8.3.12

ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: “Φαίνεται πως εχτύπησαν τον Ίωνα...”

Τα Ημερολόγια του Φιλίππου Στ. Δραγούμη 
(1919-1920)

Φίλιππος Στεφ. Δραγούμης (Liverpool 1920)

 Mε την εκδήλωση αυτή, που πραγματοποιείται σήμερα κάτω από τη φιλόξενη στέγη του Δήμου Ορεστίδος, αποδίδεται τιμή στη μνήμη του μαρτυρικού Ίωνα Δραγούμη από τη δολοφονία του οποίου πέρυσι συμπληρώθηκαν 90 χρόνια. Βεβαίως μαζί αποδίδεται τιμή και στον αδελφό του Φίλιππο Δραγούμη, ενός αριστοκράτη της πολιτικής σκηνής, με την παρουσίαση του ημερολογίου του. Τούτη εδώ είναι και η μοναδική σε πανελλήνιο επίπεδο παρουσίαση που έγινε μέχρι τώρα για το Ημερολόγιο 1919-1920, οπότε ο Δήμος Ορεστίδος με τους συνδιοργανωτές θα έχουν να σεμνύνονται και για την αποκλειστικότητά της εις το διηνεκές καθόσο κατά πάσα πιθανότητα η αποκλειστικότητα αυτή θα …παραμείνει ακατάρριπτη!

 Έχουν περάσει τριάντα χρόνια από τότε που -το 1984- είχα την ευτυχή στιγμή στη ζωή μου, να παρακολουθήσω από το αμφιθέατρο της Νομικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τον αείμνηστο συγγραφέα Γιώργο Ιωάννου, να παρουσιάζει το «Ημερολόγιο -Αλεξάνδρεια 1916» του Φιλίππου Δραγούμη, που είχε επιμεληθεί και με εξαιρετικό τρόπο σχολιάσει ο ίδιος. Ήταν το πρώτο από τα ημερολόγια του Φιλίππου που εκδίδονταν. Δίπλα του, τότε στο πάνελ της παρουσίασης, παραβρίσκονταν ο γιός του Μάρκος Δραγούμης. Ήταν η πρώτη φορά που ερχόμουν σε επαφή και με άλλα κλωνιά της οικογένειας των Δραγούμηδων μιας και ο Ίωνας ήταν αυτός που «σκίασε» όλους τους άλλους κι ο μόνος που είχαμε μέχρι τότε αφουγκρασθεί-.
 Σήμερα ο χορός έκδοσης των ημερολογίων του Φιλίππου, κλείνει τον κύκλο που άνοιξε τότε, και το να στέκομαι κι εγώ εδώ πάνω μαζί με τον αγαπητό και σεβαστό, φίλο μου Μάρκο Δραγούμη και τον επίσης αγαπητό μου κ. Ραϋμόνδο Αλβανό με τιμά και με συγκινεί βαθύτατα.

 Όταν ετοίμαζα το αποψινό κείμενο συχνά βρέθηκα σε δίλημμα για το πως θα μοιράσω την έκτασή του. Να μιλήσω δηλαδή πιότερο για τον Φίλιππο ως συγγραφέα των ημερολογίων, που στέκεται και δίκαιο και πιο πολύ «εντός θέματος» ή για τον Ίωνα που είναι η μορφή που δεσπόζει στο ημερολόγιο και που με το θάνατό του σημαδεύει τη χρονική περίοδο που περιγράφεται; Κατέληξα πως όχι μόνο ο δεσμός αίματος αλλά κυρίως ο πνευματικός δεσμός καθιστά αυτούς τους δυο ανθρώπους σύγχρονους Διόσκουρους. Μιλώντας για τον ένα κατορθώνεις να μιλάς και για τον άλλον... Στέκεται δύσκολο να κατανοήσεις συμπεριφορές του Φιλίππου που να μην βρίσκονται σε επαγωγή με αυτές του Ίωνα. Η ζωή των δυό βρίσκεται σ’ έναν διαρκή διάλογο. Μετά τη δολοφονία του Ίωνα είναι αλήθεια πως κανείς δεν υπερασπίστηκε τη μνήμη του όσο ο Φίλιππος. Η έκδοση του έργου του Ίωνα μετά τον θάνατό του σε ένα πλήθος φροντισμένων εκδόσεων οφείλεται αποκλειστικά σε κείνον. Η επιθυμία του Φιλίππου εξάλλου ήταν που οδήγησε ώστε όλο το αρχείο του Ίωνα και του ιδίου αργότερα να δωρηθούν στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη όπου πλέον φυλάσσονται και βρίσκονται στη διάθεση των ερευνητών ήδη από το 2000.

Αξίζει να επαναλάβω όσα γράφει ο Φίλιππος προς την Πηνελόπη Δέλτα, σε μια επιστολή του της 9 Απριλίου 1927, όταν εκείνη του ζητούσε επίμονα τα ημερολόγια του Ίωνα για να τα ιδεί (και να τα χρησιμοποιήσει τελικά σε μια ιδεατή και κατά το δοκούν ερμηνεία της πραγματικότητας από εκείνην και που εκδοτικά καταγράφηκε εδώ και καιρό στους τόμους «Αναμνήσεις 1940» και «Ιων Δραγούμης» που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Ερμής ): 
(…) Τα τετράδια του Ίωνος δε θέλω να τα δείχνω σε κανέναν άλλον εκτός από τη Νάτα (δηλ. την Ναταλία Μελά την αδελφή τους και σύζυγό του Π. Μελά), όταν θέλει, γιατί είμαι πραγματικός και πνευματικός θεματοφύλακάς των, έχω όλη την ευθύνη, μα δεν έχω το δικαίωμα να τα διαθέτω, όπως θα μπορούσε ο ίδιος αν εζούσε. Εγώ, ο αδελφός του, έχω πολύ διαφορετικές υποχρεώσεις από κείνον, και μάλιστα μετά τον θάνατό του. Ο Ίων δεν ανήκει μόνο στην οικογένειά του και σ’ όσους τον εγνώρισαν και τον αγάπησαν, και ’γώ δεν είμαι μόνον αδελφός του, μα και τη βαριά κληρονομιά του κρατώ και για λογαριασμό ολόκληρου του ελληνισμού και μπορώ να πω του ανθρωπισμού (…)
 Ίων & Φίλιππος. Δυο διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες. Αντίθετα με το πώς θα το περίμενε κανείς, ο Φίλιππος, αν και νεώτερος, ελέγχει καλύτερα το θυμικό του, είναι πιότερο συντηρητικός και δείχνει να πειθαρχεί πολύ στην οικογενειακή παράδοση, σε παραδοσιακές αρχές και στην δοσμένη τάξη των πραγμάτων. Ο Ίωνας είναι εκείνος που τα ανατρέπει μονίμως όλα. Που δεν βολεύεται, που έχει παντοτινές αμφιβολίες για το κάθε τι (μόνιμα στο νου του πλανιέται το ερώτημα του Πόντιου Πιλάτου προς τον Ιησού «Και τι εστίν αλήθεια;».) Από τον Ίωνα λείπουν κυρίως οι β ε β α ι ό τ η τ ε ς... H αμφιβολία αποτελεί την μόνη δογματική του ιδιοσυστασία. Πράγμα βέβαια όλως διόλου ασύμβατο με τη στόφα του πολιτικού και του δημοκόπου. Πράος αλλά και οξύθυμος -μα ποτέ βίαιος- που μαλακώνει αμέσως μετά τις εκρήξεις. Αυτό φανερώνει πως βρίσκεται σε μια διαρκή πνευματική αναστάτωση και κίνηση αναζήτησης. Πάντα μέσα στη φωτιά όπου πυρώνει και σφυρηλατεί τη ζωή του κι εν τέλει την πικρή του μοίρα.

Ο Φίλιππος Δραγούμης ήταν το δέκατο από τα ένδεκα παιδιά του Στεφάνου Δραγούμη και της Ελισσάβετ. Νεώτερος κατά δώδεκα χρόνια από τον Ίωνα, όπως κι εκείνος μετά τις νομικές σπουδές του στην Αθήνα θα ενταχθεί σε πολύ νεαρή ηλικία στο διπλωματικό σώμα και θ’ ακολουθήσει στη συνέχεια πολιτική σταδιοδρομία. O Ίωνας έχει εισέλθει στους εθνικούς αγώνες πολύ νωρίς, και στον πολιτικό στίβο από το 1913 μέχρι τη στιγμή της δολοφονίας του, ενώ ο Φίλιππος θα δραστηριοποιηθεί αμέσως μετά το θάνατο εκείνου (1920) και θα παραμείνει στην ενεργό πολιτική δράση μέχρι το 1952 οπότε και θα αποχωρήσει οριστικά.

 Οι πολιτικές διαμάχες στα 1916-17, με την επικράτηση των βενιζελικών και η δικτατορική κατ’ ουσίαν διακυβέρνηση της χώρας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, στοίχησαν στον Φίλιππο δυό σχεδόν χρόνια εξορίας σε Κρήτη, Σαντορίνη και Αμοργό.
 Η καταλειπόμενη γραπτή ημερολογιακή παρακαταθήκη του Φιλίππου που έχει δημοσιευθεί ως τα τώρα, εκτός από την έκδοση που παρουσιάζεται σήμερα εδώ, αφορά κατά χρονολογική σειρά έκδοσης πάντοτε από τις εκδόσεις Δωδώνη τους τόμους : «Αλεξάνδρεια 1916», «Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913», «Διχασμός 1916-1919», και το «Ημερολόγιο 1944 (Λίβανος-Κάϊρο- Ιταλία- Απελευθέρωση)» την ίδια χρονιά με το παρόν «Ημερολόγιο 1919-1920» το οποίο έχει επιμεληθεί ο Μάρκος Δραγούμης.



Στέφανος Μ. Δραγούμης και Ιωάννης (Ίων) Στ. Δραγούμης (1903).
Φωτογραφία που τράβηξε  πιθανότατα ο γαμπρός τους Παύλος Μελάς.

Η αξία των ημερολογίων αυτών, κι όχι μονάχα για τον ιστορικό ερευνητή, είναι δεδομένη. Σ’ αυτά γίνεται ολοφάνερη η διεισδυτική ματιά, η αναλυτική σκέψη, η νηφαλιότητα και η ψυχραιμία ακόμα και σε καταστάσεις οριακές (πόλεμος, διχασμός, εξορία, οικογενειακά δράματα), η βαθειά παιδεία και η μόρφωση του Φιλίππου. Ο Φ.Δ. διανοείται ήρεμα και με απλότητα. Τα κείμενά του προδίδουν ειλικρίνεια, δεινή εκφραστική δυνατότητα, πλούτο ψυχικό και διανοητικό. Εύκολα γίνονται αντιληπτά η ευγένεια, το ήθος, το δημοκρατικό αίσθημα, το υψηλό φρόνημα, το πατριωτικό και πολιτισμικό όραμα του συγγραφέα. Ο άνθρωπος αυτός είχε, περισσότερο τη στόφα ανθρώπου των γραμμάτων παρά πολιτικού. Μάλιστα η σθεναρή του αντίσταση (σχεδόν άρνηση) στην παραίνεση και ρητά διατυπωμένη επιθυμία του Ίωνα, να ενταχθεί κι ο ίδιος στην πολιτική στο πλευρό του ως αρωγός και συνοδοιπόρος αφήνοντας το ρεύμα να τον παρασύρει, έχει καταγραφεί σε πολλά σημεία στα ημερολόγια του που παρουσιάζονται σήμερα.

Στις 19 Μαΐου 1920 γράφει: Εννοώ πολύ τον Ίωνα που θέλει βοηθούς για την τωρινή περίσταση, για να ανατρέψη δηλαδή το βενιζελισμό, και που δυσανασχετεί βλέποντας ότι σ’ όσους είχε ελπίσει δεν ευρίσκονται πια στη διάθεσή του. Δεν έχω μικροφιλοτιμίες, δεν έχω καμιά πολιτική φιλοδοξία, δεν θέλω να πολιτευθώ ποτέ στη ζωή μου, εσυνήθισα πάντα να λογαριάζω περισσότερο τους άλλους παρά τον εαυτό μου, αλλά ακόμη και για τον Ίωνα, που τόσο αγαπώ, δεν ημπορώ να θυσιάσω τις ιδέες μου και την ιδιοσυγκρασία μου (…)

 Όταν σε κάποιες από τις -οδυνηρές για τον Φίλιππο τουλάχιστον- αψιμαχίες, που συμβαίνουν τούτη την περίοδο με τον Ίωνα, εκείνος τον κατηγορεί πως είναι «υπερβολικά φρόνιμος» και ότι δεν είναι διόλου «θαρραλέος» ή «ριψοκίνδυνος» ή «καλλιτέχνης» ο Φίλιππος σημειώνει στο ημερολόγιό του σε μια εκτεταμένη εγγραφή (της 31 Μαΐου 1920):

Κι όμως καλλιτέχνης είμαι τόσο ώστε αν αποτύχω στη ζωή μου, θα το οφείλω στο ότι δεν ακολούθησα αμέσως και χωρίς συμβιβασμούς προς άλλες ανάγκες την καλλιτεχνική μου κλίση, όταν ήταν καιρός. Κι αν επιτύχω θα τ’ οφείλω στην καλλιτεχνικότητά μου. Αν αισθάνομαι κάποια βεβαιότητα στον εαυτό μου, την αισθάνομαι γι’ αυτήν την ιδιότητά μου (…).

 Ώρες και μέρες θα χρειαζόμασταν ίσως για να διεξέλθουμε χαρακτηρισμούς, απόψεις, γνώμες -από θετικές μέχρι σε υπερθετικό βαθμό εγκωμιαστικές και λατρευτικές- που έχουν ειπωθεί ή γραφεί για τον Ίωνα. Τι να πρωτοαναφέρω; Το «αστραπή στην άκρη του γκρεμού μας» που του απηύθυνε ο Νίκος Καζαντζάκης; Το «ανυπόδητος πρίγκηπας που πέρασε μέσ’ απ’ τ’ αγκάθια της πολιτικής» που έγραψε ο Οδυσσέας Ελύτης; Τα λίαν εγκωμιαστικά που διατύπωσε ο -αριστερών πεποιθήσεων- Γιάννης Κορδάτος ο οποίος αναφέρει μεταξύ άλλων: «ο εξαιρετικός αυτός άνθρωπος, ο ευγενικός στοχαστής, ο τίμιος πολιτικός και ο φανατικός ιδεαλιστής, δεν μπόρεσε να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον τόπο αυτόν που τόσο αγάπησε. Ο πολιτικός και κομματικός φανατισμός διάλεξε έναν από τους καλύτερους και τιμιότερους αντιπάλους του Βενιζελισμού για να τον θυσιάσει στο βωμό του μίσους και της αντεκδίκησης».
 

Αξίζει ν’ αναφέρω εδώ τον καθηγ. Δημήτριο Ευρυγένη, τον εργατικότατο και διεισδυτικό Νικόλαο Μέρτζο, τον Βασίλη Καραποστόλη που στο πολύ σημαντικό βιβλίο του Διχασμός και εξιλέωση (2010) παραθέτει εκτενές κεφάλαιο με τον ωραιότερο τίτλο-χαρακτηρισμό που έχω διαβάσει ποτέ για τον Ίωνα («Ο Ιδαλγός στην Αγορά»). Kαι δεν μπορούμε να παραλείψουμε από την αναφορά μας αυτήν τον αείμνηστο ποιητή Στέφανο Μπεκατώρο που εξέδωσε το Ανθολόγιο του Νουμά και αφιέρωσε πλήθος από ευγενείς και θαυμαστικές αποστροφές στον Ίωνα κατατάσσοντάς τον ανάμεσα στους μεγάλους οραματιστές του Ελληνισμού:
 Ο Ίων μιλεί και ηχεί και μετράει νομίζω όσο και όπως ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παπαδιαμάντης, ο Βάρναλης, ο Παλαμάς, ο Καρυωτάκης, ο Γιαννόπουλος, ο Σικελιανός, ο Κόντογλου, ο Καζαντζάκης, ο Καβάφης, η Αγγελική Χατζημιχάλη, ο Γιώργος Σαραντάρης, ο Σεφέρης, ο Ελύτης, ο Εγγονόπουλος, ο Νίκος Καρούζος, ο Τσαρούχης, ο Μάνος Χατζηδάκις, ο Μιχ. Ράπτης και τόσοι άλλοι αείζωοι πνευματικοί σηματωροί του τόπου μας, με τον καημό της Ρωμηοσύνης μέσα τους. Είναι μέσα στον Ελληνισμό διότι είναι οικουμενικοί. Ότι τους χαρακτηρίζει είναι η α ν θ ρ ω π ι ά, δηλαδή η πνευματική ευθύνη και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου (…)
 Βέβαια εννοείται πως για τον Ίωνα δεν γράφτηκαν μόνον εγκωμιαστικά. Και φρικώδη και σαχλά έχουν γραφεί και ανιστόρητα και διαστρεβλωτικά και αναίσχυντα και χαμηλά πολύ. Και συνεχίζουν δυστυχώς να γράφονται. Και νιώθω επίσης πως γι’ αυτά που κάποιοι διατείνονται πως ήταν ό Ίωνας, «ξυλευόμενοι και παραχαράσσοντες» κατά τον Στεφ. Μπεκατώρο, το έργο του, ώστε να τον οικειοποιηθούν και να στηρίξουν τις δικές τους απόψεις και τις ιδεολογίες, από τούτα τα ίδια λαβαίνουν κάποιοι άλλοι αφορμή για να τον διασύρουν, να ελεεινολογήσουν με τις ιδέες του και την εμβληματική του παρουσία στα ελληνικά πράγματα. Θα αναφέρω μερικά: Αρχιερέας του αντιβουλγαρισμού και ψευτοήρωας του αντι-Μακεδονικού αγώνα. Και το αυτονόητο για άλλους (που εμφιλοχωρούν συνήθως σε δήθεν «προοδευτικούς» κύκλους): διανοούμενος του φασισμού πριν από τον φασισμό (!!!).

 Στην ίδια «συνεπή κατεύθυνση» κινούμενος ο ιστορικός, καθηγητής στο ΑΠΘ, Σπύρος Μαρκέτος στο βιβλίο του «Πως φίλησα τον Μουσολίνι-Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού» αναφέρει:  
Αν ο Ίδας επιβίωνε στο Μεσοπόλεμο, ενδεχομένως θα έδινε, με τη συγγραφική του ευχέρεια και την πολιτική του ευστροφία, εκείνο τον αξιόλογο ιδεολόγο και ηγέτη που αναζητούσε χωρίς να τον βρίσκει ο ελληνικός φασισμός. Μετά τη δολοφονία του έγινε σύμβολο του αντιβενιζελισμού, ο οποίος καλλιέργησε συστηματικά τη μνήμη και τις ιδέες του… Και αλλού (…) ο Δραγούμης έδωσε την πρώτη -στην πραγματικότητα, τη μόνη- ολοκληρωμένη θεωρητική και πρακτική πολιτική πρόταση στην κατεύθυνση του φασισμού, που διατυπώθηκε ως τη δεκαετία του 1930.

 Αφήνω όμως τον Ίωνα να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Σ’ αυτόν παραδίδω τον παραπάνω «στοχαστικό» συγγραφέα:
Κάτω όλοι οι ιμπεριαλισμοί! Θα ησυχάσουν πολύ και θα καλητερέψουν πολύ οι άνθρωποι άμα πάψουν να έχουν χ ω μ α τ ι κ ή λ α ι μ α ρ γ ί α, δηλαδή να διψούν για ν’ απλωθούν σε ξένα χώματα, να ορίζουν όλο και περισσότερα χώματα. Να θέλουν τα έθνη να ορίζουν ανθρώπους το εννοώ, μα πώς να τους ορίζουν, με το πνεύμα, με τον πολιτισμό τους τον ανώτερο. Ας δημιουργούν τα έθνη πολιτισμούς και ας επηρεάζουν τα άλλα έθνη αν μπορούν. Κι όποιος κάμει το καλήτερο. (Μάρτης 1919).

Η φωτογραφία από το Λιβερπουλ βρέθηκε στο Αρχείο του Φ. Δραγούμη μέσα σε μικρό φάκελο όπου σημειώνεται: “Liverpool, Aύγουστος 1920. ευθύς μετά το φόνο Ίωνος”. (Aρχείο Μάρκου Φ. Δραγούμη)

Το παραπάνω ίσως απαντά ωραιότατα και στον καθηγητή - ιστορικό του Πανεπιστημίου Αιγαίου κ. Σπύρο Καραβά ο οποίος κατάφερε να καταστρώσει ένα ολόκληρο βιβλίο με τον τίτλο «Μακάριοι οι κατέχοντες την γην», χρησιμοποιώντας κατά κόρον τα υπηρεσιακά έγγραφα και υπομνήματα, του έλληνα κρατικού υπαλλήλου, Ίωνα Δραγούμη σε μια προσπάθεια να τον αναδείξει σχεδόν ως τον πρωτεργάτη μιας πρωτοφανούς άνθρωπο-καταδιώξεως (δια της μεθόδου της οικονομικής επιβολής-κυριαρχίας με την κατοχή και νομή της καλλιεργήσιμης γης) που τάχα προωθήθηκε από τους έλληνες στην περιοχή της Μακεδονίας στα χρόνια μεταξύ 1880-1909. Τούτο θα μπορούσε ενδεχομένως να αποτελεί αλήθεια αν …ήταν ψέμα πως οι Έλληνες ουδέποτε μέχρι σήμερα αξιώθηκαν κάποια Εθνική Στρατηγική. Πολύ δε περισσότερο στην περίοδο κατά την οποία ελληνικό κράτος στις περιοχές που αναφέρονται δεν υπήρχε!

Την κορωνίδα των κειμένων παρόμοιου φυράματος, οφείλουμε σε έναν ακόμη έγκριτο ιστορικό, τον κ. Βλάση Αγτζίδη ο οποίος μέσα από το …αφιερωματικό (Θεός φυλάξοι!) ένθετο της εφημερίδας «Μακεδονία» πέρυσι τον Αύγουστο για τα «90 χρόνια από την δολοφονία του Ίωνα» έγραψε:
Ο Δραγούμης δεν μπορεί να κριθεί ως διανοούμενος γιατί ο ίδιος θεωρεί ότι του λείπουν εκείνες οι αναγκαίες γνώσεις για να κατανοήσει τη λειτουργία των κοινωνιών. Δεν μπορεί να κριθεί ούτε ως ένας ονειροπόλος ιδεαλιστής, γιατί ο ίδιος πάλι εκτός από μαχόμενος διπλωμάτης είναι, αλλά και δηλώνει, «πολιτικός».
 Και :  
Ο Δραγούμης έφυγε, άδικα, νωρίς! Δεν πρόλαβε να δει τη Μεγάλη Καταστροφή που προκάλεσε η πολιτική που και ο ίδιος υποκίνησε.
 Και απογειώνεται κυριολεκτικά ο ιστορικός στο:
 Κανείς δεν μπορεί να προδικάσει εάν θα άλλαζε τις απόψεις του ή εάν θα συνέχιζε να πιστεύει ότι η νέα συμφορά για το «λαό», όπως τον εννοούσε στα κείμενά του το Φεβρουάριο του ’19, παρέμεναν οι Μικρασιάτες, οι νησιώτες και οι Κρητικοί. Μόνο που τώρα οι Μικρασιάτες θα είχαν μετατραπεί σε ενοχλητικούς «τουρκόσπορους» πρόσφυγες, για τους οποίους οι παλιοί του φίλοι θα ζητούσαν να φορέσουν υποχρεωτικά κίτρινο περιβραχιόνιο για να τους ξεχωρίζουν από τον «λαό».
 Ακολουθεί η απαραίτητη «χαριστική βολή» από τον ίδιο ιστορικό:
 Η δολοφονία θα «διασώσει» τη φήμη του Δραγούμη. Ειδάλλως το πιθανότερο ήταν να πέσει στην αφάνεια ως ιστορικό πρόσωπο, όπως ο Αθ. Σουλιώτης-Νικολαϊδης. Με τη δολοφονία, «αγιοποιήθηκε» ένας μέτριος διανοούμενος, που αγνοούσε απολύτως τις πραγματικές ανάγκες της εποχής που ζούσε.
 Εντύπωση βέβαια προκαλεί κάποια μικρή δυσαρμονία σύμπλευσης -αλλιώς θα πίστευα πως έχει αναληφθεί κάποια εργολαβία κατεδάφισης και καταδολίευσης- ανάμεσα σ’ όλους αυτούς που διαγκωνίζονται για το ποιός θα ξεστομίσει τον πιο βαρύ χαρακτηρισμό. Και το λέω αυτό καθώς βρίσκω να δυσκολεύονται στο ν’ αποφασίσουν αν τελικά ο Ι.Δ. υπήρξε μέτριος ή κανονικός διανοούμενος, αν είχε ή όχι πολιτικό διαμέτρημα, αν ήταν σημαντικός ή ασήμαντος. Μετ’ επιτάσεως πάντως όλοι τους καταφέρνουν να υποθέσουν τι θα γινόταν εάν επιζούσε της … δυστυχώς νομοτελειακής και αναντίρρητης, εκτελέσής του. Ιστορίες νοσηρής επιστημονικής φαντασίας.

 Εμένα όμως μου αρκούν -και μου περισσεύουν- αυτά που γράφει ο Γιώργος Ιωάννου:
 Mε τον Ίωνα Δραγούμη, έχω μεγάλο έρωτα από νεαρός. Για το χατίρι του έχω γίνει ακόμα και κλέφτης. Είχα πάρει τα βιβλία του σπίτι μου από μια βιβλιοθήκη, αλλά τόσο πολύ με συντάραξαν, ώστε δεν μπόρεσα να τα επιστρέψω. Τα έχω βέβαια, ακόμα. Είναι κάτι υπέροχες εκδόσεις ενώ αυτές οι φωτοτυπίες που γίνονται τώρα είναι ελεεινές και τρισάθλιες. Ο Ίων Δραγούμης δεν με μαγνητίζει μόνο γι’ αυτές ή για κείνες τις ιδέες του και τη ζωή του. Μου φαίνεται πως ότι ο,τιδήποτε να ’γραφε, εγώ θα τον πίστευα. Και αν ήταν ζωντανός, θα τον ακολουθούσα. Μόνος μου τον ανακάλυψα. Κανένας δεν μου μίλησε ποτέ γι’ αυτόν. Ζούσα, άλλωστε σε κύκλους όπου όλα βολεύονταν με το όρο «ξεπερασμένος», και με μερικές απορριπτικές χειρονομίες, μάλλον γυναικουλίστικες. Όταν άρχισα να μελετώ το έργο του, μόνον την οδό Ίωνος Δραγούμη, ήξερα στη Θεσσαλονίκη –τίποτε άλλο γι’ αυτόν. Πάντως, όπως μίλησε ο Ίων για τη Μακεδονία και τον Ελληνισμό της Τουρκίας, κανένας και ποτέ, ούτε μίλησε ούτε και θα μιλήσει. (…) Μα, θα μπορούσε να μου πει κάποιος: «Πως εσύ που δεν αρνείσαι καθόλου ότι ανήκεις στην Αριστερά, είσαι τόσο φανατικός θαυμαστής του Ίωνα Δραγούμη;» Πρώτα πρώτα, κύριε μοδάτε, εγώ ανήκω στην Αριστερά παράταξη- όχι σε κόμμα, στην παράταξη. Και όσο κι αν έχω προσπαθήσει να απαλλαγώ, δεν το έχω κατορθώσει. Έτσι είμαι κουρντισμένος, εκ φύσεως. Δεύτερον, ώ αγράμματε, τι νομίζεις πώς ήταν ο Ίων Δραγούμης; Αυτό που σου έχουν πει; Ο Δραγούμης στην ώριμη περίοδό του κατατρύχονταν από τα ίδια προβλήματα, που απασχολούν εκ νεότητός μου κι εμένα. Και ήταν αυτά, ο συνδυασμός, η εναρμόνιση, σοσιαλισμού, εθνικισμού και ανατολισμού. Αυτή είναι και η δική μου θέση. Αριστερός αλλά μέχρι φανατισμού πατριώτης. Και ας τελειώνουμε και μ’ αυτό. Θα μου έλεγε: «μα αυτό δεν το αναγνωρίζουν τα βασικά μας κείμενα». Γι’ αυτό είσαι βλάκας, θα του έλεγα εγώ, και ανύπαρκτον πρόβατον. Τρέξε λοιπόν να τα σημειώσεις.


Προσωπογραφία (σκίτσο) του Ίωνα Δραγούμη από τον
αδελφό του Φίλιππο (1907)

Το «Ημερολόγιο 1919-1920» αποτελεί άμεση συνέχεια των ημερολογίων που συμπεριλήφθηκαν στον τόμο «Διχασμός 1916-1919». Οι εγγραφές εκεί διακόπτονται στις 5 Νοέμβριου 1919 το παρόν ημερολόγιο έχει πρώτη εγγραφή 7 Νοεμβρίου.

 Στα 1919 ο Φίλιππος είναι 29 ετών ενώ ο Ιώνας 41. Ο Ίωνας είναι το πλέον διάσημο εν ζωή μέλος της οικογένειας. Προοιωνίζεται πια ως αρχηγός της Ενωμένης Αντιπολιτεύσεως. Ο Φίλιππος ισχυρή και σημαντική προσωπικότητα ακολουθεί σχεδόν υπό σκιάν τον Ίωνα. Τούτο προκύπτει σχεδόν σαν υποχρέωση που την καθοδηγεί η μεγάλη αγάπη κι ο θαυμασμός προς τον σημαντικό αδελφό του. Αυτό όμως κάποιες στιγμές μοιάζει να γίνεται βαριά ευθύνη, δέσμευση, καταπίεση και άγος δυσβάστακτο. Έχουν μεσολαβήσει και τα χρόνια της εξορίας. Κυριολεκτικά χαμένα χρόνια. Ο Φίλιππος ακόμα ψάχνει να βρει το δρόμο του στη ζωή. Διαβάζει ασταμάτητα λογοτεχνία αλλά πιο πολύ ιστορία που είναι και το πάθος του. Ασχολείται επίμονα με τη συγγραφή χρονολογικών ιστορικών πινάκων, τον απασχολεί έντονα το Βυζάντιο, μελετά τους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Πασχίζει να συγγράψει μια μονογραφία για τον Νικηφόρο Φωκά. Θέλει επίσης να μεταφράσει έργα του διάσημου Ινδού νομπελίστα ποιητή Ραμπιτρανάθ Ταγκόρ. Τα μάτια του διαρκώς στραμμένα στην Ανατολή. Με τον Ίωνα και τον αχώριστο κοινό τους φίλο Αθανάσιο Σουλιώτη- Νικολαϊδη ορίζουν τον «Ανατολισμό» την ιδεολογική τους κατεύθυνση, ένα όραμα πολιτικό-αισθητικό-κοινωνικό. Ο μιμητισμός και αναίσθητη αντιγραφή των ευρωπαϊκών κανόνων, οι επιδράσεις και η δυνάστευση της Δύσης ενοχλούν αφάνταστα τον Φίλιππο. Οι ιδέες του έχουν σφυρηλατηθεί γερά πάνω στα ουτοπικά πετάγματα του Περικλή Γιαννόπουλου και του Ίωνα:
Για την ιδιοσυγκρασία μας και για την ιδεολογία μας υποφέραμε διωγμό κι εξακολουθούμε να υποφέρωμε. Το χάσμα που μας χωρίζει από το βενιζελισμό δεν είναι πολιτική αντίληψη, η κομματικό συμφέρον αλλά ψυχολογική διαφορά, διαφορά ιδιοσυγκρασίας. εμείς δεν ανεχόμαστε να μαϊμουδίζωμε τους ξένους και να μας καβαλικεύουν και οι βενιζελικοί το ανέχονται και το επιζητούν.
 Το ημερολόγιο του Φιλίππου Δραγούμη το διατρέχει κάποια υπόγεια μυθιστορηματική δομή. Θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί ένα δυνατό μυθιστόρημα αν όλα όσα γράφονται δεν ήσαν ήδη μια …σχεδόν μυθιστορηματική αλήθεια! Εδώ καταγράφονται, με την ανάλογη πάντοτε συναισθηματική εμπλοκή, καθημερινές δραστηριότητες του Φιλίππου. Γλαφυρός τρόπος, ωραία δεμένη δημοτική γλώσσα. Σκέψεις, θυμοί, πίκρες, προσπάθειες, αγώνες, ανακουφιστικές συναντήσεις, ενθυμήσεις, όλα περνούν μπροστά μας διατυπωμένα από μια προσεκτική, ήρεμη και στοχαστική πένα. Το ιστορικό πλαίσιο ιδωμένο στο επίπεδο που αυτό επηρεάζει τις ανθρώπινες ζωές. Μια διορατική ματιά, με ευθυκρισία και άποψη που παρατηρεί στοχαστικά τα πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα. Οι νωχελικές συνήθειες των αστών της Αθήνας εκείνη την εποχή περιγράφονται θαρρώ πολύ χαρακτηριστικά. Ένας κόσμος με παιδεία, εθισμένος στους ευρωπαϊκούς συρμούς, με κοσμοπολιτισμό, καλοζωϊσμένος. Φιλολογικά και καλλιτεχνικά α πρεμεντί σε φροντισμένα σαλόνια οικιών και επαύλεων του άστεως, χορτάτη θεατροφιλία και μουσικοφιλία προσφέρουν απόλαυση στους καλλιεργημένους και ευκατάστατους αστούς των Αθηνών.

 Στο ημερολόγιο παρελαύνουν ένα σωρό διάσημα ονόματα της νεώτερης ελληνικής ιστορίας, της πολιτικής, οικονομικής και πολιτιστικής. Ολόκληρο το κλίμα της Belle Epoque , ζωντανεύει εδώ. Αλλά και οι παραφωνίες: Περιγράφονται κάποιες σχεδόν ριψοκίνδυνες πρεμιέρες στο θέατρο της -φανατικά αντιβενιζελικής- Μαρίκας Κοτοπούλη, όπου εγκάθετοι του καθεστώτος εισβάλλουν πυροβολώντας ολόγυρα και προβαίνουν σε πρωτοφανείς βανδαλισμούς. Λαβαίνουμε γνώση για τα πρώτα πετάγματα του ταλαντούχου, και εικοσαετούς τότε, Δημήτρη Μητρόπουλου και αργότερα για πολλά χρόνια διάσημου διευθυντή της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης, άλλοτε ως σολίστα στο πιάνο ή μαέστρου αλλά και ως δημιουργού με την όπερά του Βεατρίκη. Στο «Ολύμπια» μια βραδιά όπερας με την ισπανίδα τραγουδίστρια de Hidalgo η οποία υπήρξε αργότερα δασκάλα της Μaria Callas. Και μια εμφάνιση του γέροντα πια Saint-Saens να ερμηνεύει στο πιάνο έργα του. Ζωγράφοι όπως ο Παρθένης, ο Επαμεινώνδας Θωμόπουλος, ο (υιός) Λύτρας λαβαίνουν την κριτική και τα εύσημα ή τις αντιρρήσεις του Φιλίππου ο οποίος συνηθίζει να κρίνει με κριτήρια φυσιολατρικά, ελληνοκεντρικά και με το αλάνθαστο κριτήριο του ελληνικού φωτός. Και κάποιο απόγευμα σε σπίτι της έπαυλης Κολλυβά όπου γίνεται σχεδόν κάποιο μάθημα βυζαντινής τέχνης με επίδειξη 400 φορητών εικόνων (70 από τις οποίες Παναγίες) που ανήκουν στη …συλλογή του οικοδεσπότη.

 Ο Ίων και ο Φίλιππος συχνά παρατηρούν με πικρία την θλιβερή εικόνα ενός διεφθαρμένου, ράθυμου, αναποτελεσματικού και αθεράπευτα δημοσιοϋπαλληλικού κράτους. Δεν χάνουν ευκαιρία να καταγράψουν τις σκέψεις τους από την οδυνηρή επαφή με τις ενοχλητικές αυτές δυσλειτουργίες οι οποίες καθώς φαίνεται μας ακολουθούν ακόμα έναν αιώνα αργότερα:

Γράφει ο Ίων Δραγούμης τον Απρίλη του 1917:
«Εδώ στην Ελλάδα δεν περιγράφεται η πλεονεξία και η δίψα του κέρδους και η καταστρατήγηση όλων των νόμων και κάθε ηθικής, η αλησμονιά προς το κέρδος. Πεινάει ο λαός, και οι αλευράδες με τους ζυγιστές, στο λιμάνι κάτω , ζυγίζουν στραβά τους σάκους με το αλεύρι, για να κερδίσουν εύκολα γελώντας τους άλλους. Όλοι οι έμποροι κρύβουν τα εμπορεύματά τους για να γίνει ζήτηση και να υψωθούν οι τιμές. Υπάλληλοι του Κράτους συνεννοούνται μαζί τους για να κερδίσουν κι αυτοί παράνομα και ανήθικα κέρδη. Διάφορες ξένες προπαγάνδες μοιράζουν χρήματα σε κατασκόπους, πολιτικούς, δημοσιογράφους, αξιωματικούς κτλ. Έχει κάτι το μεγαλοπρεπές-γιατί είναι ξέσπασμα αδιάντροπο φυσικής ορμής- η ακράτητη αυτή γενική πλεονεξία. Και κοιτάζω με ευχαρίστηση την αηδία του φαινομένου».
Κι ο Φίλιππος Δραγούμης γράφει 31 Μαϊου του1920 καθώς ετοιμάζεται να φύγει για τη Αγγλία:
Aυτές τις δώδεκα ημέρες παιδεύτηκα να πάρω διαβατήριο. Από τη Νομαρχία στον έλεγχο των διαβατηρίων, στο αγγλικό Προξενείο κλπ. Τώρα όλες οι δουλειές των ιδιωτών τελειώνουν με δωροδοκίες.
 Πρώτη εγγραφή στο ημερολόγιο 7 Νοεμβρίου 1919, ημέρα Πέμπτη)
 Μόλις είχα καθίσει το πρωί στο γραφείο μου για να αρχίσω τη μελέτη του Νικηφόρου Φωκά, ανέβηκε τρέχοντας ο υπηρέτης να μου πει πως ήλθε ο Ιων. Σαν τρελλός κατέβηκα και τον ηύρα στο γραφείο του πατέρα τριγυρισμένον απ’ αυτόν, τη μαμά και τη θεία Μαρίκα. Αγκαλιαστήκαμε για πολλή ώρα μείναμε έτσι άφωνοι και δακρυσμένοι από χαρά. Τον έσφιγγα κατασυγκινημένος ωσάν να επρόκειτο να μου τον ξαναπάρουν. Τον ηύρα πως έχει καλή όψη και πως δεν άλλαξε κατά τίποτε, μόνο που τα χαρακτηριστικά του έγιναν ακόμη πιο έντονα και η ασπράδα των μαλλιών του προχώρησε.
 Πολύ γρήγορα ο Ίων τους επόμενους μήνες θα επανασυνδεθεί με τον κόσμο της αντιπολίτευσης και θα δραστηριοποιηθεί και πάλι ενεργά στον αγώνα του ενάντια στο Βενιζέλο. Η πολιτική δράση θα τον απορροφήσει ξανά με ένταση. Τώρα όμως θα φανούν και οι διαφοροποιήσεις του Φιλίππου τόσο στο επίπεδο της τακτικής όσο και σε αυτό των πολιτικών στόχων που ο Ίων ακολουθεί. Προέχει για τον Φίλιππο ο Ίων να απομακρυνθεί και να διαχωρίσει τη θέση του από τους ανθρώπους της Ενωμένης Αντιπολιτεύσεως τους οποίους θεωρεί αντιδραστικούς, παλαιοκομματικούς και αναξιόπιστους. Προέχει να πάψει κατά τη γνώμη του και η στοχευμένη αντιβενιζελική πολιτική εκ μέρους του Ίωνα. Προέχει να γίνει γνωστό στον κόσμο το όραμα του «Ανατολισμού». Ο Ίων όμως ζητά επίμονα από τον Φίλιππο να του αφοσιωθεί, να συστρατευθεί στην προσπάθεια, να τον βοηθήσει με ακόμα μεγαλύτερες δυνάμεις, ίσως να τα θυσιάσει όλα και να υπομείνει. Και να συνεχίσει να τον βοηθά:

12 Δεκεμβρίου 1919. Ο Φίλιππος γράφει:
Στεναχωρέθηκα σήμερα γιατί καθώς καθόμουν εις το γραφείο μου εργαζόμενος για το χρονολογικό μου πίνακα εμπήκε ο Ίων και με ύφος ολίγο νευρικό μου είπε: «καλά αυτά τα γραψίματα κ’ οι ιστορικές μελέτες, μα πρέπει να εργαστείς αλλοιώς για να με βοηθήσεις». Με πείραξε αυτός ο περιφρονητικός τόνος για την εργασία μου και δεν έδειξα τίποτε και του είπα πως όπως τον εβοήθησα ως τώρα θα τον βοηθώ πάντα.
Δυο μόλις μέρες ύστερα από την παραπάνω εγγραφή, στις 14 Δεκεμβρίου, σημειώνει:
Συζήτησα πάλι σήμερα με τον Ίωνα για το ζήτημα που μας χωρίζει. Κατάλαβα πως είναι πολύ πειραγμένος και πικραμένος. Του έδειξα όμως πως σκέπτομαι πολύ ψύχραιμα και πως ακόμη δεν έχω πάρει οριστική απόφαση.
Η σκέψη του Φιλίππου διαρκώς σε μια περιδίνηση. Τι θα κάμει τελικά; Θα γίνει γραμματικός και ακόλουθος του Ίωνα και θ’ απορροφηθεί από την πολιτική; Θα παντρευτεί, θα ερωτευτεί με το στανιό, θα καταφέρει να σπουδάσει εθνολογία-ιστορία άραγε (και πού; Οξφόρδη, Χαϊλδεβέργη ή μήπως Λειψία;)-; Θα φύγει για να γίνει κάποιος ή θα μείνει εδώ για να χαθεί μέσα στον πολτό της κοινωνικής και πολιτικής ζωής; Σημειώνει τις σκέψεις του προσπαθώντας σχεδόν να πείσει τον εαυτό του πρώτα. Τι δεν πρέπει να κάμει, τι ν’ αποφύγει, τι να συμβιβάσει:
Έφθασα σε μιάν ηλικία (κλείω τα 30 χρόνια), οπότε πρέπει πια να διαλέξω ποιό δρόμο θ’ ακολουθήσω. Προσπαθώ από την περασμένη μου ζωή να βγάλω συμπέρασμα για ότι μ’ έλκυε πάντα και που εξακολουθεί να μ’ ελκύει. Δε βλέπω άλλο παρά το ενδιαφέρον για τον τόπο και το έθνος μου σχετικά με την μέλλουσα δημιουργία νέου πολιτισμού.

(…) Σε τσάια και επισκέψεις πηγαίνω όσο το δυνατόν ολιγώτερο. Πρέπει να αμύνομαι για να μη μου τρώγουν οι άλλοι μάταια τον καιρό. Τόσοι άνθρωποι ζουν μόνο για να περνούν την ώρα τους.

(…) Η πολιτική δεν είναι ο μόνος δρόμος ούτε κι ο βαθύτερος και ριζικότερος. Άλλωστε οι μελέτες μου από τη φύση των θα έχουν άμεση επίδραση επάνω στην πολιτική.

(…) Βέβαια η ανατροφή μου σε πολιτικό περιβάλλον και ιδίως οι κοινωνικές και οικογενειακές υποχρεώσεις μου με συνδέουν αναγκαστικά με την πολιτική. Το ζήτημα είναι να βρεθή συμβιβασμός της φύσης μου με την εξωτερική ανάγκη.

Η ρήξη στη σχέση του με τον Ίωνα εξακολουθεί να τον απασχολεί πολύ επίμονα και με έντονο τρόπο.

25 Δεκεμβρίου 1919, Χριστούγεννα βλέπουμε γραμμένο:
Ο Ίων μου φέρεται ψυχρά και όταν είναι νευρικός μου λέγει σκληρά πράγματα όπως π.χ. «Κατάλαβα πως δεν πρέπει να στηρίζεται κανείς για οτιδήποτε παρά μόνον στον εαυτό του». Και δεν με λυπεί τόσο το τι νομίζει ή αισθάνεται ο Ίων για μένα όσο το ότι υποφέρει ο ίδιος.
31 Ιανουαρίου 1920
Λυπούμαι που δεν καταφέρνω να πλησιάζω τον Ίωνα τελευταίως. Αισθάνομαι σαν να μ’ αποκρούει.
Τρίτη, 21 Απριλίου 1920
(…) Οι σχέσεις μου με τον Ίωνα είναι πολύ λιτές. Σχεδόν δεν μου ομιλεί. Σχεδόν δεν μου απαντά όταν τον ερωτώ κάτι κι αν μου απαντήσει ο τόνος του είναι νευρικός και δυσαρεστημένος. Με λυπεί τρομερά αυτή η κατάσταση, μα και μ’ ενισχύει στην επιβολή της ανεξαρτησίας μου.
Tέτοιες σκέψεις και βασανιστικοί προβληματισμοί για τη σχέση με τον Ίωνα θα παρελαύνουν αδιαλείπτως στο ημερολόγιό του μέχρι το θέρος του 1920 όποτε και θα πάρει την οριστική απόφαση να αναχωρήσει στην Ευρώπη για σπουδές. Πρωτύτερα όμως ο Φίλιππος με τον Ίωνα θα ’χουν και πάλι φιλιώσει αίροντας τις μεταξύ τους διαφορές.

Αντίθετα, καμιά απολύτως εγγραφή , σχετική με το θέμα που απασχολεί τον Φίλιππο, δεν υπάρχει στα ημερολόγια του Ίωνα (απ’ όσα έχουμε εννοείται στη διάθεσή μας δημοσιευμένα) από την στιγμή της άφιξής του στην Αθήνα τον Νοέμβρη του 1919 μέχρι τον Ιανουάριο του 1920. Τρεις μονάχα πολύ σύντομες εγγραφές υπάρχουν καταχωρημένες σ’ αυτό όπου αντιλαμβάνεται κανείς πως αντίθετα με τη ζωηρή κινητικότητα και δράση που βλέπει ο Φίλιππος και αυτήν που ο Ίωνας αφήνει να φαίνεται προς τα έξω κάτι άλλο υπάρχει στην -ένδον- πραγματικότητα εκείνου. Διαβάζω τη μια απ’ αυτές:

Αθήνα, Γενάρης 1920.
Από τότε που είμαι εδώ Νοέμβριος 1919 (αφού γύρισα από τη Σκόπελο) τι έκαμα; Δεν έγραψα σε κανένα τετράδιο. Οι μύχιες σκέψεις μου έμειναν ανείπωτες. Είδα πολλούς ανθρώπους και μάλιστα πολιτικατζήδες, άκουσα πολλές γνώμες και βαρέθηκα. Προσανατολίστηκα στην εδώ πολιτική κατάσταση. Δεν είχα πάντα όρεξη για πολιτική ενέργεια. Αισθάνθηκα πολλές φορές κουρασμένος και μικρός για πολιτικούς αγώνες. Μερικές φορές έγραψα άρθρα σε εφημερίδες που μου ζήτησαν γνώμες. Δυό φορές έγραψα άρθρα χωρίς να μου τα ζητήσουν (ένα για το μπολσεβικισμό και ένα για τον Έσλιν). Δεν έκαμα τίποτε σπουδαίο. Τι θέλω;
Ο Φίλιππος όμως που δεν αφήνει από τα μάτια του ούτε στιγμή τον Ίωνα, σαν να τον φροντίζει, γράφει:
Φαίνεται δεν αισθάνεται αρκετά σταθερός και δυνατός για τέτοια σφιχτή και μακροχρόνια ενέργεια. Τον εκνευρίζει το μικροπολιτικό περιβάλλον όπου εμπήκε.
Αλλού σημειώνει:
(…) Η αλήθεια είναι πως δεν έχει ελεύθερες στιγμές. Όλη μέρα βλέπει ανθρώπους όλων των ειδών για τα πολιτικά, ή γράφει, ή μελετά σχετικά. Και τις στιγμές που του μένουν είτε έχει ανάγκη απομονώσεως ή αδιαφορίας, είτε απορροφάται από τη Μαρίκα.
Για την ενωμένη αντιπολίτευση, με την οποία ο Ίων συνεργάζεται, γράφει:
(…) Όλοι τους είναι μικρόψυχοι, εμπαθείς και πρόστυχοι. Λυπούμαι ότι ο Ίων χάνει τον καιρό του και τόσους κόπους για να συνεργάζεται μαζί τους.

(…) Η γελοία Ενωμένη αντιπολίτευση πολυκέφαλη και ολιγόμυαλη, που αντιπροσωπεύει κυρίως τον κοτσαμπασισμό, πνίγοντας τις καλές διαθέσεις των μονάδων ωσάν του Ίωνος (…)

(…) ο Ίων συμπράττει μαζί τους αν και δεν συμφωνεί στις απώτερες κι ουσιαστικές πολιτικές αντιλήψεις, μόνο για την ειδική περίσταση της ανάγκης ν’ αποτιναχθή η βενιζελική τυραννία, κρατώντας όλη την ελευθερία του για μετά τις εκλογές.

Ο Φίλιππος σχολιάζει το βενιζελικό καθεστώς μη παραλείποντας να στολίσει με εύστοχους και χαριτωμένους υπαινιγμούς όσους και όσα τον θυμώνουν. Μας μεταφέρει πολύ καλά την ατμόσφαιρα της τρομοκρατίας, της διαφθοράς, της στυγνής δικτατόρευσης και ανελευθερίας που επικρατεί. Συχνά ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν αναφέρεται με τ’ όνομά του αλλά με σύνθετους επιθετικούς προσδιορισμούς. Κάποτε ως «ο Μεσσίας» ή «κατορθωτικός δημοκόπος», ως «μέγας ανήρ», «μέγας κωμωδός» και «διαβολάνθρωπος»:
Υπογράφηκε σήμερα η ειρήνη με τη Βουλγαρία και το Παρίσι. Οι Σέρβοι και Ρουμάνοι δεν υπόγραψαν. Ο Βενιζέλος υπόγραψε και ιδιαίτερη συμφωνία για ανταλλαγή πληθυσμού. Τι καταστροφές έχουμε ακόμη να ιδούμε απ’ αυτόν τον άνθρωπο!
Και σχεδόν προφητεύει όταν γράφει:
(…) Θα πάμε να αλληλοφαγωθούμε προς το εσωτερικό της Μικρασίας με τους Τούρκους, για να χωθούν ευκολώτερα στο σπίτι και των δυό μας οι Άγγλοι. Αλλά η κατάσταση αυτή είναι μοιραία. είναι αποτέλεσμα αναγκαστικό, όλων των γεγονότων, όλων των λαθών του Βενιζέλου από το 1912 έως σήμερα και δεν είναι δυνατόν να γίνη αλλέως (...).

-Χθες την ώρα που πήγαινε το μεσημέρι ο Θανάσης να ανεβή στην Κηφισιά, ένας χωροφύλακας τον έπιασε και τον πήγε στο Α΄ Τμήμα, όπου αφού τον εκράτησαν ως τις 6 τον άφησαν χωρίς να του εξηγήσουν τίποτε. Αηδιάζω πια αυτή την κατάσταση.

-
( 15 Νοεμβρίου 1919 ) Χθες ήλθαν στης Νάτας στρατιώτες να μάθουν αν είναι ακόμη εδώ ο Μίκης για να τον συλλάβουν!!

-
( 2 Δεκεμβρίου 1919 ) Σήμερα το πρωί ήλθε ένας χωροφύλακας με κλήση για τον Αλέξανδρο. Κατέβηκα γω και είδα πως τον κατηγορούν για εξύβριση ανωτέρου και κατωτέρου, πράξη του Ιουνίου 1917!!! Με μεγάλη ευχαρίστηση πληροφόρησα τον χωροφύλακα πως ο Αλέξανδρος ταξιδεύει στην Ευρώπη.

Ο Φίλιππος Δραγούμης θα αναχωρήσει ακτοπλοϊκώς για την Αγγλία στις 4 Ιουλίου 1920 . Θα ταξιδέψει πάνω από δέκα μέρες μέχρι να φτάσει στο Λίβερπουλ στις 15 Ιουλίου:
(...) Φεύγω με ηρεμώτερη ψυχή, με ησυχότερο πνεύμα.

(…) Ακολουθώ τυφλά και μοιραία το δρόμο που διάλεξα.
Στην Αγγλία φιλοξενείται από τον Γεώργιο Ξύδη και καταφέρνει να έχει επαφές με συγγενείς, φίλους και επώνυμα στελέχη της ελληνικής παροικίας. Τα ονόματα του Ράλλη, του Καλβοκορέση (αργότερα ιδρυτή του μεγάλου εκδοτικού οίκου Penguin) και άλλων, περιλαμβάνονται στις επαφές του. Περιδιάβαση δρόμων, θεατρικές παραστάσεις, εκδρομές στην εξοχή της Αγγλίας, καταγραφή ζωηρών εντυπώσεων, νοσταλγία Πατρίδας.
 Ενημερώνει στο Σίτυ του Λονδίνου, παράγοντες της οικονομικής ζωής, συζητά για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Προσπαθεί να καταλήξει για το θέμα των σπουδών του. Η παραμονή του στην Αγγλία όμως θα διαρκέσει μόλις τρεισήμισι μήνες. Η επιστροφή, στις 13 Οκτωβρίου, στην Αθήνα θα επισπευσθεί από τα γεγονότα που θα λάβουν χώρα:

Στο ημερολόγιο της 31ης Ιουλίου γράφει:
Η Υπατία μου είπε ότι σήμερα ήλθε είδηση ότι χθες την ώρα που ο Βενιζέλος έμπαινε στο σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού, για να γυρίσει στην Ελλάδα, δυό άτομα, των οποίων ούτε τα ονόματα ούτε την εθνικότητα αναφέρουν, τον επυροβόλησαν 8 φορές και τον επλήγωσαν ελαφρά.
1 Αυγούστου
(…) Είδαμε στις εφημερίδες ότι αυτοί που αποπειράθηκαν να σκοτώσουν το Βενιζέλο είναι ένας υπολοχαγός του μηχανικού Κυριάκης και ο Απ. Τσερέπης του ναυτικού. Πάντα τον θεωρούσα τον Τσερέπη θερμοκέφαλο και επιπόλαιο, αν και τίμιο. Τι ευθύνη ανέλαβαν! Και τι ευτύχημα ότι απέτυχαν. Είναι αδύνατο με πολιτικά μεμονωμένα εγκλήματα να πάγη εμπρός ένας αγώνας. Μόνο ένας λαός ολόκληρος ή τουλάχιστο μια πλειοψηφία τυραννημένη, έχει τη δύναμη ν’ αναλάβη την ευθύνη της βίας. Και η βία είναι πάντα επικίνδυνη, γιατί μια φορά που απολυθή είναι άγνωστο που και πότε θα σταματήσει. Ο αγώνας μας απαιτεί ακριβώς να μη μεταχειριζόμαστε τα μέσα της φατρίας που τυραννεί τον ελληνικό λαό.
Ανησυχώ, ανησυχώ! Γιατί γνωρίζω ότι τα διάφορα μισθοφορικά σώματα των βενιζελικών πραιτωριανών αφορμή ζητούσαν για να χτυπήσουν κατακέφαλα τον ελληνικό λαό και να λεηλατήσουν την Αθήνα.
Την ίδια μέρα ο Φίλιππος μαθαίνει τα θλιβερά. Με συγκλονιστικό τρόπο καταχωρεί στο ημερολόγιό του:
Είχα μείνει μόνος εις την τραπεζαρία, όταν ξαναμπήκε ο Γεώργιος με πρόσωπο αλλοιωμένο και μου είπε με φωνή τρεμάμενη «ξέρεις, Φίλιππε, έγιναν ταραχές εις την Αθήνα!...» Δεν είπα τίποτε. «και φαίνεται …πως εχτύπησαν τον Ίωνα». Επερίμενα μήνες τώρα αυτή τη φράση, μου φάνηκε φυσικώτατη. «Το γράφουν οι εφημερίδες» πρόσθεσε. Φαντάσθηκα τον Ίωνα σκοτωμένο. Δεν έλεγα τίποτε, δεν εδάκρυσα, δεν εκούνησα, αλλά ήταν αδύνατο να συγκρατήσω μια τρεμούλα σ’ όλα μου τα μέλη. Όταν ξαναμπήκε η Αλεξάνδρα της είπε τα ίδια και η καϋμένη ξέσπασε σε κλάμα νευρικό και σ’ εκφράσεις αγανακτήσεως. Όταν ξαναβγήκε μου λέει ο Γεώργιος «ξέρεις, τον εσκότωσαν». Δεν μου φάνηκε ούτε αυτό παράξενο. το περίμενα. αλλά ούτε δάκρυα, ούτε μιλιά δεν έβγαλα. Έσφιγγα τα δόντια και έτρεμα, προσπαθώντας να συγκεντρώσω τη σκέψη μου και να καταλάβω όλο το βάθος, όλο το πλάτος της καταστροφής.
 Εντύπωση οδυνηρή προξενεί η προσπάθεια, τις αμέσως επόμενες μέρες, κατασυκοφάντησης του Ίωνα στο εξωτερικό μέσω του έγκριτου τύπου από εντεταλμένες δημοσιογραφικές γραφίδες ελλήνων. Στις 25 Αυγούστου ο Φίλιππος σημειώνει: Στο χθεσινό φύλλο του Daily Telegraph ( ο George Melas) λέγει τα εξής για τον Ίωνα : "Ο Ι.Δ , ο ίδιος παρόλο ότι προερχόταν από την Μακεδονία, αργότερα έγινε από τους πιο θερμούς οπαδούς που πρόδωσαν την Μακεδονία στους Βουλγάρους" .
(Για την ιστορία αναφέρουμε πως, ο νεαρός τότε πολιτευτής και δημοσιογράφος, Γ. Μελάς είναι ο αδελφός του …Παύλου Μελά!!!!).

Στην Ελλάδα ο Ελ. Βενιζέλος δηλώνει συντετριμμένος και υπόσχεται την σύλληψη και δίκαιη τιμωρία των δολοφόνων. Ο Φίλιππος όμως γράφει:
Ο Γύπαρης πρωτοστάτησε στην υποδοχή του Βενιζέλου και καμιά σύλληψη δεν έκαμε η κυβέρνηση μεταξύ των δραστών του φόνου του Ίωνος.
(Η διαστρέβλωση των συνθηκών της δολοφονίας του από ψευδομάρτυρες, η επιβολή λογοκρισίας στον τύπο για το θέμα, η δίκη -παρωδία και η …επανάληψή της, στον απόηχο μιας άλλης δίκης όπου πρωταγωνιστεί ο Παύλος Γύπαρης, ύστερα από15 χρόνια, δεν θα αναδείξει κανέναν ένοχο για τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη. Πάλι καλά που δεν κατέληξαν πως αυτοκτόνησε).

Λίγες ακόμα σκέψεις του Φιλίππου προτού ριχτεί στην πολιτική δράση:
Με τη θυσία του Ίωνος αισθάνομαι ότι ή ώρα μου πλησιάζει. Θα έλθη ασφαλώς, αλλά δεν πρέπει να βιάζομαι. Ολίγες ημέρες άρκεσαν για να με πλησιάσουν στην ωρίμανσή μου, τόσο, όσο δεν το είχα κάμει ολόκληρη την προηγούμενη ζωή μου…
1/14 Νοεμβρίου Αντί του Ίωνος εκλέγεται βουλευτής Φλώρινας και Καστοριάς, ως ανεξάρτητος, συνεργαζόμενος με το Λαϊκό Κόμμα. Κι έκτοτε αφιερώθηκε στην πολιτική, από την οποία παραιτήθηκε το 1952.

Ο Ίων και ο Φίλιππος Δραγούμης πέρασαν υψωμένοι πάνω από την πολιτική και τις χαμέρπειες. Και με τον κόσμο αντάμωσαν κι ανακάτωθηκαν με τις τύχες του, τις λύπες του και τις αγωνίες του όμως απέμειναν τον πιο πολύ καιρό μόνοι. Και μοναδικοί!
Οφείλουμε να τους θυμόμαστε. Αποτελούν ακριβή παρακαταθήκη του απροσκύνητου πολιτισμού μας και μέρος της ψυχής μας που βλέπει προς το φως.
Σας ευχαριστώ για την υπομονή και ανοχή που δείξατε να ακούσετε αυτές τις … 5.889 λέξεις!

Ν.Τ.
Το κείμενο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΟΔΟ, αποτελεί την εισήγηση του κ. ΝώνταΤσίγκα κατά την παρουσίαση των ημερολογίων του Φ.Δ. στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 12 Νοεμβρίου 2011 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Άργους Ορεστικού με συνδιοργανωτές τον Δήμο Ορεστίδος (Δημοτική Βιβλιοθήκη) και το ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας/Καστοριάς.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ