ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΦΕΙΑΔΟΥ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ: Οι Έλληνες ποιητές που εισέπνευσαν το χριστοπούλειο μύρο

 

ΟΔΟΣ 11.5.2023 | 1174

ΘΩΜΑΣ ΠΑΠΑΘΩΜΑΣ

αυτός που παρουσίασε στους Καστοριανούς και στο πανελλήνιο

το ποιητικό έργο του Αθ. Χριστόπουλου

ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΝΟ ποιητὴ Ἀθανάσιο Χριστόπουλο καὶ τὴ σημασία καὶ τὴν ἐπίδραση τοῦ ποιητικοῦ του ἔργου στὶς ἑπόμενες γεννιὲς εἶχε γράψει πρὶν ἀπὸ χρόνια σὲ ἄρθρο της καὶ ἡ καθηγήτρια Νεοελληνικῆς φιλολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Πατρῶν Κα Γεωργαντᾶ. Τὸν χαρακτήριζε ἐξέχοντα ἐκπρόσωπο τῆς φαναριώτικης παιδείας καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ διαφωτισμοῦ, ποὺ προσέφερε μεταξὺ ἄλλων καὶ ἕνα ἐγκώμιο στὴ χαρὰ τῆς ζωῆς.

Πατώντας γερὰ στὰ ἀρχαῖα καὶ τὰ βυζαντινὰ γράμματα καὶ ἀγκαλιάζοντας τὴν εὐρωπαΐκὴ παιδεία ὁ οἰνοφιλέστατος τῶν ποιητῶν τῆς Νέας Ἑλλάδας καθιέρωσε στὰ γράμματά μας μιὰ ἰσχυρὴ ποιητικὴ διάθεση, ποὺ διατρέχει ὁλόκληηρο τὸν 19ο αἰώνα. Μὲ τὰ «Ανακρεόντεια» ποιήματά του, ποὺ πρέπει νὰ ἐκτιμηθοῦν γιὰ πολλές ἀκόμη κατακτήσεις. Ὁ Ἀθανάσιος Χριστόπουλος δημιούργησε ἐπίσης παράδοση στὴ νεοελληνικὴ ποίηση. Τὰ βακχικά του ποιήματα, οἱ τρύγοι, οἱ ὁμοιοκαταληξίες προσέφεραν γόνιμη ἔμπνευση στὴν ποίησή μας ἕως τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα. Μὲ τὸ τέλος τοῦ 19ου αἰώνα τὸ σκηνικὸ γιὰ ποιήματα, ποὺ ὑμνοῦν τὸν τρύγο καὶ τὴ χαρὰ τῆς ζωῆς στὴ νέα θεματικὴ παραμένει παραδείσιος, εἶναι ὅμως ἀγροτικὸ. Ἀκούγονται οἱ ἦχοι τῆς ὑπαίθρου καὶ τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ. Αὐτὸ τὸ βλέπυμε καθαρὰ σὲ στίχους τοῦ Παλαμᾶ, καθὼς καὶ τοῦ Δροσίνη καὶ τοῦ Πολέμη. Ὁ τρύγος ἔγινε σύμβολο, ἔγινε μεταφορὰ, γιὰ νὰ δηλώσει τὴ δυνατὴ ἐμπειρία καὶ συγκίνηση.

Ὁ Κ. Κρυστάλλης ἔχει ἀφιερώσει στὸν τρύγο δύο ποιήματά του: τὸ «Τραγούδι τοῦ τρύγου» καὶ τὰ «’Αμπέλι μου πλατύφυλλο». Μὲ τοὺς Μωραΐτη, Χριστοβασίλη, Ἀναπλιώτη, ὁ τρύγος θὰ παραμείνει πλέον σὲ λίγα αὐτοτελῆ ποιήματα, ἀκόμη καὶ σὲ ἕνα ποίημα τοῦ Ραγκαβῆ, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε ἡγετικὴ φυσιογνωμία τῶν Φαναριωτῶν τῆς Ἀθήνας καὶ μέγας θαυμαστὴς τοῦ Ἀθανασίου Χριστοπούλου, τὸ συναντᾶμε στὰ χρόνια τοῦ ρομαντισμοῦ.

Ὁ Βιζυηνὸς ἐπίσης εἶχε θητεύσει στὴ Φαναριώτικκη ποίηση καὶ εἶχε εἰσπνεύσει βαθιὰ τὸ «Χριστοπούλειο μῦρο», ενῶ κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ μεσοπολέμου τὸ ἀνθρώπινο δράμα σκηνοθετεῖται στὸν ὑπόγειο συνήθως χῶρο τῆς ταβέρνας. (Βάρναλης) Οἱ ἀξίες τῶν ποιημάτων τοῦ Ἀθανασίου Χριστόπουλου «δὲν ἔπαψαν νὰ συντροφεύουν τὴν ἑλληνικὴ ποίηση, ὡς τὶς μέρες μας», καταλήγει ἡ Κα Γεωργαντᾶ.

Τὴ μνήμη πάντως τοῦ ποιητῆ στὴ γενέτειρά του πόλη τὴν Καστοριὰ ἀνέσυραν ἀπὸ τὴ λήθη ὁ Θωμᾶς Παπαθωμᾶς καὶ ὁ Θωμᾶς Βαλαλᾶς, ἡ ἐκλεκτὴ αὐτὴ καστοριανὴ δυάδα, ποὺ φώτισε μὲ τὸ πνεῦμα της τὴν περίοδο 1918-1933. Μὲ τὴ συνεργασία τους ἔστησαν τὸν καλλιμάρμαρο ἀνδριάντα τοῦ «Νέου Ἀνακρέοντα» στὸν Ἀη-θανάση (*) σὲ θέση περίβλεπτη καὶ ρομαντική (φωτογραφία).

Σὲ προγενέστερους χρόνους ὁ ἀείμνηστος Λουκᾶς Σιάνος ἔγραψε σὲ τοπικὴ ἐφημερίδα σειρὲς ἄρθρων μὲ πολλές λεπτομέρειες γιὰ τὴν πολὺ ἐνδιαφέρουσα ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Θωμᾶ Παπαθωμᾶ. ἀπὸ τὸ δικό του ποιητικὸ ἔργο[1] ἔχουν ἐκδοθεῖ τὰ «Κελαηδήματα» καὶ ἡ «Μυρμηγκο-ψυλλομαχία» μὲ 22 ποήματα καὶ συνολικὸ ἀριιθμὸ στίχων 884, χωρὶς ὅμως νὰ ἔχουν διασωθεῖ άντίτυπα ἀπ’ αὐτά. Ἔχουν μόνο διασωθεῖ σκόρπια χειρόγραφα τῶν «Κελαηδημάτων» καὶ μόνο ἕνα μέρος ἀπ’ αὐτά. Εἶναι ὅλα σχεδὸν γραμμένα μὲ τὴν κλασσική παράδοση καὶ τεχνοτροπία (μέτρο καὶ ρυθμό) καὶ δείχνουν μιὰ ψυχικὴ εὐαισθησία, πλούσια φαντασία καὶ λεπτὴ σάτιρα. Λαογράφος καὶ ἠθογράφος ὁ Παπαθωμᾶς. Τὰ κείμενά του ἀπέριττα, μὲ σύντομες φράσεις ἀλλὰ πολὺ περιεκτικές, ἔχουν τὸ τοπικὸ χρῶμα.

Ἡ μεγάλη ἐπίσης πνευματικὴ μορφὴ τῆς πόλης ὁ Ἀπόστολος Σαχίνης σὲ ἄρθρα του μεταξὺ ἄλλων ἔγραψε γιὰ τὸν Παπαθωμᾶ: «Ὁ Παπαθωμᾶς, καθηγητὴς φιλόλογος, ποιητὴς καὶ λαογράφος ἦταν γνωστὸς καὶ ὡς «Ὀρέστης Μακεδνός». Ὡς ἐκπαιδευτικὸς διαπρέπει γιὰ τὴ φιλολογική του ὁλοκλήρωση, αφοῦ εἶναι κάτοχος τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς καὶ Λατινικῆς Γραμματείας καὶ μὲ ἰδιαίτερη ἐπίδοση στὴ Νεοελληνική φιλιλογία. Ἡ δὲ δημοτικὴ ποίηση ἦταν ἡ μεγάλη του ἀδυναμία καὶ ἀγάπη. Σ’ αὐτὴν ἐκδηλώνεται καὶ τὸ ταλέντο του τῆς δραματικῆς ἀπαγγελίας. Κατέβαινε ἀπὸ τὴν ἕδρα του καὶ ἀπήγγελλε ἀπὸ στήθους τοὺς στἰχους τῶν δημοτικῶν μας τραγουδιῶν καὶ μετέτρεπε τὴ διδασκαλία του σὲ ἀληθινὴ μυσταγωγία».

Ὁ Θωμᾶς Παπαθωμᾶς (1878-1946) ἦταν ὁ κορυφαῖος καστοριανὸς λογοτεχνης, ποὺ χειρίστηκε κατὰ τρόπο ἀριστοτεχνικὸ τὰ καστοριανὰ θέματα καὶ μὲ τὸν πεζὸ καὶ μὲ τὸν ποιητικὰ λόγο. Στὰ κείμενά του ὁ ἀναγνώστης θὰ διακρίνει τὸν γνήσιο καστοριανὸ χαρακτῆρα, καθὼς ὁ ἴδιος διέθετε σπινθηροβόλο πνεῦμα καὶ διεκρίνετο γιὰ τὴ χιουμοριστική του διάθεση. Μὲ τὴν ἁπλότητα καὶ τὸν αὐθορμητισμό του δημιουργοῦσε μιὰ ἀτμόσφαιρα χαρᾶς καὶ εὐφροσύνης. Οἱ Καστοριανοί τὸν σταματοῦσαν στὸ δρόμο καὶ τοῦ ζητοῦσαν νὰ λύσει τὶς ἀπορίες τους γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ θάνατο. Εἶναι ἄπειρα τὰ ἀνέκδοτα ὅπου ἀποκαλύπτεται ἡ φιλοσοφική του διάθεση καὶ τὸ πνευματῶδες χιούμορ του.

Τὸ μόνο ὡστόσο ὁλοκληρωμένο ἔργο του εἶναι τὸ «Ἅπαντα Σωζόμενα» τοῦ ποιητοῦ Ἀθανασίου Χριστοπούλου σὲ δύο τόμους. Μεταξύ αὐτῶν καὶ τὸ πολυσυζητημένο ἔργο «Ἀνακρεόντεια». Ἡ πραγματοποίηση τῆς ἔκδοσης αὐτῶν ἀποτελοῦσε γι’ αὐτὸν τὸ μοναδικό του ὄνειρο.. παρουσίασε στοὺς Καστοριανοὺς καὶ στὸ πανελλήνιο τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ ποιητῆ, μετὰ ἀπὸ πολύχρονη μελέτη καὶ διατριβὴ στὸ θέμα αὐτό. Συγχρόνως προσέφερε καὶ μιὰ μεγάλη ὑπηρεσία στὴν πόλη του.νὰ γνωρίσει πιὸ κοντὰ τὸν ποιητὴ καὶ συγγραφέα. Οἱ Βιογραφίες, Μονογραφίες, περιλαμβάνουν τοὺς ἀδελφοὺς Ἐμμανουήλ, τὸν Θωμᾶ Μανδακάση, τὸν Τσιόλκα, Ζάχο καὶ ἄλλους Καστοριανοὺς λογίους. Στὴ βιογραφία τοῦ ἰατροφιλοσόφου Θωμᾶ Μανδακάση ἀναφέρει, ὅτι γι’αὐτὸν ἔλεγε ὁ κλεινὸς Εὐγένιος: «Παιδείας Τε καὶ τῆς Ἱερᾶς Τέχνης ἀμφιλαφῶς[2] ἐχόμενος».

Ὁ Παπαθωμᾶς στὴν πρώτη περίοδο τῆς μεταθέσεώς του στὴν Καστοριὰ πῆρε μέρος καὶ στὸ θέμα τοῦ προσκοπισμοῦ. Ἧταν ὁ ἀρχηγὸς τοῦ προσκοπισμοῦ τὸ 1919. Συγκρότησε τὴν πρώτη Γυμνασιακὴ ὁμάδα μαζὶ μὲ τὸν Θωμᾶ Βαλαλᾶ.

Ἡ ἐξαίρετη αὐτὴ μορφὴ μπορεῖ νὰ πεῖ κανείς, ὅτι ἔχει σχεδὸν ξεχαστεῖ, ἔγραφε ὁ Ἀπόστολος Σαχίνης, καὶ μάλιστα γιὰ τὴ σημερινὴ γεννεὰ παραμένει ἄγνωστος. ἕνας δρόμος μὀνο στὴ συνοικία Σερβιώτου ποὺ φέρει τιμητικὰ τὴν ὀνομασία τοῦ καστοριανοῦ λογοτέχνη θυμίζει στὸ διαβάτη τὸν ἄνθρωπο, ποὺ ἐπί 30 χρόνια φώτιζε τὸν πνευματικὸ ὁρίζοντα μὲ τὸ λόγο καὶ τὴν πένα του.

 

(*) Σημείωση της εφημερίδας: Υπενθυμίζεται ότι ένα χρόνο πριν, προτάθηκε στα σοβαρά –από ιστορικό-ερευνητή μάλιστα– και χωρίς καμία αντίδραση, η επανατοποθέτηση της προτομής του Αθανασίου Χριστοπούλου στην... είσοδο της πόλης! Σχετικά "εδώ".

[1] Τοῦ Παπαθωμᾶ

[2] =ἀμφιλαφής (ἀμφί + εἴληφα) = ὁ ἐκτεταμένος σὲ πλάτος καὶ σὲ βάθος. «Ἡ ἀμφιλαφής πλάτανος» (Πλάτων) 

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 11 Μαΐου 2023, αρ. φύλλου 1174.