ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [III]

Ο Γερμανός Καραβαγγέλης με πολιτική περιβολή στην Ελβετία
(αρχείο οικογένειας Άψη) ΟΔΟΣ 15.12.2016 | 864

(Αμφιβολίες «πιστότητας» και αντινομίες «επιμέλειας»…)

Ιστορικοβιογραφικά Γερμανού Καραβαγγέλη  

ο σπουδαστής της Χάλκης | ο «Μητροπολίτης των εμπερίστατων»  

ο -προαλειφόμενος ως- Οικουμενικός Πατριάρχης
ο -και-  «Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης» (όπως... εξόριστος)

απομνημονεύματα Η εξιστόρηση με ύφος προσωπικό και υποκειμενικό σημαντικών γεγονότων (συνήθως πολιτικών και στρατιωτικών) που ο συγγραφέας έζησε από κοντά ως πρωταγωνιστής ή αυτόπτης μάρτυρας κατ’ επέκτ. Το αντίστοιχο αφηγηματικό είδος: Τα απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη β΄. Συνώνυμα: Αυτοβιογραφία [από το γαλλ. Memoires ]. 

Ακαδημία Αθηνών Χρηστικό λεξικό της Νεοελληνικής γλώσσας, 2014.

[…] Ακολουθώ πιστά τη δική του αφήγηση μα δίνω, όπως πάντα, τη γλωσσική μορφή που έδωσα σ’ όλα τ’ άλλα απομνημονεύματα των Μακεδονομάχων, δημοσιευμένα και μη. Τη γλωσσική μορφή που τόσο στενοχώρησε και σκανδάλισε τους πρώτους εκδότες των απομνημονευμάτων και τους δημοσιογράφους που έγραψαν γι’ αυτά.

Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη [γραμματέας της Πηνελόπης Δέλτα & συντάκτρια των απομνημονευμάτων του Γερμανού Καραβαγγέλλη και άλλων Μακεδονομάχων].

Γ΄ μέρος

ΣΤΟ ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ, που εκδόθηκε από την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών το 1960, με την ευκαιρία της μετακομιδής των λειψάνων του Γερμανού Καραβαγγέλη από την Βιέννη στην Καστοριά, περιλαμβάνεται και μια επιστολή, με ημερομηνία αποστολής 16.7.1958, απόσπασμα της οποίας παραθέτουμε παρακάτω. Η επιστολή προέρχεται από την κόρη της Κλεονίκης αδελφής -και κληρονόμου- του Γερμανού Καραβαγγέλη, την κ. Μαρία Π. Κοντοπούλου και απευθύνεται προς τον τότε Πρόεδρο της Ε.Μ.Σ. Στίλπ. Κυριακίδη:

[…] Μετά βαθυτάτης συγκινήσεως επληροφορήθην ότι η Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών ανέλαβε την έκδοσιν των απομνημονευμάτων του αειμνήστου Γερμανού Καραβαγγέλη και εκ μητρός θείου μου.
Το  χ ε ι ρ ό γ ρ α φ ο ν των απομνημονευμάτων του αειμνήστου θείου μου εθεώρουν απολεσθέν δια τους εξής λόγους:
Μετά τον θάνατόν του, επισυμβάντα εν Βιέννη την 11.2.35, η αδελφή του Κλεονίκη Καραβαγγέλη και μητέρα μου ανεύρεν εις τας αποσκευάς του το χειρόγραφον τούτο και μοι το παρέδωκεν, ίνα κατά την κρίσιν μου προβώ εις τας καταλλήλους ενεργείας δια την έκδοσίν του. Εθεώρησα καλόν να απευθυνθώ προς ένα εκ των διακεκριμένων διανοουμένων μας τον κ. Σπύρον Μελάν, προς τον οποίον και παρέδωκα τω 1938 το χειρόγραφον, με την πεποίθησιν ότι η υπόθεσις ανετέθη εις το κατάλληλον πρόσωπον. Εν τη απειρία μου ημέλησα να δακτυλογραφήσω το κείμενον και να κρατήσω εν αντίτυπον.
Γνωρίζουσα ότι η προεργασία απαιτεί πολύν χρόνον, απέφυγα να ενοχλήσω περαιτέρω τον κ. Μελάν και μόνον μετά την απελευθέρωσιν τον ηρώτησα, τί απέγινε με την μελέτην του χειρογράφου, ούτος δε μοι απήντησεν ότι τούτο ευρίσκετο εις την εν τη Εκάλη έπαυλίν του και ότι κατεστράφη υπό των Γερμανών μαζί με το Αρχείον του. Φαντάζεσθε την απελπισίαν μου και τας τύψεις συνειδήσεως, τας οποίας ησθάνθην, διότι διά της ατυχούς εκλογής μου ακουσίως έγινα αιτία να απολεσθούν πολύτιμα δια το Έθνος στοιχεία αφορώντα τον Μακεδονικόν αγώνα. Εκείνο, το οποίον προεκάλεσεν ιδιαιτέρως την αγανάκτησίν μου είναι, ότι ο κ. Μελάς δεν έλαβεν καν τον κόπον να αναγνώση το περιεχόμενον του χειρογράφου […]

Στις 10 Οκτωβρίου της ίδια χρονιάς, η κ. Κοντοπούλου επανέρχεται με νέα επιστολή της –αυτή τη φορά προς τον Γεν. Γραμματέα της Ε.Μ.Σ. Αλέξανδρο Λέτσα– στην οποία μεταξύ άλλων σημειώνει, με τρόπο που προκαλεί τουλάχιστον έκπληξη, το εξής:

[…] Το αντίτυπον των απομνημονευμάτων του αειμνήστου θείου μου ανέγνωσα μετά προσοχής (αναφέρεται στην 1η έκδοση των απομνημονευμάτων του Γ.Κ. που έγινε από την Ε.Μ.Σ. τον Σεπτέμβριο 1958 και κυκλοφόρησε σε 1.000 αντίτυπα) έχω την γνώμην ότι είναι όμοιον με το πρωτότυπον, το οποίον απωλέσθη ή παρέπεσεν ή ευρίσκεται εισέτι κάπου λησμονημένον εντός του αρχείου του κ. Σπ. Μελά. Εκείνο που με πείθει περί αυτού είναι, ότι δεν είναι δυνατόν ο αείμνηστος θείος μου να ηπηγόρευεν από μνήμης γεγονότα με τόσας λεπτομερείας ημερομηνίας και απειρίαν ονομάτων, προσώπων και τοποθεσιών, χωρίς να έχη υπόψιν του το χειρόγραφον. Ορισμένα μάλιστα περιστατικά μοί είναι γνωστά από προσωπικάς αφηγήσεις του. Θαρρώ πως τον ακούω ακόμη. Η μόνη διαφορά είναι, ότι η αφήγησις συνεχίζεται και πέραν του έτους 1907, ως ενθυμείται καλώς ο σύζυγός μου, και ανάγεται εις την εν Πόντω δράσιν του.
Τα λείψανα των χειρογράφων σημειώσεών του παρέδωσα εις τον κ. Κ. Τσούρκαν. Το ανέκδοτον συγγραφικό του έργον επέπρωτο να χαθή εις την Αμάσειαν, κατά πάσαν πιθανότητα, το δε αρχείον της Καστοριάς, το οποίον εφυλάσσετο εις το Προξενείον Κωσταντινουπόλεως, εκάη, κατ’ εντολήν, κατά την Μικρασιατικήν Κατστροφήν […]

[σημ. οι υπογραμμίσεις έχουν γίνει από τον συντάκτη του άρθρου]

Η Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη, γραμματεύς της Πηνελόπης Δέλτα. Κατέγραψε (και εξέδωσε μέρος από) τα απομνημονεύματα του Γερμανού Καραβαγγέλη.

Αμέσως σχολιάζοντας τα παραπάνω θα πρέπει να παρατηρήσουμε τα εξής:

1.Υπήρχε χειρόγραφο [ιδιόγραφο] του Γερμανού Καραβαγγέλη το οποίο βρέθηκε στα κατάλοιπά του στη Βιέννη και το οποίο περιήλθε στην κατοχή της μιας από τις αδελφές του [Κλεονίκη]. Αυτό το χειρόγραφο δόθηκε στον Σπύρο Μελά ώστε να το αξιολογήσει & αξιοποιήσει αναλόγως. Το χειρόγραφο αυτό σύμφωνα με τις υποθέσεις που κάνει η Κοντοπούλου είχε είτε ατυχή κατάληξη κατά τη διάρκεια της Κατοχής, είτε χάθηκε ή φυλάσσεται αναξιοποίητο «κάπου». (Εκτός από αδιαφορία στον Σπ. Μελά καταλογίζει –όχι άδικα– και ενδεχόμενο δόλο).

2. Η ανεψιά κάνει μια αυθαίρετη υπόθεση. Ότι ο Γ. Καραβαγγέλης πιθανότατα υπαγόρευσε [Δεν μας λέει σε ποιόν. Είναι όμως σίγουρο πως γνωρίζει ποιός ανέθεσε σε ποιόν την εργασία αυτήν και ποιός την διεκπεραίωσε…] τα δημοσιευμένα απομνημονεύματά του καθώς συμβουλεύονταν τις ιδιόχειρες σημειώσεις (από το χαμένο χειρόγραφό του).

3. Σπαράγματα των χειρογράφων του Γ. Καραβαγγέλη δόθηκαν από την Κοντοπούλου στον Κλεόβουλο Τσούρκα, στο πλέον δηλαδή ακατάλληλο πρόσωπο -όπως θα φανεί και παρακάτω- να τα αξιοποιήσει με επιτυχία¹⁴.

4. Επισημοποιεί την καταστροφή των κωδίκων (Αρχείων) του Γ.Κ. προσθέτοντας όμως επιπλέον σύγχυση για τον τρόπο αλλά και τον τόπο όπου συνέβη αυτό σε κάθε περίπτωση (κατά τη γνώμη της η καταστροφή των κωδίκων της Αμάσειας έγινε στην Μ. Ασία της δε Καστοριάς στο …Προξενείο Κωνσταντινουπόλεως!)¹⁵.

5. Κατάπληξη προκαλεί το γεγονός ότι η Κοντοπούλου βρίσκει «όμοιο» το δημοσιευμένο υλικό στην έκδοση των ΕΜΣ-ΙΜΧΑ με το αυθεντικό ιδιόγραφο χειρόγραφο που είχε στην κατοχή της και στη συνέχεια επέδωσε στον Μελά. Αυτό μας εκπλήσσει γιατί γνωρίζουμε ότι τόσο η γραμματεύς όσο και η Π. Δέλτα οπωσδήποτε «επιμελήθηκαν» το υλικό τους/προφορικες μαρτυρίες του Καραβαγγέλη βάζοντας «το χτένισμα» και «την καλλιέπειά» της η μια και τις ανάλογες επεμβάσεις-περικοπές κατά τον προσφιλή της τρόπο η άλλη (αρκεί να θυμηθούμε πως αντιμετώπισε το τί και το πώς πρέπει να δημοσιευθεί από τα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη όταν αυτά βρέθηκαν στα χέρια της…). Αφήνω κατά μέρος τί «πείραξε» στο κείμενο και ο …επιμελώς αθόρυβος επιμελητής της συγκεκριμένης έκδοσης Βασίλειος Λαούρδας.

Στη σελίδα 72 του λευκώματος, στο οποίο αναφερόμαστε, έχει καταχωρηθεί κείμενο με τον τίτλο «Η συμβολή της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών». Εκεί συναντήσαμε και τα εξής:

[...] Ως γνωστόν, εκ των εκδοθέντων απομνημονευμάτων του εθνικού Μητροπολίτου, τας εκ του Μακεδονικού Αγώνος αναμνήσεις του υπηγόρευσεν ούτος τω 1930* κατά παράκλησιν της Πηνελόπης Δέλτα εις την γραμματέα αυτής κ. Αντιγόνην Θρεψιάδου-Μπέλλου. Το ετοιμασθέν ούτω χειρόγραφον παρεδόθη εις το Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών υπό των θυγατέρων της αειμνήστου Δεσποίνης κατά το θέρος του 1937 και εξεδόθη κατά Σεπτέμβριον του 1958, επιμελεία του Διευθυντού του Ιδρύματος κ. Β. Λαούρδα […]

* Η Μπέλλου-Θρεψιάδη εργάστηκε ως γραμματέας της Δέλτα από το 1932 μέχρι το 1935. Το 1930 επομένως δεν μπορεί να συναντήθηκε με τον Γ.Κ. και με την ιδιότητα της γραμματέως της Π.Δ. να δέχτηκε υπαγορεύσεις.

Το 1937 (χρονιά κατά την οποία τα απομνημονεύματα περιέρχονται στη διάθεση της Ε.Μ.Σ.) συμπίπτει με το έτος της πρώτης έκδοσης του βιβλίου της Π. Δέλτα «Στα Μυστικά του Βάλτου». Οι συνεντεύξεις της Μπέλλου-Θρεψιάδη αποτέλεσαν βασικό εργαλείο τροφοδοσίας με ιστορικό υλικό του βιβλίου αυτού. Είναι λοιπόν τουλάχιστον περίεργο πως υλικό που ανήκει στο Αρχείο της Δέλτα, διαρρέει από την μία ανεψιά [κόρη της αδελφής του Καραβαγγέλη Δέσποινας] προς την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Ούτε η Δέλτα ούτε η Μπέλλου-Θρεψιάδου θα μπορούσαν να τους το έχουν χορηγήσει. Πώς λοιπόν το πήραν στα χέρια τους; Το καταπληκτικότερο είναι βέβαια πως το 1938 η άλλη ανεψιά [η κόρη της Κλεονίκης που, είκοσι χρόνια μετά, βρίσκει το περιεχόμενο του χειρογράφου «όμοιο» με το ανάτυπο που της απέστειλε η Ε.Μ.Σ.] δίνει στον Σπύρο Μελά το αυθεντικό χειρόγραφο με τις σημειώσεις του ίδιου του Γερμανού Καραβαγγέλη που αφορούν τον Μακεδονικό αγώνα («αλλά και την περίοδο στον Πόντο» όπως είναι σε θέση να ενθυμηθεί ο σύζυγος της). Ένας περίεργος διαγκωνισμός μοιάζει να σοβεί ανάμεσα στις οικογένειες των κληρονόμων. (Ποιός θα καταφέρει να πρωτοδημοσιεύσει αυτό που έχει στα χέρια του). Κι οι μεν και οι δε όμως είχαν καβαλήσει –όπως απέδειξαν τα πράγματα– «κουτσά άλογα»…

Ο εθνικός ιεράρχης [σύμφωνα με προσδιορισμό της ΕΜΣ στο συγκεκριμένο λεύκωμα] έπρεπε να περιμένει επί εικοσιπέντε ολόκληρα χρόνια μετά …τον θάνατό του, ώσπου να αξιωθεί μιας έκδοσης επιμελημένης δια χειρών Βασ. Λαούρδα. Σαν δικαιολογία ίσως μπορεί να προβληθεί η μαύρη περίοδος που ακολούθησε αμέσως μετά (Ιταλική επίθεση στην Αλβανία, γερμανική εισβολή και Κατοχή-Εμφύλιος). Αλλά, ούτως ή άλλως, εικοσιπέντε χρόνια είναι πολλά. Προφανώς οι «Εθνικές» και οι λοιπές προτεραιότητες της Εταιρείας ήταν άλλες και το γεγονός πως ο Καραβαγγέλης παρέμενε θαμμένος στο ήσυχο Κεντρικό Νεκροταφείο της Βιέννης βόλευε πολλούς.

Ατυχώς όμως, ήλθε η στιγμή που οι Αυστριακοί απαίτησαν την εκταφή του φιλοξενουμένου τους. Απαιτήθηκε τότε και στην Ελλάδα να εκδοθούν τα λησμονημένα στο συρτάρι «απομνημονεύματα». Η ανακομιδή, η λαμπρή υποδοχή και διακομιδή –οστέων τε και κειμένων– κατέστησαν υποχρεωτικά...

Το εξώφυλλο των απομνημονευμάτων του Γερμανού Καραβαγγέλη
(της έκδοσης 1959 της Ε.Μ.Σ-Ι.Μ.Χ.Α.).
Δεξιά: Ο Ηλίας Βενέζης δίνει ένα πορτρέτο του
Γερμανού Καραβαγγέλη στην «Εφταλού».

Στο βιβλίο της «Μορφές Μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», που εκδόθηκε το 1992 από τις εκδόσεις «Τροχαλία», η Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη¹⁶ παρατηρεί:
[…] Εγώ δυστυχώς δεν είμαι πια νέα κι όμως έχω τους λόγους μου να ευγνωμονώ τον επιμελητή της έκδοσης του πολύτιμου αυτού βιβλίου (αναφέρεται στο βιβλίο με τίτλο «Ελευθέριος Βενιζέλος» με υλικό από το αρχείο της Πηνελόπης Δέλτα που επιμελήθηκε ο αείμνηστος Παύλος Ζάννας¹⁷) γιατί από την πρώτη σελίδα του προλόγου του ο αναγνώστης μαθαίνει για πρώτη φορά πως τα απομνημονεύματα των Μακεδονομάχων που βρέθηκαν στο Αρχείο της Πηνελόπης Δέλτα και μερικά έχουν κι όλας εκδοθεί από την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών και το Ίδρυμα Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου, κατέγραψε η γραμματέας της κυρία Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη.

Αυτή είναι μια αναγνώριση της εργασίας μου που πρώτη φορά μου γίνεται απ’ τους κληρονόμους της Πηνελόπης Δέλτα. Άλλοτε οι εκδότες των απομνημονευμάτων ανέφεραν μόνο πως μου τα υπαγόρευαν οι ίδιοι οι Μακεδονομάχοι ή ότι μου τα υπαγόρευε η ίδια η κυρία Δέλτα! Μα ούτε το ’να ούτε τ’ άλλο είναι σωστά. Κι επειδή σήμερα είμαι η μόνη που επιζώ απ’ όλη αυτή την παράξενη ιστορία της καταγραφής των απομνημονευμάτων, θα ’θελα να ενημερώσω και τον κ. Ζάννα και τους αναγνώστες του για τον τρόπο που εγώ πήρα αυτά τα απομνημονεύματα. Τα πρωτότυπα τους βρίσκονται πάντοτε στο δικό μου αρχείο –μαζί με πολλά άλλα– γιατί στην κυρία Δέλτα έδινα μόνο τα καθαρογραμμένα αντίγραφα, για να μπορεί να στηρίξει πάνω σε έγκυρες πηγές το θαυμάσιο παιδικό βιβλίο της «Στα Μυστικά του Βάλτου».

(συνεχίζεται)

Σημειώσεις-παραπομπές

14. Ο Κλεόβουλος Δ. Τσούρκας (1898-1972) πρωταγωνίστησε στις εκδηλώσεις της διακομιδής των λειψάνων του Γ. Καραβαγγέλη από την Βιέννη στη Καστοριά και προλόγισε την 1η και 2η έκδοση του (1958 & 1959) των απομνημονευμάτων του. Έγινε επίσης κατά δήλωσιν μιας από τις κληρονόμους του Γ.Κ. αποδέκτης των «σπαραγμάτων των χειρογράφων» του αείμνηστου ιεράρχη (την τύχη των οποίων και την τυχόν οποιαδήποτε αξιοποίηση τους δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε). Ο πολύ δραστήριος αυτός άνδρας, με καταγωγή από το Βογατσικό Καστοριάς, διατελούσε κατά την περίοδο εκείνη «επικεφαλής του Γραφείου Πολιτικού Συμβούλου του Υπουργείου Βορείου Ελλάδος καθώς και του άτυπου παραρτήματος του Υπουργείου Εξωτερικών εν Βορείω Ελλάδι». Αργότερα και μέχρι τον θάνατό του εξέδιδε το περιοδικό «Μακεδονική Ζωή» με πανελλήνια κυκλοφορία και το οποίο επίσης αποστέλλονταν στην παγκόσμια ελληνική Ομογένεια (σε ΗΠΑ, Καναδά, Αυστραλία κλπ). 

Ο Κλ. Τσούρκας διαπράττει δυο σοβαρά ολισθήματα στην Εισαγωγή του –συνολικής έκτασης έξη σελίδων– η οποία βρίσκεται καταχωρισμένη στην έκδοση των απομνημονευμάτων του Καραβαγγέλη. Πρώτα, κάνει μια παρανάγνωση πάνω στην χειρόγραφη διαθήκη του Καραβαγγέλη με οδυνηρή για το προσωπικό κύρος του διάσταση. Αυτό το περιγράφει πολύ γλαφυρά ο Αυστρίας Μιχ. Στάικος στην διατριβή του (σελ 309):

Ό Κλεόβουλος Δ. Τσούρκας αναφέρει ότι «ό Γερμανός υπογράφεται εις την διαθήκην του με το αγνώς (sic) Σπαρτιατικόν του όνομα “Ευρώτας Γ. Καραβαγγέλης». Πιστεύομεν ότι το όνομα Ευρώτας δεν αναγράφεται εις κανένα σημείον τόσον της διαθήκης όσον και της Εκθέσεως Πρακτικών. Εις την πρώτην σελίδα της Εκθέσεως Πρακτικών αναγράφεται δυο φοράς «Γερμανού Χρυστ. (sic) Καραβαγγέλη» και «ο Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης». Εις το κείμενον της διαθήκης, το οποίον περιέχεται εις τας σελίδας 3-5 της 'Εκθέσεως Πρακτικών, εις το τέλος (σελ.5) ο διαθέτης υπογράφεται ως «Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης», ενώ εις την αρχήν της διαθήκης (σελ.3) αναφέρεται «ό υποφαινόμενος Μητροπολίτης Αμασείας, Έξαρχος Κ. Ευρώπης Γ. Καραβαγγέλης». Φαίνεται ότι ό Κ. Δ. Τσούρκας, αντί «Ευρώπης» ανέγνωσε «Ευρώτας», μη δυνηθείς προφανώς να αντιληφθή τί εσήμαινε τό « Έξαρχος Κ. Ευρώπης» (= Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης), οπότε ή Ευρώπη μετεβλήθη εις Ε υ ρ ώ τ α ς και το επόμενον «Γ. (=Γερμανός) Καραβαγγέλης» παρέμεινεν ως είχεν. Ούτω, θα πρέπει κανείς να ανάγνωση την όλην φράσιν ως εξής: «ό υποφαινόμενος Μητροπολίτης Αμασείας, Εξαρχος Κ.(εντρώας) Ευρώπης Γ.(ερμανός) Καραβαγγέλης». Άλλωστε ελέχθη, και εις το τέλος της διαθήκης υπογράφεται ως «+ ό Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης».

Το δυστύχημα είναι πως ο Τσούρκας θεωρείται αξιόπιστος, οπότε το ίδιο παραπάνω σφάλμα ασπάζεται ως ιστορική ανακάλυψη και ο -πάλι έλκων την καταγωγή από το Βογατσικό- και τότε Γ.Γ. της Εταιρείας Αλέξανδρος Λέτσας, ο οποίος συμπαρασύρεται από την «αστοχία» Τσούρκα στον λόγο που εκφωνεί στον Μητροπολιτικό Ναό Καστοριάς (στις 14 Ιουνίου 1959) και επαναλαμβάνει την καινούργια ανακάλυψη με τον ...Ευρώτα Καραβαγγέλη!

Ο Τσούρκας «πήρε στον λαιμό του» κι έναν ακόμη: τον Ηλία Βενέζη. Ο διακεκριμενος συγγραφέας στην «Εφταλού» του εμπνέεται και (αντι)γράφει με αφορμή μια μνήμη της παιδικής του ηλικίας («Ένα ήρεμο απόγευμα του Μαρτίου κάποιου εντελώς σβησμένου στη μνήμη μου χρόνου όλο το χωριό μας, το Βογατσικό, ήταν σε μεγάλη κίνησι […] ) που παραθέτει με λογοτεχνικό τρόπο ο Τσούρκας από την αρχή της εισαγωγής του στα «απομνημονεύματα» του Καραβαγγέλη. Γράφει λοιπόν ο Βενέζης: 

[…] Μια άλλη μαρτυρία είναι η ενθύμηση ενός παιδιού του Βογατσικού από τα συμβάντα μιας μέρας των αρχών του αιώνα μας. 

Εκείνη τη μέρα είχαν φτάσει στο Βογατσικό τρεις Έλληνες μητροπολίτες. Καβάσηδες οπλισμένοι και Τούρκοι ζαπτιέδες τους συνόδευαν. Ο λαός και οι ιερείς του χωριού τους περίμεναν με τα εξαπτέρυγα, οι καμπάνες χτυπούσαν. Στον Εσπερινό οι τρείς δεσποτάδες έψαλαν το «Φως ιλαρόν». Ήταν ο Σισανίου και Σιατίστης Σεραφείμ, ο Γρεβενών Αιμιλιανός, και ο Καστοριάς Καραβαγγέλης, οι δυο τελευταίοι νέοι με ολόμαυρα γένια, ο πρώτος με κάτασπρα γένια και αγγελική φωνή. Άκουε θαμπωμένο το παιδί της Μακεδονίας την υπερκόσμια μυσταγωγία, και στη φαντασία του οι τρεις δεσποτάδες γίνονταν οι Τρεις Ιεράρχαι που κατέβαιναν απ’ τη μεγάλη παλιά εικόνα της εκκλησίας τους […].

Κατ’ αρχήν: Δεν θεωρώ ως πιθανό να έχει συμβεί αυτό το Συλλείτουργο. Πρώτον: O Τσούρκας  έχει γεννηθεί στο Βογατσικό το 1898. Για να έχει λοιπόν στοιχειωδώς οργανωμένη μνήμη, ώστε να ανακαλεί ονόματα δεσποτάδων, αγιογραφίες με τις λεπτομέρειες των παραστάσεών τους, ονομασίες ναών, τίτλους από ψαλμούς και απολυτίκια, μήνες του έτους κλπ) με τον τρόπο που τα παραθέτει στο κείμενο, θα έπρεπε να ήταν τουλάχιστον 7-8 ετών όταν συνέβη το γεγονός. Άρα το Συλλείτουργο των θρυλικών δεσποτάδων πρέπει να έλαβε χώρα γύρω στο 1906. Ας υποθέσουμε λοιπόν πως τον Μάρτιο του 1906 θα μπορούσε αυτό να έχει πραγματοποιηθεί. Στο τέλος της ίδιας χρονιάς και μέχρι το 1908 –οπότε και ανακαλείται από την Μητρόπολή του ο Γ. Καραβαγγέλης– του απαγορεύεται πλέον να περιοδεύει και να λειτουργεί εκτός της πόλης της Καστοριάς. Όμως... το 1906 ο Αιμιλιανός δεν είναι Μητροπολίτης Γρεβενών. Θα εκλεγεί μητροπολίτης στη θέση αυτήν το 1910 και τον αμέσως επόμενο χρόνο (1911) θα δολοφονηθεί άγρια στην ύπαιθρο των Γρεβενών από τους κομιτατζήδες. Το 1910 ή το 1911 ο Καραβαγγέλης όμως δεν βρίσκεται (και εννοείται ότι δεν μπορεί να έλθει) στην περιοχή της Καστοριάς. Έχει ήδη εκλεγεί Μητροπολίτης Αμάσειας. Ο Αιμιλιανός θα μπορούσε να παραβρεθεί σ’ αυτήν την λειτουργία όμως με... άλλη ιδιότητα: ως Επίσκοπος Πέτρας βοηθός του Μητροπολίτη Πελαγονίας Ιωακείμ Φοροπούλου θέση στην οποία έχει εκλεγεί το 1905 (έδρα το Μοναστήρι της Άνω Μακεδονίας στου οποίου το Βιλαέτιον διοικητικώς υπάγονταν τότε το Βογατσικό. Εκκλησιαστικώς υπάγονταν πάντοτε στην Μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης). Πόσο όμως πιθανός θα μπορούσε να είναι ένας τέτοιου είδους συγχρονισμός ώστε, από τρεις διαφορετικές κατευθύνσεις και περιοχές με τόσο διαφορετική απόσταση, να φτάσουν ταυτόχρονα στο Βογατσικό -και με τις κουστωδίες τους- ο Σισανίου & Σιατίστης, ο Καστορίας και ο Επίσκοπος Πέτρας; Και, ύστερα από τόσα χρόνια, ο Τσούρκας πώς δεν είχε ακόμα διορθώσει την ασθενή μνημονική του ανάκληση, ώστε να γράψει: ο... «μελλοντικός Γρεβενών» (και τότε επίσκοπος Πέτρας) Αιμιλιανός. Φαίνεται όμως πως θέλει και τους δυο μαζί -τον Καστοριάς Καραβαγγέλη και των Γρεβενών Αιμιλιανό- σαν ένα είδος συμβόλων που συναντιούνται στο φανταστικό (μάλλον) αυτό συλλείτουργο… 

Δεύτερον: Ο σημαντικότερος και μεγαλύτερος ναός εκείνης της εποχής στο Βογατσικό ήταν ο Ναός του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου (που κάηκε το 1912 κατά τον διπλό εμπρησμό του Βογατσικού που διατάχθηκε από τον σκληροτράχηλο Νεότουρκο Μπεκήρ-αγά των Γρεβενών). Ποιός λόγος συνέτρεξε ώστε να τελεστεί η λαμπρή λειτουργία σε μικρότερο ναό (στον Ναό των Δώδεκα Αποστόλων);

15. Ελάχιστα έχουν τελικά διασωθεί από τα κείμενα του Γ. Καραβαγγέλη. Ο Αυστρίας Μιχ. Στάικος μας λέει στη διατριβή του:

"Την 20ήν Ιουνίου 1894 ο Πάπας Λέων ο ΙΓ', επ' ευκαιρία του επισκοπικού ιωβηλαίου του, απηύθυνεν την Εγκύκλιον Praeclara gratulationis προς τους Ηγεμόνας και τους Λαούς της υφηλίου, δια της όποιας, απευθυνόμενος και προς την Ορθόδοξον Εκκλησίαν, εκάλει αυτήν εις ένωσιν μετά του παπικού θρόνου. Κατόπιν συνοδικής αποφάσεως ανετέθη το βάρος και η ευθύνη εκ μέρους του Οικουμενικού Πατριαρχείου εις τον άγοντα, τότε, το εικοστόν ένατον έτος της ηλικίας του καθηγητήν της Εκκλησιαστικής Ιστορίας εις την Ιεράν Θεολογικήν Σχολήν τής Χάλκης, Αρχιμανδρίτην Γερμανόν Καραβαγγέλην, να απάντηση εις την ως άνω Παπικήν Εγκύκλιον. Εις την συνοδικήν συνεδρίαν της Τρίτης, 1ης Αύγουστου 1895, ανεγνώσθη ή υπό του Γερμανού συνταχθείσα απάντησις. Το κείμενον ταύτης ενεκρίθη υπό της Αγίας και Ιεράς Συνόδου, υπό της οποίας απεφασίσθη όπως ιδιαιτέρα Επιτροπή, εκ των Μητροπολιτών Νικομήδειας Φιλόθεου Βρυενίου, Σμύρνης Βασιλείου και Φιλαδελφείας Στεφάνου, επιθεωρήση τούτο εις δευτέραν ανάγνωσιν και επιφέρει πιθανάς αναγκαίας τροποποιήσεις. Η «Εγκύκλιος Πατριαρχική και Συνοδική επιστολή προς τους Ιερωτάτους και Θεοφιλεστάτους εν Χριστώ αδελφούς Μητροπολίτας καί Επισκόπους και τον περί αυτούς ιερόν και ευαγή κλήρον και άπαν το ευσεβές και ορθόδοξον πλήρωμα του αγιωτάτου Αποστολικού και Πατριαρχικού Θρόνου Κωνσταντινουπόλεως» εδημοσιεύθη εις την «Εκκλησιαστικήν Αλήθειαν» και αυτοτελώς το 1895 εκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου και μετεφράσθη εις άλλας γλώσσας, ήτοι την ρωσικήν, ρουμανικήν, αγγλικήν, ιταλικήν, γαλλικήν, σερβικήν, γερμανικήν καί βουλγαρικήν".

Ωστόσο, εκτός από τα αρχεία/κώδικες του Καραβαγγέλη που «κάτ’ εντολήν» [του;] καταστράφηκαν, και τα συγγράμματά του επίσης όσα προέκυψαν από την καθ’ έδρας διδασκαλία του στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης όπως: η Εγκυκλοπαίδεια της Θεολογίας, η Εκκλησιαστική Ρητορική και μερικές Εκατονταετηρίδες της εκκλησιαστικής ιστορίας, παρέμειναν ανέκδοτα μέχρι τη στιγμή που καταστράφηκαν (κατά πάσα πιθανότητα στην Αμάσεια).

16. Η Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1899 [έζησε εκεί τα πρώτα δέκα χρόνια της ζωής της] και πέθανε στην Αθήνα το 1993. Ήταν θυγατέρα του ιατρού & Μακεδονομάχου Λουκά Μπέλλου. Σπούδασε στην Αθήνα και έλαβε το πτυχίο της Φιλοσοφικής σχολής με σκοπό να εργασθεί στην Αρχαιολογική υπηρεσία. Οι γυναίκες όμως είχαν αποκλεισθεί από την συγκεκριμένη υπηρεσία κι έτσι αναγκάστηκε να διδάξει σε σχολεία (εκπαιδευτήρια Χίλλ και Αηδονόπουλου καθώς και στο Αρσάκειο (από το 1935 μέχρι το 1966). Κατά καιρούς δίδαξε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Νεοελληνική Λογοτεχνία. Φοίτησε και στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου (1934 -1935) και μάλιστα έπαιξε κατά καιρούς και στο θέατρο. Εργάστηκε ως γραμματεύς της Πηνελόπης Δέλτα (1932-1935) και κατέγραψε τα απομνημονεύματα εξεχόντων Μακεδονομάχων. Το 1937 παντρεύτηκε τον αρχαιολόγο Γιάννη Θρεψιάδη και έφυγαν μαζί για ανώτερες σπουδές στην Γερμανία το 1937 και 1938 [Μόναχο, Βερολίνο] και μετά στο Πρίνσετον στις ΗΠΑ. Κατά τον πόλεμο και την Κατοχή εργάστηκε ως αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού στη Βοιωτία (σε στρατόπεδα ομήρων και αιχμαλώτων). Ίδρυσε με τον σύζυγό της στη Θήβα νοσοκομείο για απόρους. Μετείχε μαζί του σε διάφορες αρχαιολογικές έρευνες (σε Αυλίδα, Γαλαξίδι, Κωπαΐδα και αλλού].

17. Γράφει ο Π. Ζάννας σχετικά με τις εκδόσεις της ΕΜΣ και του ΙΜΧΑ: 

[…] Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται τα απομνημονεύματα του Γερμανού Καραβαγγέλη, του Γεωργίου Δικώνυμου Μακρή και του Παναγιώτη Παπατζανετέα. Πρόκειται για γραφτές ή προφορικές διηγήσεις (που κατέγραψε για την Πηνελόπη Δέλτα η γραμματέας της κυρία Αντιγόνη Μπέλ[λ]ου-Θρεψιάδη) και δημοσιεύτηκαν με το γενικό τίτλο Αρχείον Μακεδονικού Αγώνος Πηνελόπης Δέλτα […].

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 15 Δεκεμβρίου 2016, αρ. φύλλου 864

Σχετικά:

• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [I]
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [II]
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [III]
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [IV]
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Επιστολή... «εν βία»