Ταυτότητα – Προοπτική, Καρναβάλι Καστοριάς (Ραγκουτσάρια)» στο αρχοντικό Τσιατσιαπά από την Παρασκευή 22 έως και την Κυριακή 24 Σεπτεμβρίου 2023, σημειώθηκε το πρώτο φάουλ. Για να το ακολουθήσει ένα ακόμη. Με το οποίο υποτίθεται ότι διορθώθηκε το πρώτο. 

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192 | σ.4

Οι εκ-πολιτιστές του τόπου αλλά και κάποιοι παραμορφωτές της αλήθειας, τα πολλά τελευταία χρόνια, την συγκεκριμένη φωτογραφία την πρόβαλαν και την ανάρτησαν σε κάθε τι και όπου μπορούσαν: Σε παρελάσεις του καρναβαλιού, σε λευκώματα, φωτογραφίες, εκδηλώσεις, ανακοινώσεις, παντού, και εντυπωσίαζαν με τις γνώσεις τους τούς αδαείς. Όλα αυτά ενώ το έθιμο της Καστοριάς δεν είναι τίποτε λιγότερο ή περισσότερο από απλό ξεφάντωμα γλεντιού και αμφιέσεων. Αστικού τύπου και όχι της υπαίθρου ή της περιφέρειας της Καστοριάς. Όπου δεν υπήρχαν καρναβάλια τα παλαιά χρόνια. 

* * * 

Πιο συγκεκριμένα, η αρχική επίσημη αφίσα της ανακοίνωσης – πρόσκλησης για την έκθεση, φιλοτεχνήθηκε, εκτυπώθηκε, κυκλοφόρησε και διανεμήθηκε, πάνω σε μια συγκεκριμένη φωτογραφία του Παπάζογλου. 

Πρόκειται για την γνωστή φωτογραφία δύο ανδρών, Κιο[υ]τσέκια (*) των Οθωμανών της Καστοριάς, με γυναικείες ενδυμασίες σε εκδήλωση άσχετου προς τους Έλληνες Καστοριανούς της εποχής εκείνης, εθίμου τους. Που δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με το Καρναβάλι της Καστοριάς. Ούτε φυσικά συμπίπτει χρονικά ή πολιτιστικά συνδέεται με αυτό.

Δεν είναι μόνο ότι ως έκφραση είναι άγνωστη και ξένη προς τους Καστοριανούς, αλλά και διότι αφορούσε πολιτιστικά, κοινωνικά και αισθητικά τον μουσουλμανικό κόσμο και μόνο, απηχώντας δικές τους παραδόσεις, σχετιζόμενες με κοινωνικά ήθη και έθιμα και ενδεχομένως και με θρησκευτικές τελετουργίες. Αν κάτι συνδέει τους Καστοριανούς με αυτό, είναι η παραφθορά της λέξης, που χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα οι παλιοί Καστοριανοί, «τσουτσέκι». Αλλά καμία σχέση με το καρναβάλι της Καστοριάς.

Κι όμως, στο πλαίσιο της προπαγάνδας για τα δήθεν Ραγκουτσάρια της Καστοριάς, με κατάχρηση κάθε σημειολογίας και της ιστορικής αλήθειας, αλλά και με εκμετάλλευση της αμάθειας, και της έλλειψης οικογενειακής καρναβαλικής παράδοσης πολλών από τους σύγχρονους Καστοριανούς, οι εκ–πολιτιστές του τόπου αλλά και κάποιοι παραμορφωτές της αλήθειας, τα πολλά τελευταία χρόνια με την συγκεκριμένη φωτογραφία στην προμετωπίδα τους, προσπαθούσαν και προσπαθούν, να πείσουν ότι είναι φωτογραφικό στιγμιότυπο και ιστορικό τεκμήριο. Το οποίο τάχα προέρχεται από τα «Ραγκουτσάρια». Και πως απ’ αυτούς τους χαρακτήρες, κατάγεται το έθιμο. 

Την συγκεκριμένη φωτογραφία, την πρόβαλαν και την ανάρτησαν σε κάθε τι και όπου μπορούσαν: Σε παρελάσεις του καρναβαλιού, σε λευκώματα, φωτογραφίες, εκδηλώσεις, ανακοινώσεις, επίσημα δελτία τύπου, παντού, και εντυπωσίαζαν με τις γνώσεις τους τούς αδαείς. Όλα αυτά ενώ το έθιμο της Καστοριάς δεν είναι τίποτε λιγότερο ή περισσότερο από απλό ξεφάντωμα γλεντιού και αμφιέσεων. Αστικού τύπου και όχι της υπαίθρου ή της περιφέρειας της Καστοριάς. Όπου δεν υπήρχαν καρναβάλια τα παλαιά χρόνια.

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192 | σ.5

Μόλις κάποιοι συνειδητοποίησαν την γκάφα, ότι δηλαδή η φωτογραφία δεν έχει σχέση με τα καστοριανά καρναβάλια, και ότι η διατήρησή της ως επίσημη αφίσα της έκθεσης θα ήταν μια γκάφα ολκής, αφού θα επισημοποιούσε ένα ψέμα, άρον–άρον οι διοργανωτές, κατάργησαν την αφίσα και την αντικατέστησαν με μια φωτογραφία από τα γνήσια Καρναβάλια της Καστοριάς του 1950. Στην οποία νέοι της εποχής (των οποίων οι γονείς θα είχαν γεννηθεί κάπου κοντά στην απελευθέρωση του 1912, άρα κάτι θα είχαν ακούσει για… ραγκουτσάρια αν υπήρχαν) κρατούν την αφίσα με το «Ζήτω το καστοριανό καρναβάλι». Τελεία και παύλα.

* * * 

Και στην συνέχεια, την περασμένη εβδομάδα, μόλις κάποιοι συνειδητοποίησαν την γκάφα, ότι δηλαδή η φωτογραφία δεν έχει σχέση με τα καστοριανά καρναβάλια, και ότι η διατήρησή της ως επίσημη αφίσα της έκθεσης θα ήταν μια γκάφα ολκής, αφού θα επισημοποιούσε ένα ψέμα, άρον–άρον οι διοργανωτές, κατάργησαν επισήμως την αφίσα που όμως ήδη είχε κυκλοφορήσει. Ζητώντας από τους παραλήπτες της να την αποσύρουν, την αντικατέστησαν, στέλνοντας νέα με μια φωτογραφία, από τα γνήσια Καρναβάλια της Καστοριάς του 1950.

Στην οποία νέοι της εποχής (των οποίων οι γονείς θα είχαν γεννηθεί κάπου κοντά στην απελευθέρωση του 1912, άρα κάτι θα είχαν ακούσει για… ραγκουτσάρια αν υπήρχαν) κρατούν την αφίσα με το «Ζήτω το καστοριανό καρναβάλι». Τελεία και παύλα. Με την λέξη «ραγκουτσάρια» να μην υπάρχει άλλωστε σε καμιά απολύτως παλιά φωτογραφία, καρτ-ποστάλ, παλιά ανάμνηση, βίωμα Καστοριανού ή άλλο ιστορικό τεκμήριο· εκτός από κάποιους «γνώστες» και ερασιτέχνες λαογράφους. Όπως οι σημερινοί «ειδήμονες του πληκτρολογίου».

Και παρά ταύτα, στο αλαλούμ των δύο αφισών, από τις οποίες η πρώτη με τα Κιουτσέκια εξακολουθεί να παρουσιάζεται σε πλατφόρμες ως η επίσημη αφίσα, και στο πλαίσιο μιας κανονικής οφθαλμαπάτης, ενώ «Καρναβάλια» βλέπουν και διαβάζουν όλοι στην φωτογραφία του 1950, οι θεωρητικοί εκ–πολιτιστές, στις αναρτήσεις, τις ασυναρτησίες και τα σχόλιά τους στο διαδίκτυο, συνεχίζουν να παραβλέπουν την φωτογραφία. Και να γίνονται ταχυδακτυλουργοί. 

Ενώ σε όλες τις άλλες περιπτώσεις μια φωτογραφία αξίζει όσες 1000 λέξεις, ενώ στην φωτογραφία γράφει καθαρά «Ζήτω το Καρναβάλι της Καστοριάς» αυτοί συνεχίζουν να διαβάζουν… «ραγκουτσάρια της Καστοριάς». Κι όμως οι παλιοί συμπολίτες του 1950, η παρέα τα «καλά παιδιά», 75 χρόνια προηγουμένως βροντοφωνάζουν στην φωτογραφία «Ζήτω το Καστοριανό Καρναβάλι», όπως έκαναν και οι πρόγονοί τους και όπως κάνουν σήμερα και οι απόγονοί τους. Τόσο απλά και όμορφα.

Ούτε καν αναρωτιούνται γιατί άραγε οι νέοι εκείνοι να αποκαλούσαν καρναβάλια αυτό το ξεφάντωμα που απολάμβαναν, και όχι «ραγκουτσάρια». Και δεν αναρωτιούνται διότι η συζήτηση του είδους, απαγορεύεται. Δεν την… επικοινωνούν την κουβέντα και δεν έχουν την... ενσυναίσθηση (για να χρησιμοποιηθούν και φράσεις του απόλυτου must) της μοιραίας συμβολής τους. Εκτός από κάποιους που προφανώς θέλουν να φέρουν τα καρναβάλια, στα βαλκανικά μέτρα των γειτόνων, όπως εξ άλλου υποστηρίζει και η "Νόβα Ζόρα" για το καρναβάλι της Καστοριάς.

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192 | σ.6

Ούτε καν αναρωτιούνται γιατί άραγε οι νέοι εκείνοι να αποκαλούσαν καρναβάλια αυτό το ξεφάντωμα που απολάμβαναν, και όχι «ραγκουτσάρια». Και δεν αναρωτιούνται διότι η συζήτηση του είδους, απαγορεύεται. Δεν την...  επικοινωνούν την κουβέντα και δεν έχουν την ενσυναίσθηση  της μοιραίας συμβολής τους. Εκτός από κάποιους που προφανώς θέλουν να φέρουν τα καρναβάλια, στα βαλκανικά μέτρα των γειτόνων, όπως εξ άλλου υποστηρίζει και η "Νόβα Ζόρα" για το καρναβάλι της Καστοριάς.

* * *

Στόχος είναι όπως αναφέρεται στις ανακοινώσεις, μέσα από μια μεταδιδακτορική διατριβή που μάλιστα δεν είναι έτοιμη αλλά σε εξέλιξη και εκπονείται από τον μεταδιδακτορικό ερευνητή του τμήματος Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με έδρα την Κοζάνη κ. Αλέξανδρο Καπανιάρη, με επιβλέποντα τον επίκουρο καθηγητή του τμήματος Επικοινωνίας και Ψηφιακών Μέσων του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας κ. Αλέξανδρο Κλεφτοδήμο, και μέσα από την έκθεση να γίνει μια πρώτη οργανωμένη προσπάθεια αποτύπωσης του καρναβαλιού της Καστοριάς από το 1905 (sic) έως σήμερα. Να αποτυπωθεί το καρναβάλι με την ρηχή έννοια του… δρώμενου για την ένταξή του στον κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Χωρίς να μπουν στον κόπο να τεκμηριώσουν (εξηγήσουν) το γεγονός ότι τις ίδιες (και μάλιστα ακόμη νωρίτερα) ημέρες, στο Άργος Ορεστικό γλεντούν σε καρναβάλια και όχι ραγκουτσάρια. 

Όμως, κάποιοι, δεν αρκούνται στην αλήθεια όταν δεν συμβαδίζει με τις δικές τους απόψεις. Τώρα σκοπούν να καταχωρηθεί το λαϊκό ξεφάντωμα χαράς, μουσικής, χορού, επίδειξης και αμφιέσεων, πάση θυσία ως κάτι πρωτογονικό και να γίνει… δρώμενο. Και ότι ως εκ τούτου εκφράζει αποκλειστικά κάτι βαθύ, αποκρυφιστικό, βαλκανικό, αλλά και σε κάποιους αλυτρωτικό· και όχι ένα απλό 3ήμερο αστικού γλεντιού. 

Πάντως η περιοδική έκθεση, σύμφωνα με την ίδια ανακοίνωση, θα παραμείνει στον χώρο του αρχοντικού Τσιατσιαπά, ως και τον Ιανουάριο του 2024, υπερβαίνοντας δηλαδή και την… χειμερινή ισημερία. Οπότε ως φαίνεται το θέμα θα έχει και συνέχειες. 

* * *

(*) Η τουρκική λέξη köçek (κιο[υ]τσέκια ή κιο[υ]τζέκια) σημαίνει το νεαρό χορευτή με γυναικεία ρούχα. Στο λεξικό Αβρ. Μαλιάκα (Κωνσταντινούπολη 1876) αναφέρεται: «κιουτσέκι: χορευτής ωραίος δια των χαριεντισμών αυτού, εις διασκέδασιν συντελών». Τα κιουτσέκια που χορεύανε φορώντας κατακόκκινα γυναικεία φουστάνια και φανταχτερά διαδήματα, χόρευαν στο οθωμανικό παλάτι προς ευχαρίστηση των σουλτάνων και της αριστοκρατίας, σε σεράγια και σε καφενέδες συνήθως ενώπιον μόνο ανδρών. Φορούσαν βαρύ μακιγιάζ, ενώ τα συνηθισμένα ρούχα τους αποτελούνταν από ένα μικροσκοπικό κόκκινο κεντημένο βελούδινο σακάκι με ένα χρυσό κεντημένο μεταξωτό πουκάμισο, σαλβάρι, μια μακριά φούστα και μια επιχρυσωμένη ζώνη, δεμένη στο πίσω μέρος. Επιπλέον, έφεραν σάλι, φορούσαν σαρίκια ή σκούφους και πολλοί διατηρούσαν μακριά μαλλιά. Σύμφωνα με τις πολιτιστικές αναφορές, οι Κιοτσέκ υπήρξαν «αισθησιακοί, ελκυστικοί, συναισθηματικοί» και ο χορός τους «σεξουαλικά προκλητικός». Στο κοινό, ο ανταγωνισμός για την προσοχή τους συχνά προκαλούσε διαμάχες μεταξύ των ανδρών, οι οποίοι λογομαχούσαν ή πολεμούσαν και μερικές φορές σκότωναν ο ένας τον άλλον, αγωνιζόμενοι για την ευκαιρία να προσελκύσουν σεξουαλικά τους νέους χορευτές. Οι χορευτές Köçek κυμαίνονταν από δέκα έως δεκαοκτώ ετών και οι χοροί τους ήταν θηλυπρεπείς όπως το τσιφτετέλι και, κυρίως, τον κατ' εξοχήν δικό τους χορό, το köçekce. Η υποστήριξη των σουλτάνων υπήρξε βασικός παράγοντας για την ανάπτυξη της καλλιτεχνικής αυτής έκφρασης, καθώς τα πρώτα στάδια της τέχνης περιορίζονταν μέσα στους κύκλους των ανακτόρων. Από εκεί και ύστερα, η πρακτική διασκορπίστηκε σε όλη την αυτοκρατορία μέσω ανεξάρτητων ομάδων. Ωστόσο ο θεσμός των συγκεκριμένων χορευτών ξεκίνησε από την Ινδία και την Περσία και αφού ξεπέρασε τα όρια του Βυζαντίου, του Ισλάμ και της Οσμανλιδικης αυτοκρατορίας εξαπλώθηκε από την  Αίγυπτο ως την τουρκόφωνη Κεντρική Ασία και από το Μαγκρέμπ ως τα Βαλκάνια και την τουρκοκρατούμενη Καστοριά.

* * *

Φωτογραφίες:

Εξωφύλλου: Ζαν Μπατίστ Βανμούρ (1671–1737) οθωμανός χορευτής Τσενγκί (παρόμοιο με το Κιοτσέκ) 1714, Βρετανικό Μουσείο Λονδίνου και Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.

3η σελίδα: Άνδρες με γυναικεία ενδυμασία, τα Κιοτσέκια, χορεύουν για την απόλαυση του σουλτάνου Αχμέτ Γ‘ (1673-1736) και το σουνέτι / περιτομή του διαδόχου. Βιβλιοθήκη του Μουσείο Τοπ Καπί, Κωνσταντινούπολη Τουρκία.

4η & 5η σελίδες: Οι δύο αφίσες του Δήμου Καστοριάς.

6η σελίδα: Κιουτσέκια (δηλαδή... «καστοριανά ραγκουτσάρια» κατά τους "εκ-πολιτιστές" του τόπου) στο Ακσαράι της Καπαδοκίας, στην Τουρκία, τον περασμένο αιώνα. 

Φωτογραφία κάτω (από το άρθρο "Πιράνχας" του ιδίου φύλλου): Ζαν Μπατίστ Βανμούρ (1671–1737) οθωμανοί χορευτές Τσενγκί και χορεύτριες 1714, Βρετανικό Μουσείο Λονδίνου και Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.

ΟΔΟΣ 28.9.2023 | 1192 | Πιράνχας

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 28 Σεπτεμβρίου 2023, αρ. φύλλου 1192.