(Αμφιβολίες «πιστότητας» και αντινομίες «επιμέλειας»…)
Ιστορικοβιογραφικά Γερμανού Καραβαγγέλη
ο σπουδαστής της Χάλκης | ο «Μητροπολίτης των εμπερίστατων» ο -προαλειφόμενος ως- Οικουμενικός Πατριάρχης
ο -και- «Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης» (όπως... εξόριστος)
ο -και- «Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης» (όπως... εξόριστος)
[Ο Γερμανός Καραβαγγέλης σε συζήτηση με την Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδου-Τα αποσπάσματα συμπεριλαμβάνονται στα «Ποντιακά του Γ.Κ.»]
[...] «Κι έτσι σήμερα κατάντησα να περιφέρομαι σχεδόν άνεργος, σ’ ερείπια, εξόριστος απ’ την Καστοριά, απ’ την Αμάσεια, απ’ την Κωνσταντινούπολη, αφού γλίτωσα πολλές φορές το μαρτυρικό θάνατο στην Τουρκία, και τελικά εξόριστος και απ’ την Ελλάδα, που υπηρέτησα με αυταπάρνηση σαράντα ολόκληρα χρόνια».
B’ μέρος
ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ ο Γ.Κ. μετατίθεται -με αξίωση πάλι της Πύλης- στην Μητρόπολη Αμασείας της Σαμψούντας (Αμισό). Το 1912 εκλέγεται Τοποτηρητής του Οικουμενικού Θρόνου και προβάλλεται ως ο πιθανότερος νέος Πατριάρχης. Θα μείνει ωστόσο στην Αμάσεια για 14 χρόνια (5.2.1908 μέχρι 27.10.1922). Το 1914 αρχίζουν οι συστηματικοί διωγμοί Ποντίων και Αρμενίων με τα «εργατικά τάγματα» [τα αποκαλούμενα τουρκιστί αμελέ ταμπουρού αποτελούσαν στην ουσία «τάγματα» εξόντωσης] ως αποτέλεσμα των αληθινών προθέσεων του εκτουρκισμού από τους Νεότουρκους.
Ενέργειες σαν κι αυτήν θα καταρρίψουν σαν χάρτινο πύργο την ουτοπία της επιβίωσης της αρμονικής και ειρηνικής συνύπαρξης-συνεργασίας του μωσαϊκού εθνοτήτων και πολιτισμών μέσα στα όρια επικράτειας της οθωμανικής αυτοκρατορίας [όπως π.χ. την φαντασιώθηκε με το Ανατολικό της Όραμα» η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως» των Σουλιώτη-Δραγούμη] . Σφαγές, δηώσεις, διωγμοί, απαγχονισμοί και πυρπολήσεις οικιών, αλλοεθνών ή αλλοθρήσκων συμπληρώνουν το σκηνικό. Το 1917 ο Γερμανός Καραβαγγέλης συμμετέχει πλέον ενεργά στην συγκρότηση ανταρτικών ομάδων εναντίον των Οθωμανών. Με εντολή του Ταλαάτ Πασά φυλακίζεται και εκτοπίζεται για αρκετές μέρες τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα, όταν ο ελληνικός στρατός βρίσκεται πια στην Μικρά Ασία, ο Καραβαγγέλης ζητά, στα μέσα του Αυγούστου του 1921, απεγνωσμένα βοήθεια αντιπερισπασμού από το ελληνικό κράτος και απευθύνεται γι’ αυτό και στον παλαιό του φίλο Δημήτριο Γούναρη. Το υπό τον Δούσμανη Γενικό επιτελείο όμως έχει αλλιώτικη άποψη και αρνείται κάθε ανάμιξη.
Ο Καστορίας Γερμανός Καραβαγγέλης (1900-1908). |
Η ήττα στον Σαγγάριο και η Μικρασιατική καταστροφή βρίσκουν τον Πρωτοσύγκελό του Πλάτωνα Αϊβαζίδη απαγχονισμένο στην Σαμψούντα, τον δε φίλο και συμμαθητή του Χρυσόστομο Καλαφάτη, Μητροπολίτη Σμύρνης, σφαγιασμένο από το εξαγριωμένο πλήθος των Τούρκων. Ο Καραβαγγέλης ζητά να καταστραφούν και πάλι οι κώδικές του για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων ως τυχόν αποδεικτικά στοιχεία της δράσης του.
Στις 25.11.1921 ο Γερμανός Καραβαγγέλης -έχοντας μάλιστα στην διάθεσή του οκτώ ψήφους επισκόπων και την δυνατότητα να ψηφίσει για λογαριασμό τους- παραιτείται υπέρ του Μητροπολίτη Αθηνών Μελετίου Μεταξάκη από την διεκδίκηση του Πατριαρχικού θρόνου⁹. Σε ολόκληρο το διάστημα μέχρι τον Ιούλιο του 1923 -οπότε ο Μεταξάκης παραιτείται του Πατριαρχικού θρόνου- ο Καραβαγγέλης αναλαμβάνει διάφορες αποστολές στα Βαλκάνια. Όταν ο Μουσταφά Κεμάλ εισέρχεται την Κωνσταντινούπολη, αυτός βρίσκεται στην Κωνστάντζα σε επίσημη τελετή της βασιλικής οικογένειας της Ρουμανίας εκπροσωπώντας το Πατριαρχείο. Επιστρέφοντας από εκεί, κατά τη στιγμή του ελλιμενισμού του πλοίου που τον μεταφέρει, ειδοποιείται με απεσταλμένο από το Φανάρι να μην αποβιβασθεί αλλά να αναχωρήσει αμέσως προς την Αθήνα ώστε να αποφύγει την σύλληψή του από τους Τούρκους. Ο ίδιος τον πληροφορεί ότι έχει εκδοθεί θανατική καταδίκη σε βάρος του για την επαναστατική του δράση στον Πόντο.
Φθάνει λοιπόν στην Αθήνα το 1923 όπου και προαλείφεται ως βέβαιη η εκλογή του στο θρόνο του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος. Πλην όμως ο Στυλιανός Γονατάς της «Επαναστατικής Επιτροπής» έχει διαφορετική γνώμη και επιβάλλει τον Χρυσόστομο Παπαδόπουλο στη θέση αυτήν. Στον Γερμανό Καραβαγγέλη δίδεται η Μητρόπολη Ιωαννίνων όπου και θα παραμένει λίγους μήνες (μέχρι τον Απρίλιο του 1924). Τότε εκλέγεται Μητροπολίτης Ουγγαρίας σε μια θέση χωρίς καν ποίμνιο. Μετονομάζεται και σε Έξαρχο Κεντρώας Ευρώπης ενώ του αποδίδεται ισοβίως και ο τίτλος του Μητροπολίτη Αμασείας. Μέχρι το 1935 (χρονιά του θανάτου του) ο Γ.Κ. επιτελεί σημαντικό οργανωτικό και ποιμαντικό έργο, όπως έχει καταδείξει στην άρτια εργασία του [την μοναδική απ’ όσο γνωρίζω υπάρχουσα Μονογραφία για τον Γ.Κ.] ο κυρός Μητροπολίτης Αυστρίας Μιχαήλ Θ. Στάικος¹⁰.
Ο Γ. Καραβαγγέλης θεωρούσε πάντοτε την θέση αυτήν ως κανονικό εκτοπισμό και την νέα του πατρίδα ως «τόπον εξορίας» πράγμα που δεν έπαψε ποτέ (παράδειγμα και η ιδιόγραφη διαθήκη του) να διακηρύσσει με πικρία και απογοήτευση προς κάθε κατεύθυνση και σε κάθε ευκαιρία¹¹.
Πεθαίνει από αποπληξία του εγκεφάλου (=εγκεφαλικό επεισόδιο) ενώ βρίσκεται στη λουτρόπολη Baden, σε απόσταση 30 χλμ από τη Βιέννη, στο Ξενοδοχείο Grand hotel Bristol στις 11 Φεβρουαρίου 1935. Κηδεύεται στο παρεκκλήσιο του κεντρικού νεκροταφείου της Βιέννης σε στενό οικογενειακό κύκλο ιερουργούντος του Αρχιμανδρίτη Αγαθαγγέλλου Ξηρουχάκη, ιερατικού προϊσταμένου της κοινότητας της Αγίας Τριάδας Βιέννης, στο ελληνικό τμήμα (section 30A, θέση7A του νεκροταφείου). Η κοινότητα των ελλήνων της Βιέννης δεν συμμετέχει και από τους επίσημους εκπροσώπους της περνά αθορύβως και αγογγύστως το θέμα (φαίνεται πως ο Γ. Καραβαγγέλης διατηρούσε μάλλον τυπικές σχέσεις με την Κοινότητα κατά την διάρκεια της θητείας του όπως παρατηρεί ο Στάικος).
Ο πρόεδρος της Κοινότητας και πρέσβης επί τιμή Κωνσταντίνος Θεόδωρος Νικολάου Δούμπας [μέλος της γνωστής οικογένειας των σημαντικών Ελλήνων και ανεψιός του μαικήνα της τέχνης και ευεργέτη της πόλης της Βιέννης Νικολάου Δούμπα] αναφερόμενος στα πρόσωπα της κοινότητας που είχαν αποβιώσει κατά την παρελθούσα χρονιά για τον Γ.Κ. επί βραχύ σημείωσε το εξής: «Περαιτέρω αποτελεί καθήκον μου να αναμνησθώ του αποθανόντος Αρχιεπισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη, διά του θανάτου του όποιου ή Κοινότης μας απώλεσεν ένα εξαίρετον φίλον και υποστηρικτήν».
Στην Ελλάδα σιωπή απόλυτη. Ο ελληνικός Τύπος δεν ασχολείται διόλου εκτός από την εφημερίδα Εστία η οποία δημοσιεύει τη γνωστή φωτογραφία του Γ. Καραβαγγέλη με τον πρωτοσύγκελό του Πλάτωνα Αϊβαζίδη παρά τον τάφον του Π. Μελά, μαζί με την αναγγελία του θανάτου εκ μέρους της οικογενείας του εκλιπόντος και του αφιερώνει νεκρολογία με τον τίτλο «Εις εκλιπών Ιεράρχης - Ό Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης - Η δράσις του ως Έλληνος», στην οποία, όμως, έχει αποσιωπηθεί τελείως η αρχιερατική διακονία του ιεράρχη στην Κεντρική Ευρώπη.
Η εκτέλεση της διαθήκης του Γ.Κ. συνάντησε μάλλον αρκετά προβλήματα, όπως μας αναφέρει με λεπτομέρεια στην διατριβή του ο κυρός Μητροπολίτης Αυστρίας Μιχ. Θ. Στάικος¹²:
Ο ιστορικός Σταύρος Θ. Ανεστίδης σημειώνει¹³ σχολιάζοντας υλικό του Αρχείου του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών που αφορά τον Γ. Καραβαγγέλη: […] «Στη μορφή του Καραβαγγέλη, πέραν της ηρωικής όψεως, αποτυπώνεται και η τραγική. Ο ιεράρχης, ο οποίος αφιέρωσε τις δυνάμεις και τη ζωή του στην εξυπηρέτηση των εθνικών -όπως εκείνος επίστευε- συμφερόντων, πέθανε στη Βιέννη εξόριστος απ’ την Καστοριά, απ’ την Αμάσεια, απ’ την Κωνσταντινούπολη, υποχρεωμένος, επί μακρόν να επιβιώσει με ένα γλίσχρο ποσόν» για το οποίον τον έκρινε άξιο η ελληνική πολιτεία. Βεβαίως, στα χρόνια εκείνα, με νωπές σχεδόν τις τραυματικές εμπειρίες από την Μικρασιατική καταστροφή, το ελληνικό κράτος είχε λόγους να απαρνηθεί τις ιδεαλιστικές εξάρσεις του ταραχώδους παρελθόντος του. Αφ’ ετέρου το Οικουμενικό πατριαρχείο, υπό το καθεστώς που του επεφύλαξε η συνθήκη της Λωζάνης, πώς μπορούσε να αποκαταστήσει ένα τέκνο του ταυτισμένο με τον ελληνικό αλυτρωτισμό; Η περίπτωση του Γερμανού Καραβαγγέλη, με τη θλιβερή της κατάληξη, αποτελεί καλή αφορμή για περίσκεψη ως προς τη διαπλοκή της εκκλησίας με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις της κοσμικής εξουσίας. Ο ίδιος άλλωστε στερήθηκε τον ύψιστο βαθμό της ιεραρχίας επειδή τα πολιτικά κριτήρια της ελληνικής κυβερνήσεως προέκριναν τότε, τον Μελέτιο Μεταξάκη ως Πατριάρχη. Η Ορθόδοξη εκκλησία δεν μπορεί να περιφρουρήσει τον οικουμενικό της χαρακτήρα και να επιτελέσει, χωρίς περισπασμούς το πνευματικό της έργο απτόμενη του χιτώνος του σύγχρονου εθνικού κράτους. Εν τούτοις και σήμερα, απαντώνται ιεράρχες, οι οποίοι αντιπαρέρχονται, με το λόγο και τις πρωτοβουλίες τους, την αντινομία μεταξύ των πνευματικών αξιών, του υπερβατικού προσανατολισμού και της οικουμενικότητας του χριστιανισμού και των αξιών του εθνικισμού έντονα εγκόσμιων και συχνά βίαιων». (Η υπογράμμιση από τον συντάκτη του κειμένου).
Ο Αμασείας Γερμανός (1908-1922). |
Το 1959 γίνεται η εκταφή των οστών του Γερμανού Καραβαγγέλη -ύστερα από σύντομη σχετική αλληλογραφία- αφού το ελληνικό κράτος δεν επιθυμεί να αναλάβει να καταβάλλει εκείνο εφεξής την δαπάνη για την διατήρηση του τάφου του στο κεντρικό Νεκροταφείο της Βιέννης. Ύστερα από αίτημα των κληρονόμων του και με πρωτοβουλία της Εταιρείας Μακεδονικών σπουδών, στις 14 Ιουνίου του 1959 τα οστά του ιεράρχη μεταφέρονται, με τιμές, μέσα σε δρύινη λειψανοθήκη, έχοντας ταξιδέψει αεροπορικώς από την Βιέννη στην Θεσσαλονίκη. Στην πόλη της Καστοριάς σχηματίζεται μεγαλειώδης πομπή και, μετά τις εκδηλώσεις τιμής που ακολουθούν, αυτά τοποθετούνται σε ειδική κρύπτη κάτω τον ανδριάντα του -τον φιλοτεχνημένο από τον γλύπτη Λάζαρο Λαμέρα. (Εδώ και είκοσι περίπου χρόνια, τα οστά του ιεράρχη έχουν μετακινηθεί σε καινούργιο τάφο που ανεγέρθηκε πίσω από τον Μητροπολιτικό Ναό).
Το 1959 η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών και το Ι.Μ.Χ.Α. είχαν εκδώσει μέρος των «Απομνημονευμάτων του Γερμανού Καραβαγγέλη» [ο Μακεδονικός Αγώνας], όπως αυτά περισώθηκαν στο Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα, σε 3.000 αντίτυπα με –προβληματική– επιμέλεια (χωρίς καν στοιχειώδη σχολιασμό) εκ μέρους του ιστορικού Βασιλείου Λαούρδα, πρόλογο του Στιλπ. Κυριακίδη και εισαγωγή του Κλεόβουλου Τσούρκα (ο οποίος υποπίπτει σε κάποιο σοβαρό σφάλμα παρανάγνωσης και επίσης καταθέτει μια, απολύτως ελεγχόμενη για την ακρίβειά της… παιδική μνημονική του ανάκληση/μαρτυρία). Επίσημη και αξιοπρεπέστερη επανέκδοση δεν θα συμβεί ξανά αλλά μια πρόχειρη και ελλιπής ανατύπωση θα γίνει από τον εκδοτικό οίκο «Μπαρμπουνάκης» με πρόλογο του λόγιου πολιτικού από την Κοζάνη Μιχ. Παπακωνσταντίνου τον Δεκέμβριο του 1980.
Η γραμματεύς της Πηνελόπης Δέλτα (από το 1932 ως το 1935), θυγατέρα του Μακεδονομάχου και ιατρού Λουκά Μπέλλου, η Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδου εκδίδει από τις εκδόσεις «Τροχαλία» τον Μάϊο του 1992 σε έναν τόμο, μαζί με άλλες μαρτυρίες Μακεδονομάχων, «Τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη». Στον πρόλογο του βιβλίου, σπάζει τη σιωπή της, εκφράζει την πικρία της για την απουσία οιασδήποτε αναφοράς στο πρόσωπό της στην έκδοση της ΕΜΣ, αποκαλύπτει στοιχεία που αφορούν την συνολική εργασία της και την προσωπική της συμβολή. Μας δίδει πληροφορίες για τον τρόπο δημιουργίας του υλικού, την σύνταξή του και την «καλλιεπή» (sic) εκ μέρους της παρουσίασή του, προτού αυτό εκδοθεί ή παραδοθεί στην παραγγελιοδόχο/ εργοδότριά της Πηνελόπη Δέλτα και κατά συνέπεια στο αρχείο που φέρει το όνομα εκείνης.
Οι εκδόσεις που αναφέρθηκαν θα αποτελέσουν και τον κύριο κορμό της ενασχόλησής μας παρακάτω.
(συνεχίζεται)
Σημειώσεις-παραπομπές
9. Ο Πατριάρχης Μελέτιος ο Δ΄ που υπηρέτησε στα καθήκοντά του μέχρι το 1923 οπότε και παραιτήθηκε, ειρωνικά αποκαλούνταν ως... «Βενιζέλος με ράσα». Η Ιερά Σύνοδος στην Αθήνα θα απαγγείλει κατηγορίες σε βάρος του όπως «επί επιβάσει εις τον Μητροπολιτικό θρόνον Αθηνών και χρήσει προς τούτο κοσμικής και δη επαναστατικής εξουσίας κατά παράβασιν των Ι. Κανόνων»].
10. Μιχαήλ Θ.Στάϊκου, Μητροπολίτου Αυστρίας, Εξάρχου Ουγγαρίας και Μεσευρώπης «Ο Μητροπολίτης Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης ως Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης (1924-1935)»- Διδακτορική διατριβή που υποβλήθηκε εις το τμήμα της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ.-1999.
11. «Όχι! όχι! όχι! Για μένα η Βιέννη είναι η εξορία μου! Γι’ αυτό κι όποτε μπορώ, έρχομαι και περνώ μερικούς μήνες εδώ στην Αθήνα. Για να ξεχνώ...».
12. Στην μελέτη του Μιχαήλ Θ.Στάϊκου συναντήσαμε τα παρακάτω επίσης ενδιαφέροντα:
[…] Κατά την έξαδέλφην του Γ. Καραβαγγέλη Πηνελόπη Στυλιανοπούλου τό γένος Καραβαγγελη, Αθηνά Φιλιππίδου, τα άμφια του Μητροπολίτου Γερμανού, πλην ορισμένων, τα όποια υπό της αδελφής του 'Αφροδίτης Χαρισιάδου επωλήθησαν εις τρίτους ή εδόθησαν εις τας άλλας αδελφάς του ως ενθύμιον, προσεφέρθησαν εις το Μουσείον της Μητροπόλεως κατά μίαν εκδοχήν της Καστοριάς και κατ’ άλλην της Κορυτσάς. Κατά πληροφορίαν του Γεν. 'Αρχιερατικού Επιτρόπου, Πρωτοπρεσβυτέρου Νικολάου Άντωνιάδου, προς τον γράφοντα, την 17.4.1997, εις το Μουσείον της Ιεράς Μητροπόλεως Καστορίας φυλάσσονται η πολύτιμος αρχιερατική μίτρα του Μητροπολίτου Γερμανού, αποτελούσα δώρον των εν Παρισίοις Καστοριέων, καθώς και έτερα άμφια αυτού, των οποίων, όμως, τυγχάνει άγνωστος ό τρόπος, διά του οποίου περιήλθον ταύτα εις το Μουσείον.
[...] Τάς δε εις χείρας του ιατρού εν Βιέννη 'Εμμανουήλ Δημητριάδου*, κατοικούντος εν τη 'Εκκλησία Αγίας Τριάδος, κατατεθειμένας 4 εικόνας των 4 Ευαγγελιστών Βενετικής ή Φλαμανδικής τέχνης κατά πάσαν πιθανότητα του 17ου αιώνος αφήνω εις το Μουσείον του εν Αθήναις αειμνήστου Μπενάκη.(από την διαθήκη του Γ.Κ.)
[...] Ως προς την τύχην των υπό του Μητροπολίτου Γερμανού κληροδοτηθεισών εικόνων των τεσσάρων Ευαγγελιστών, κατά πληροφορίαν του Διευθυντού του Μουσείου Μπενάκη, Αγγέλου Δεληβοριά, προς τον γράφοντα, την 14ην Απριλίου 1997, αύται ουδέποτε περιήλθον εις την κατοχήν του ως άνω ιδρύματος.
* Σημ. του συντάκτη: Αξίζει εδώ πάντως να σημειωθεί ότι η μεν διαθήκη του Καραβαγγέλη συντάχθηκε το 1933 ο δε Δρ. Εμμανουήλ Δημητριάδης που εκτελούσε και χρέη ιεροψάλτου, στην Κοινότητα της Αγίας Τριάδος των ελλήνων της Βιέννης, απεβίωσε λίγο νωρίτερα από τον Γερμανό Καραβαγγέλη (πιθανότατα το 1934).
13. Σχόλια στο βιβλίο Μιχαήλ Εμμανουηλίδη, Εξέχοντες Αιολείς Ιεράρχαι. Γερμανός Καραβαγγέλης. Αθήνα 1962.
Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 2 Δεκεμβρίου 2016, αρ. φύλλου 863
Αυτός ήταν ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ Καστοριάς!
ΑπάντησηΔιαγραφήΘα τον γνωρίσουμε καλύτερα μέσα από τα απομνημονευματα του
ΑπάντησηΔιαγραφήΤΙ ΕΝΝΟΕΙΣ ΑΓΑΠΗΤΕ;
Διαγραφήα υ τ ό χ θ ω ν
...και μάθε να διαβάζεις!
ΔιαγραφήΠου μπορώ να βρω τα Ποντιακσ του ΓΚ;;;
ΑπάντησηΔιαγραφήΕίχαν τυπωθεί από τις εκδόσεις Τροχαλία που εδώ και πολλά χρόνια έχουν κλείσει. Φοβάμαι πως μόνον σε παλαιοβιβλιοπωλεία ή Δημόσιες Βιβλιοθήκες πια θα το βρείτε...
ΔιαγραφήΕπιχειρείστε από εδώ
Διαγραφήhttps://www.bibliodiphis.gr/el/categories-list/istoria/viografies-portreta/%CE%BC%CE%BF%CF%81%CF%86%CE%B5%CF%83-%CE%BC%CE%B1%CE%BA%CE%B5%CE%B4%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B1%CF%87%CF%89%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%84%CE%B1-%CF%80%CE%BF%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B3%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%B7