ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Από τη συνομιλία μου με παλιό μουσικό της Καστοριάς για τη μουσική της περιοχής μας

 

ΟΔΟΣ 12.1.2023 | 1157 | σ.10  | Το «7₀ Φεστιβάλ βαλκανικής (αποκλειστικά σερβικής) μουσικής» στην ακρόπολη της Καστοριάς.

Όταν τηλεφώνησα στον μουσικό για την συνέντευξη αιφνιδιάστηκα από την ερώτησή του: «Θέλετε να πούμε ψέματα; Γιατί η αλήθεια δε δημοσιεύεται εύκολα και θα ‘χω προσωπικό-επαγγελματικό-κόστος αν την πω». 

ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΤΩΝ ΓΙΟΡΤΩΝ, φιλοξενώντας πρόσωπα που ρωτούσαν για την καστοριανή μουσική, έβαλα στο νου να πάρω αυτή τη συνέντευξη. Όταν τηλεφώνησα στον συγκεκριμένο παλιό μουσικό, αιφνιδιάστηκα από την ερώτησή του: «Θέλετε να πούμε ψέματα; Γιατί η αλήθεια δε δημοσιεύεται εύκολα και θα ‘χω προσωπικό-επαγγελματικό-κόστος αν την πω». 

Για να δημοσιεύσω σήμερα δέχτηκα τον όρο του μουσικού να παραμείνει ανώνυμος. Ευχαριστώ τον ίδιο και δημοσίως για την εμπιστοσύνη του πως δε θα τον αποκαλύψω κι εσάς τους αναγνώστες προκαταβολικά για την πίστη σας πως μεταφέρω εδώ όσα μου είπε όπως τα είπε. Κι ας λέγονται δύσκολα όλα αυτά…

Ο μουσικός που μου ‘κανε την τιμή να συζητήσουμε τα μουσικά μας δρώμενα άρχισε να παίζει σε ορχήστρα από το 1970 κι ενώ ήταν ακόμα παιδί. Δίπλα στον πατέρα του, που ήταν κλαριτζής. Έπαιζαν σε γάμους και γλέντια. Και μας καταθέτει:

«Σπουδαίος μουσικός στην περιοχή μας όταν άρχισα να παίζω ήταν ο Νίκος Αδαμόπουλος (σημ: από τη Β. Ήπειρο, κατέληξε στο Βυθό Κοζάνης και δραστηριοποιήθηκε στο Άργος Ορεστικό, όπου έφτιαξε τη δική του ορχήστρα, τη σπουδαιότερη σε Νεάπολη, Καστοριά, Κοζάνη). Προσωπικά τον γνωρίζω μέσ’ από ηχογραφήσεις του, όπου σώθηκαν εξαιρετικές στιγμές του.

Τη δεκαετία του ’80 αρχίζουν και μπαίνουν τα λόγια κι αρχίζει ο κόσμος να τα προτιμάει, τους αρέσει στο αυτί. Τα λόγια τα ξεκίνησε κάποιος από τον Πολυπόταμο Φλώρινας. Αυτός δεν ερχόταν εδώ, μόνο στα χωριά των σλαβόφωνων. Έτσι αρχίζουν κι οι άλλοι κι απλώνονται τα λόγια.

Πριν αρχίσουν να τραγουδάνε με λόγια, στους γάμους συμμετείχαν και οι πιο ηλικιωμένοι στη χαρά, λέγοντας τραγούδια για τον γάμο, για την προίκα… Το γλέντι ξεκινούσε με ένα επιτραπέζιο τραγούδι για τους νεκρούς, που λείπουν την κορυφαία εκείνη ώρα της χαράς, και το τραγούδι του Παύλου Μελά, το «Σαν τέτοια ώρα στο βουνό», που το τραγουδάνε όλοι. Αργότερα, με την αλλοίωση (σημ: ο όρος δικός μας, για να συνεννοούμαστε), περιθωριοποιούνται οι μεγάλοι και αναλαμβάνουν μόνο οι νεότεροι, λέγοντας άλλα τραγούδια, τα δικά τους, τ’ αλυτρωτικά. 

Μετά τον Αδαμόπουλο, στην περιοχή μας γλεντάνε με τον Κώστα Τσάκα, κλαριτζή, από την Κλεισούρα, και με τον Χρήστο Χαλκιά από το Μαυροχώρι, καλοί μουσικάντηδες. Στη δεκαετία του ’80 αρχίζει να έρχεται ο Τσαμπάζης από τη Φλώρινα. Πηγαίναμε και στα άλλα χωριά, Βυσσινιά, Οξιά… αρχίζουν να μπαίνουν και λαϊκά μας τραγούδια, σουξέ της εποχής, στο ρεπερτόριο. Η δική μας ορχήστρα έβαλε το «Και το βράδυ, το βραδάκι…», που τραγουδιέται ακόμη στα καρναβάλια. Λαϊκά, λοιπόν, και κανα ζάικο, γκάιντα. 

Τότε οι χωρικοί μας είχαν πολύ καημό για τον Εμφύλιο, τους θυμάμαι να εύχονται να μην ξαναγίνει άλλο τέτοιο κακό, να μην ξανασκοτωθούν αδέρφια μεταξύ τους. 

Το «6₀ Φεστιβάλ» το 2019, στην πλατεία Ομονοίας εκείνη την χρονιά.

ΜΕΤΑ ΤΟ 1980 ξεφυτρώνουν και άλλες ορχήστρες, και εδώ και στην Αριδαία, και τραγουδούν με λόγια επαναστατικά, λόγια για τη “Μεγάλη Μακεδονία”, τα οποία δε βγάλανε οι Σκοπιανοί, αλλά οι φιλοσκοπιανοί ομογενείς μας στον Καναδά, οι οποίοι αλλοίωσαν και τα έθιμα, παραξενεύοντας τους εδώ συγχωριανούς τους, που δεν τα ξέρανε έτσι. 

Όταν βρέθηκα σε πανηγύρι και άκουσα πρώτη φορά τα λόγια αυτά, τρομοκρατήθηκα. Οι Σκοπιανοί τα γνωρίζουν τα λόγια αυτά, αλλά δε γλεντάνε με αυτά και, μάλιστα, παρακινούν τους δικούς μας, εδώ και χρόνια, να αλλάξουν ρεπερτόριο και να γλεντάνε με άλλα τραγούδια, της αγάπης. Αυτά τα τραγούδια, τα αλυτρωτικά, δεν έχουν ιδιαίτερη μουσική, αλλά τα προτιμούν για τα λόγια τους.

Πώς γίνεται αυτό; Σ’ ένα χωριό κοντινό μας, π.χ., υπάρχουν πέντε αναρχικά στοιχεία, “Μακεδόνες”, που τα προτιμούν αυτά, το χωριό, όμως, δε συμμετέχει κι ούτε στους γάμους τους βάζουν αυτούς τους μουσικούς. Σε άλλα χωριά, όμως, συμβαίνει το αντίθετο. Το μεγάλο ζήτημα δεν είναι η μουσική στα Καρναβάλια, αλλά στους γάμους και στα γλέντια. Η μουσική του Μπρέγκοβιτς, που χορεύεται στα Καρναβάλια μας, είναι τσιγγάνικη, δεν έχει σχέση με το άλλο θέμα, του αλυτρωτισμού.

Η ζημιά, το ξαναλέω, άρχισε τη δεκαετία του ’80, όταν αρχίζουν και φέρνουν τραγουδιστές και ορχήστρες από τα Σκόπια και τραγουδάνε. Σήμερα, όμως, υπάρχουν ορχήστρες από εδώ, που το κάνουν και μάλιστα με λόγια αλυτρωτικά. Εγώ δεν καταλαβαίνω τι ακριβώς λένε, αλλά ξεχωρίζω τις λέξεις “Μακεδονία” και τη φράση “φουκαρά Έλληνα”. Μάλιστα, έχω δει Δήμαρχο να χορεύει έξω από το Δημαρχείο μας το “φουκαρά Έλληνα”, το πιστεύεις; Δεν ήξερε τι χόρευε, αλλά το έκανε!

Σήμερα υπάρχει πια ορχήστρα με νέους από δικά μας χωριά που έχει αλυτρωτικό ρεπερτόριο, καταλαβαίνεις… Διοργανώνεται και το Βαλκανικό Φεστιβάλ, για να ‘χουμε κάποιο έσοδο. Γιατί δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ κάποιος δήμαρχος να κάνει μια καστοριανή βραδιά; 

Βεβαίως υπήρχε καστοριανό ρεπερτόριο, που όμως έχει ξεχαστεί, γιατί δεν έγινε ποτέ σοβαρή και συστηματική ηχογράφηση. Προσωπικά, μολονότι παίζω μουσική για πάνω από μισό αιώνα, παίζω κανά πέντε καστοριανά κομμάτια μόνο. 

Ποια είναι τα καρναβαλίστικα τραγούδια; Η Τσιγκιρλάγκα, σε 3-4 εκδοχές, που είναι τσιγγάνικης προέλευσης, χωρίς ίχνος αλυτρωτισμού, γιατί στα τσιγγάνικα τραγούδια δεν ψάχνει κανείς για πατρίδα. Τα καρναβαλίστικα που παίζαμε και παίζουμε ακόμα δεν έχουν λόγια, τραγουδάμε όμως «Μήλο μου κόκκινο», «Ήθελα να ‘ρθω το βράδυ», κανά λαϊκό σουξέ, κάτι καινούριο κάθε χρόνο, όπως παράγγελνε η παρέα.

Τα όργανά μας; Φυσικά, το κλαρίνο. Ο Τσαμπάζης έφερε πρώτος μια τρομπέτα, μετά ήρθε δεύτερη και μετά σιγά σιγά άρχισαν να φέρνουν οι ορχήστρες της Γουμένισσας κανέναν Σέρβο τραγουδιστή και σιγά σιγά μας κατέκλυσαν ξένα ακούσματα.

Το «5₀ Φεστιβάλ» το 2018.

ΣΗΜΕΡΑ, οι περισσότερες ορχήστρες έρχονται από τη Στρούμιτσα (παλιά ελληνική πόλη, η Στρώμνιτσα, σήμερα ανήκει στα Σκόπια), αφού έχουν γνωριστεί πια με καστοριανές παρέες. Οι άνθρωποι, όπως είναι φυσικό, δεν ξέρουν ελληνικά τραγούδια και παίζουν τα δικά τους τραγούδια, τα οποία έχουν μάθει οι Καστοριανοί, καθώς έχουν φροντίσει να προμηθευτούν τα cd, για να τα μάθουν. Δεν είναι όμως αλυτρωτικά, «απλώς» δεν είναι ελληνικά. 

Δεν μπορώ, όμως, να ξεχάσω τον προηγούμενο δεσπότη μας, που έλεγε μια μέρα στο τοπικό ραδιόφωνο ότι περνούσε μια μέρα από τη Μητρόπολή μας η μπάντα από τη Στρούμιτσα και τα μέλη της έφτυναν προς τα εκεί. Αν είπε ψέματα ο δεσπότης, τότε λέω κι εγώ. Αλλά, δυστυχώς, φτάσαμε πια στο σημείο και τα δικά μας σχήματα, π.χ. κι οι Κοζανίτες, να παίζουν αυτό το ρεπερτόριο. 

Στην παρέλαση δεν ακούγονται, φυσικά, τα αλυτρωτικά, δεν ακούγονται καν ξένες μουσικές, αυτό το θέμα έχει προσεχθεί. Η μη χρηματοδότηση των παρεών με ξένες ορχήστρες δεν είναι κάτι αποτελεσματικό, αφού τα όργανα τα πληρώνουν οι ίδιες οι παρέες, οπότε δεν πετυχαίνεται κάτι. Άλλωστε, χρηματοδοτούνται μόνο τα όργανα της παρέλασης, όχι όλα αυτά με τα οποία γλεντάνε.

Το γλέντι είναι το πιο σημαντικό, το πώς έχουμε μάθει να γλεντάμε. Η μουσική είναι η μεγαλύτερη προπαγάνδα. Σήμερα κυριαρχεί ο λόγος. Δεν ενδιαφέρεται ο ακροατής αν μια ορχήστρα έχει τους χειρότερους οργανοπαίχτες ή αν ο τραγουδιστής τραγουδάει χάλια, ο λόγος μετράει. Οι Σκοπιανοί δε νοιάζονται, δεν τους ενδιαφέρει αυτό, οι εδώ μιλάνε για μία Μακεδονία. 

Τον ονομαζόμενο “καστοριανό χορό”, τη Ρουσούλαινα, τον χόρευαν πριν όλα ανεξαιρέτως τα χωριά μας. Οι νεότερες γενιές, όμως, έχουν διαβρωθεί. Βλέπεις, και στο θέμα αυτό η προσφορά είναι ανάλογη με τη ζήτηση. Αφού ούτε εγώ ξέρω πολλά καστοριανά, γιατί δε μου τα ζητούσαν. 

Η επίσημη σελίδα του Υπουργείου Εξωτερικών της Βόρειας Μακεδονίας του υπουργού Εξωτερικών Νίκολα Ντιμιτρώφ (ο οποίος υπέγραψε την Συμφωνία των Πρεσπών μαζί με τον Νίκο Κοτζιά) με φωτογραφικό στιγμιότυπο από το 4₀ Βαλκανικό Φεστιβάλ της Καστοριάς το 2017, υπό τον τίτλο «Μακεδονική παράδοση και λαογραφία στο φεστιβάλ της Κόστουρ [Καστοριάς]» Македонски традиција и фолклор на фестивали во Костур.

ΜΕΓΑΛΗ ΖΗΜΙΑ έχει γίνει στα χορευτικά μας. Όπως ξέρουμε όλοι, το χρήμα ρυθμίζει τα πάντα, αυτό κυβερνάει, και, αφού ο χοροδιδάσκαλος θέλει να ζήσει, πρέπει να συμμορφωθεί με αυτά που θέλουν οι μαθητές του. Έπειτα, αν ένα χορευτικό χορεύει τα καστοριανά, δεν τους καλάνε πουθενά να χορέψουν. Αν, όμως, χορέψουν από τα «άλλα», να δεις πώς τους καλάνε αμέσως. 

Ο λυτός χορός της Φλώρινας δεν υπάρχει στα Σκόπια. Αυτό είναι και μια απόδειξη πως είναι ελληνικός χορός. Στα λόγια είναι το πρόβλημα. Όλοι όσοι ξέρουν το ιδίωμα ξέρουν τι χορεύουν. Έπειτα, όσο μεθυσμένος κι αν είσαι καταλαβαίνεις τι χορεύεις. Με τα τραγούδια αυτά εκφράζεται η επιθυμία τους για τη Μεγάλη Μακεδονία.

Οι ορχήστρες που επιμένουν ελληνικά δεν έχουν ζήτηση εδώ στην περιοχή μας, αλλά σε άλλες περιοχές, ακόμα και σλαβόφωνες, που δεν έχουν υποστεί αλλοίωση. Εμάς, π.χ., δε μας παίρνουν ακραίοι ανθρώποι, παίρνουν άλλες ορχήστρες, που παίζουν αλυτρωτικά-φιντάνια υπάρχουν κι από εδώ. Τελικά, πού θα καταλήξει αυτό το θέμα, τι να πω, δεν ξέρω. Αλλά, ψεύτης να βγω, δε θα μας βγει σε καλό»...

ΥΓ: Σε ερώτησή μου αν έχει κάποια βάση ο ισχυρισμός κάποιων πως ο τσάμικος δε χορευόταν στην περιοχή μας, αλλά εισήχθη εδώ από άλλα μέρη της Ελλάδας, ο συνομιλητής μου, έμπειρος μουσικός, καταθέτει πως είχε και η Καστοριά τον δικό της τσάμικο χορό, “καστοριανού χρώματος”, όπως είπε χαρακτηριστικά. Επίσης, μου είπε ότι δεν έχει καμία βάση η άποψη πως χάθηκε η τοπική μας μουσική παράδοση κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, αφού η περιοχή μας δεν έπαψε να έχει τους μουσικούς της και τη μουσική της συνέχεια, με σπουδαίους εκπροσώπους όπως τον Μπίτια ή Μπίτα, τον Ν. Αδαμόπουλο, τον Κ.Τσάκα, όπως προαναφέρθηκε.

Επίλογος δικός μου: Δακτυλογραφώντας τα όσα μου κατέθεσε ο έμπειρος μουσικός-συνομιλητής μου, έκανα μεγάλη προσπάθεια να μην υπογραμμίσω σημεία κορυφαίου ενδιαφέροντος κατά τη γνώμη μου. Αφήνω, λοιπόν, τις υπογραμμίσεις σε σας τους αναγνώστες. Είναι αλήθεια πως η συνομιλία αυτή ανέτρεψε μέσα μου αρκετά πράγματα, που αλλιώς τα ήξερα. Το σπουδαιότερο, όμως, συμπέρασμά μου είναι ο ρόλος του καθενός από εμάς που κατοικούμε σ’ αυτόν τον τόπο που Ελλάδα λέγεται και είναι, η προσωπική ευθύνη του καθενός μας όσον αφορά τις επιλογές του, ακόμα και όταν γλεντάει, φυσικά και όταν γλεντάει. Έγινε η αλλοίωση εδώ και χρόνια, όμως αν υπάρξει συνειδητοποίηση του τι κάνουμε, όλα μπορούν να αλλάξουν. Ας έχουμε την απόλυτη συναίσθηση του τι κάνουμε και των συνεπειών των επιλογών μας. Άλλωστε, οι πράξεις και οι επιλογές του καθενός από εμάς είναι αυτές που καθορίζουν και το μέλλον αυτού του τόπου. Οριστικά και αμετάκλητα. Τελεία και παύλα.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 12 Ιανουαρίου 2023, αρ. φύλλου 1157.

Φωτογραφία σελ.10 : Trasias Studio, Καστοριά.

Επιλογή σχετικών αναρτήσεων:

• ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Για τη μουσική παράδοση της Καστοριάς
• ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Γλέντι στις 20 Ιουλίου στον Απόσκεπο
• ΣΟΝΙΑΣ ΕΥΘΥΜΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: Πατρίδα είναι κι οι χοροί και τα τραγούδια μας
• ΟΔΟΣ: Σκοπιανή προπαγάνδα μέσω «παραδοσιακών» εκδηλώσεων
• ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΛΙΟΥΛΙΟΥ: Η προπαγάνδα τα τελευταία χρόνια στο χώρο του πολιτισμού
• ΟΔΟΣ: «Σχολική» Γιορτή