ΕΛΕΝΗΣ ΒΑΦΕΙΑΔΟΥ-ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ: Το σπίτι Σαχίνη στο Απόζαρι

ΟΔΟΣ 30.11.2017 | 912

Ξέρεις τὰ σπίτια πεισματώνουν εὔκολα, σὰν τὰ γυμνώσεις¹ 

Γ. Σεφέρης

Μὲ τὴν ἐπικράτηση τῶν Βυζαντινῶν, οἱ εὐγενεῖς τιτλοῦχοι ἔχτιζαν στὴν Καστοριὰ τὰ μεγάλα «ὑπερύψηλα» σπίτια, τὰ περίφημα παλάτια μὲ τοὺς ίδιωτικοὺς ναοὺς. Σ’ αὐτὴ τὴν πόλη ἡ φύση τοῦ πετρώδους ἐδάφους της ὅπως καὶ ἠ φυσικὴ ἀλλὰ καὶ ἡ τεχνητὴ ὀχύρωσή της, προφυλαγμένης ἀπὸ ἐξωτερικοὺς κινδύνους τοὺς παρεῖχε ἀσφάλεια ζωῆς. 

Ὁ Φαίδων Κουκουλὲς² στὸ βιβλίο του «Περί τὴν Βυζαντινήν οἰκίαν» (1936) ἔγραφε: «Ἄν καὶ ὁ χρόνος, ἡ φθορὰ καὶ ἡ μεταποίηση ἐπέφερε σπουδαῖες μεταβολὲς στὰ ἀρχοντικὰ αὐτὰ σπίτια, παρ’ ὅλα αὐτὰ βρίσκουμε νὰ σώζεται ἄριστα καὶ στὴν Καστοριὰ ἡ Βυζαντινὴ κατοικία».

Πράγματι ὅλα αὐτὰ τὰ περίφημα παλάτια στὴν πορεία τῶν χρόνων καὶ στὶς ἀλλαγὲς, ποὺ ἀκολούθησαν καταστράφηκαν καὶ στὴν πόλη δὲν βρίσκεται σπίτι πρὸ τοῦ 1720· τὰ μόνα, ποὺ ἀπόμειναν τοῦ 1700 εἶναι τοῦ Κυρ Μιχάλη καὶ τοῦ Θεοχάρη Μάλκου.

Κτισμένο στὸ Ἀπόζαρι τὸ 1750 ἀπὸ τὸν καστοριανὸ ἄρχοντα Θεοχάρη Μάλκο, τὸ σπίτι ἦταν ὑπερύψηλο, ἐκτὸς ἀπὸ τὸ ἰσόγειο διατηροῦνται καὶ ἄλλα τρία πατώματα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα τά δύο ἐντελῶς ἐπισκευασθέντα κατόπιν. Στὴν ὀροφή ὑπάρχει ἕνα θαυμάσιο τετράγωνο ξυλόγλυπτο διακοσμημένο. Ὑπάρχει ἀκόμη στὸν ὄροφο αὐτὸν ἕνα τζάκι τέλειο εἶδος Μπουχαρί καὶ ἕξι μοναδικὰ βιτρὼ φερμένα ἀπὸ τὴ Βιέννη. Στὸ ἰσόγειο δύο μεγάλες πόρτες τοξοειδεῖς καὶ μία μεσαία, ἡ μεγαλύτερη τοῦ σπιτιοῦ.

Ἀκριβῶς ἀπέναντι εἶναι ἡ ἐκκλησία τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ποὺ ἔχει ἐξωτερικὰ τὴν ὄψη ιδιωτικῆς κατοικίας, ἐκκλησάκι τοῦ 14ου αἰῶνος, ὅπως τὸ συμπεραίνει κανεὶς ἀπὸ τὴν ἐπιγραφή, ποὺ ὑπάρχει ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου. Στὴ μεγάλη αὐτὴ ἐπιγραφή διακρίνονται πέντε σειρὲς γραμμάτων, τόσο κατεστραμμένες ἀπὸ τὰ χρόνια, ποὺ πλέον δὲν διαβάζονται, ἐκτὸς ἀπὸ ἐλάχιστα γράμματα: ΣΥΝ...ΚΤΙΤ(Ο)Ρ(Ο)ν... καὶ ϛ΄ΩΝ (=7850³) δηλ. 1342 μ.Χ. Δεξιὰ τῆς εἰσόδου ὑπάρχει εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Νικολάου⁴ καὶ ἀριστερὰ ἄλλη εἰκόνα τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Νέου, μὲ σγουρά μαλλιὰ. Ἴσως, ὅπως γράφει ὁ ἀείμνηστος Γυμνασιάρχης Παντελής Τσαμίσης, πρόκειται γιὰ τὸν ἅγιο Νικόλαο ἐκ Σμύρνης, ποὺ μαρτὐρησε τὸ 1657. Ὁ ἴδιος συγγραφέας (Π. Τσαμίσης) εἶναι αὐτὸς ποὺ περιέγραψε καὶ τὴν ἐπιγραφὴ ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου.

ΟΔΟΣ 30.11.2017 | 912 | σ.11

Τὸ σπἰτι τοῦ Θεοχάρη Μάλκου κάποτε πουλήθηκε στὸν Κυρ Ἀναστάση Κύρου ἢ Κύρτσου, ἀπὸ τὴ Νάουσα, ποὺ εἶχε ἔρθει στὴν Καστοριὰ μετὰ τὴν καταστροφή τῆς Νάουσας ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ὁ Κύρου παντρεύτηκε στὴν Καστοριὰ τὴν Ἀγνούλα Δράσκα γνωστὴ ἀρχόντισσα τῆς πόλης. Τὸ πατρικό της σπίτι, σπίτι τοῦ Ναούμ Δράσκα, ἦταν δίπλα στὸ ἀρχοντικὸ Θεοδότας Δ. Ἀϊβάζη , χτισμένου τὸ 1825-26).

Ὁ Γεώργιος Δράσκας ὑπῆρξε μεγάλος εὐεργέτης τῶν σχολῶν τῆς Καστοριᾶς. τὰ χρόνια ἐκεῖνα στὶς εὐχὲς⁵, ποὺ ἀντάλασσαν μεταξύ τους οἱ Καστοριανοὶ, ἀνάμεσα στὶς ἄλλες πρόσθεταν καὶ τὴν ἐξῆς εὐχή: «Νἄχεις τοῦ Δράσκα τὰ καλὰ!».
Ὁ γιὸς τοῦ Δράσκα ὁ Ναούμ ἦταν κι’ αὐτὸς ἕνας ἀπὸ τοὺς εὐεργέτες τῶν σχολῶν τῆς πόλης. Ὁ ἄλλος γιός του, ὁ Δαμιανὸς (Δαμιανὸς Γεωργίου), σπούδασε γιατρὸς στὴν Εὐρώπη. 

Στὰ ἀπομνημονεύματά του ὁ Παναγιώτης Παπα-Ναούμ γράφει μεταξὺ ἄλλων ὅτι: δὲν ἦταν λίγοι οἱ Ἕλληνες σπουδαστὲς, ποὺ μὲ δική του προτροπὴ πῆγαν στὴ Λειψία νὰ σπουδάσουν καὶ βρῆκαν πρόθυμη φιλοξενία στὸ ἐκεῖ ἀνοιχτὸ σπιτικὸ τῶν ΠαπαΝαούμ. Ἀνάμεσα σὲ πολλοὺς ἄλλους ἀναφέρει τὸν Ἰωάννη Γεννάδιο, τὸν Σταμάτη Κλεάνθη καὶ βέβαια τὸν Δαμιανὸ Δράσκα, κατὸπιν Δαμιανὸ Γεωργίου, ὁ ὁποῖος μὲ τὴν ἐπιστροφή του στὴν Ἑλλάδα διορίστηκε καθηγητὴς τῆς Ἀνατομικῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Εἶχα κάποτε τὴν τύχη νὰ δῶ τὸ πορτραῖτο του στὸ Πανεπιστήμιο⁶ μεταξύ ἄλλων καθηγητῶν καθὼς καὶ τὸ θαυμάσιο πορτραῖτο τοῦ Ἀθανασίου Ρουσόπουλου καθηγητοῦ τῆς Ἀρχαιολογίας. Ὁ Δαμιανὸς Γεωργίου ὑπῆρξε ἐπίσης γιὰ πολλὰ χρόνια Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ Κληροδοτήματος Κωνσταντίνου Βέλλιου. Πέθανε τὸ 1896.

Ἀπ’ αὐτὴ τὴν ξακουστὴ οἰκογένεια προέρχονταν ἡ Ἀγνούλα Δράσκα, ποὺ παντρεύτηκε τὸν Ἀναστάση Κύρου, ὅπως ἀναφέραμε προηγουμένως, Ὁ Ἀναστάσης ὑπῆρξε ἔμπορος γουναρικῶν καὶ ἦταν πολυταξιδεμένος. Ἀπὸ τὰ ταξίδια του στὴ Βιέννη ἔφερνε στὸ σπίτι του πολύτιμα ἀντικείμενα, ὅπως χρυσοποίκιλτα σερβίτσια κλπ. Τὰ φλυτζάνια τοῦ καφέ, ποὺ διατηροῦνται ὡς σήμερα ἔχουν ἐπάνω τους μὲ χρυσὰ κεφαλαῖα γράμματα τὰ ἀρχικἀ τοῦ ὀνόματός του: Α. Κ. 

Στὸ σπίτι διασώθηκε μεταξὺ ἄλλων καὶ ἕνα πολὺ ἐνδιαφέρον ἀντικείμενο, μἰα Λαβίδα Λειτουργίας⁷ ἡ ὁποία στὴ μιά ὄψη φέρει παράσταση πουλιοῦ με ἀνοιχτὰ φτερὰ⁸ καὶ στὴν ἄλλη τὸ Σταυρό με τὴ χρονολογία 1745. Προφανῶς προορίζονταν ἀπὸ τὸ νοικοκύρη τοῦ σπιτιοῦ για χρήση στὸν Ἅγιο Νικόλαο, τὸ ἐκκλησάκι ποὺ ἀνῆκε στὴ φροντίδα τους. Ἦταν κατὰ κάποιο τρόπο τὸ δικό τους ἐκκλησάκι, ὅπως ἀπὸ χρόνια θέλανε νὰ τὸ ἀποκαλοῦν καὶ οἱ ἄνθρωποι, ποὺ ἔχτισαν τὸ σπίτι ἀλλὰ καὶ οἱ ἑπόμενοι. Τὸ σπίτι τὸ στόλιζε καὶ ἕνα ὡραῖο πορτραῖτο τῆς Κυρα-Νούλας, ζωγραφισμένο ἀπὸ κάποιον ταλαντοῦχο ἀπόγονό τους.

ΟΔΟΣ 30.11.2017 | 912 | σ.12

Τὴν Ἀρχόντισσα Νούλα (φωτογραφία δεξιά) τὴν ἀποκαλοῦσαν καὶ «Ἀμαζόνα»· λέγανε, πὼς τὴ βλέπανε νὰ ἀνεβαίνει στὸ ἄλογο μὲ ἀνδρικὸ τρόπο. Ὅταν κὰποτε ἔπεσε ἀπὸ τὸ ἄλογο ἔσπασε τὸ πόδι της καὶ γι’ αὐτὸ κρατοῦσε, μέχρι ποὺ πέθανε, ἕνα μπαστούνι καὶ μ’ αὐτὸ ἀπειλοῦσε ὅποιον κατὰ τὴ γνώμη της δὲν συμπεριφέρονταν καθὼς πρέπει ἢ δὲν ἦταν πειθαρχημένος. Πασίγνωστη στὴν πόλη γιὰ τὸν αὐταρχικό της χαρακτῆρα. Στὰ νιάτα της ταξίδευε συχνὰ στὴν Εὐρώπη. Στὴν Ἀθήνα εἶχε στενὲς σχέσεις μὲ τὸ παλάτι, ὅπου ἦταν πάντα εὐπρόσδεκτη καὶ τιμώμενο πρόσωπο.

Ἡ κόρη τῆς Νούλας καὶ τοῦ Ἀναστάση Κύρου, ἡ Ἀννούλα, παντρεύτηκε τὸν Γεώργιο Σαχίνη. Γιὰ τους Σαχίνη ὑπῆρχε φήμη ὅτι προέρχονταν ἀπὸ τὴ Σιάτιστα, ἀλλὰ κατὰ μιὰ ἄλλη ἐκδοχή προέρχονταν ἀπὸ τὴν Ὕδρα. Ἀπὸ τοὺς γιοὺς τοῦ ζεύγους ὁ Δούκας παντρεύτηκε τὴν Περσεφόνη Παπακωνσταντίνου (Παπανάνου) ἀπὸ τὴν Κορησσό, οἰκογένειας ἐγκατεστημένης στὴ Θεσσαλονίκη, ὅπου εἶχαν φοῦρνο. Ἡ Κυρα-Νούλα δεν καλοδέχτηκε στὸ σπιτικό της τὴ νύφη⁹.

Ὁ Δούκας Σαχίνης, ὁ ἄντρας τῆς Περσεφόνης, ταξίδευε συχνὰ γιὰ ἐμπορικοὺς λόγους στὴν Ἀμερικὴ καὶ τὴ Ρουμανία, ὅπως συνηθίζονταν ἐκεῖνο τὸν καιρό. Σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ ταξίδια του στὸ Βουκουρέστι, ὅπως διηγόνταν κατὰ τὴν ἐπιστροφή του, κάποιος τὸν πληροφόρησε γιὰ μιὰ κυρία ἀπὸ τὸ Κάστρο (Καστοριά), ποὺ ζοῦσε ἐκεῖ. Πῆγε νὰ τὴ γνωρίσει καὶ στὴν κουβέντα ἐπάνω τοῦ μίλησε γιὰ τὸ σπίτι τους στὴν Καστοριὰ, ποὺ τὸ εἶχε χτίσει ὁ Θεοχάρης Μάλκος τὸ 1750. 

Τὸ πούλησαν ὅταν ἐγκατέλειψαν ὁριστικὰ τὴν Καστοριὰ γιὰ νὰ ἐγκατασταθοῦν στὸ Βουκουρέστι. Τοῦ ἔδειξε καὶ τοὺς τίτλους τῆς ἀγοραπωλησίας, ποὺ τοὺς διατηροῦσε πάντοτε σὰν μιὰ νοσταλγικὴ ἀνάμνηση. Δὲν συνέχισε περαιτέρω τὴν ἀφήγηση.

Σύμφωνα μὲ ἱστορικὰ ντοκουμέντα (Π.Τσαμίσης) ἡ οἰκογένεια Μάλκου—τὸ ὄνομα συναντᾶται στὸν κατάλογο ἐπιτρόπων τῆς Καστοριᾶς—εἶχε δύο θυγατέρες ξακουστὲς γιὰ τὴν ὀμορφιά τους, τὴ Νίτσα καὶ τὴν Σιούσια. Πανέμορφες! Οἱ πολλοὶ θαυμαστὲς τῶν κοριτσιῶν χριστιανοὶ καὶ μουσουλμάνοι τρόμαξαν τοὺς γονεῖς τους. Γιὰ τὸ φόβο πιθανῆς ἁρπαγῆς τους, ἔσπευσαν νὰ τὶς παντρέψουν μὲ δύο τίμια καὶ γενναῖα παλικάρια ἀπὸ Καστοριανὲς οἰκογένειες καὶ αφοῦ πούλησαν καὶ τὸ σπίτι τους ὅλοι μαζὶ ξενιτεύτηκαν.

Ὁ τελευταῖος ἔνοικος τοῦ σπιτιοῦ σὰν μόνιμος κάτοικος ἦταν ὁ Γεώργιος Σαχίνης μὲ τὴ σύζυγό του Εὐτυχία καὶ τὴν κόρη τους Περσεφόνη.

Στὸ ἀρχοντικὸ αὐτὸ σπίτι, ποὺ τώρα πλέον καταρρέει, ὑπῆρχαν πάρα πολλὰ πολύτιμα βιβλία καὶ πάρα πολλὲς χειρόγραφες μεμβράνες ἀνυπολόγιστης ἀξίας, τὰ ὁποῖα κάηκαν κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας. 

Ὑποσημειώσεις:

1. Γ. Σεφέρης. Κίχλη Α΄, τὸ σπίτι κοντὰ στὴ θάλασσα.
2. Π. Τσαμίση:Ἡ Καστοριὰ καὶ τὰ Μνημεῖα της (1949).
3. ἔτος ἀπὸ κτίσεως κόσμου ὅπως χρονολογοῦσαν τότε. Σημερινή χρονολογία 1342 μ.Χ.
4. Τοῦ γνωστοῦ Ἐπισκόπου Μύρων Λυκίας προστάτη τῶν ναυτικῶν.
5. Ὅπως μὲ πληροφόρησε ὁ Σπύρος Ἀναγνώστου, συγγραφέας τοῦ Ἀπόζαρι τῆς ψυχῆς, Καστοριὰ 2010.
6. Στὸ Κτίριο Κωστῆ Παλαμᾶ, τῆς ὁδοῦ Ἀκαδημίας.
7. Τὸ χρυσὸ κουταλάκι τῆς Θείας Μεταλήψεως.
8. Προφανῶς περιστερά σύμβολο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.
9. Σύζυγο τοῦ ἐγγονοῦ της.

Πηγὲς: 

• Τὸ βιβλίο τοῦ ἀειμνήστου Γυμνασιάρχου καὶ ἐπιμελητοῦ ἀρχαιοτήτων Παντελῆ 
Τσαμίση: Ἡ Καστοριὰ καὶ τὰ Μνημεῖα της (1949, Βραβεῖο Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν)
• Προφορικὲς πληροφορίες ἀπὸ τὴν ἀλησμόνητη Εὐτυχία Σαχίνη γιὰ τὸ σπίτι τους.

Φωτογραφίες:

-Στις 16 Μαΐου 2002, αρ. φύλλου 170, η ΟΔΟΣ έφερε στο φως της δημοσιότητας το αρχοντικό Σαχίνη. Οι φωτογραφίες (του 2001) λόγω σκότους ελήφθησαν με υπέρυθρες ακτίνες από βιντεοκάμερα. Από αριστερά: ο πολυέλαιος του καλού δωματίου, μέρος της ξυλόγλυπτης οροφής, το ισόγειο του αρχοντικού με το ξυλόγλυπτο εσωτερικό μπαλκόνι, φεγγίτες με διαφορετικά σχέδια, παράθυρο με βιτρώ.

-Η Περσεφόνη Σαχίνη μπροστά στο μπουχαρί του καλού δωματίου.

-Η αρχόντισσα Νούλα, η αποκαλούμενη «Αμαζόνα».

-Αρχοντικό Σαχίνη: Αρχιτεκτονικά σχέδια, ταμπλάς πόρτας,  του Δ.Μωρέτη για τον σύλλογο -Ελληνική Λαϊκή Τέχνη, 1936,  Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (Παλαιά Βουλή). Πριν 3 χρόνια το αρχοντικό έπεσε θύμα κλοπής· οι πόρτες πλέον δεν υπάρχουν.

-Μερικά από τα βιενέζικα βιτρώ του αρχοντικού που δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στην ΟΔΟ στις 16 Μαΐου 2002, αρ. φύλλου 170.

Εὐχαριστίες:

• Στὸν κύριο Σπύρο Ἀναγνώστου γιὰ τὴν εὐγενῆ διάθεση τῆς φωτογραφίας τῆς ΚυραΝούλας, ἀπὸ τὸ ἀρχεῖο τῆς Περσεφόνης Σαχίνη κόρης τῆς Εὐτυχίας καὶ τοῦ Δούκα Σαχίνη.

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 30 Νοεμβρίου 2017, αρ. φύλλου 912

Σχετικά:

• ΟΔΟΣ: Κάπου σε έναν κήπο…