4.11.17

ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: «Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη» [IV]


Germanos Karavaggelis Kastoria efimerida Odos
Ο Γερμανός Καραβαγγέλης ως Αμασείας | ΟΔΟΣ 22.12.2016 | 865


(Αμφιβολίες «πιστότητας» και αντινομίες «επιμέλειας»…)


Ιστορικοβιογραφικά Γερμανού Καραβαγγέλη  

ο σπουδαστής της Χάλκης | ο «Μητροπολίτης των εμπερίστατων»  
ο -προαλειφόμενος ως- Οικουμενικός Πατριάρχης
ο -και-  «Έξαρχος Κεντρώας Ευρώπης» (όπως... εξόριστος)

[…] Εδώ έχω γραμμένα, συνέχισε, με συντομία, όσα έκανα σαν μητροπολίτης Αμασείας, για να βοηθήσω το ποίμνιό μου, πρώτα τους Έλληνες κι έπειτα τους Αρμένιους. Εσύ θα βάλεις και τη δική σου καλλιέπεια και αν ποτέ εκδοθούν οι αναμνήσεις μου απ’ το Μακεδονικό Αγώνα, θα προσθέσεις και αυτό το τελευταίο κεφάλαιο.
Ο Γερμανός Καραβαγγέλης προς την Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη [γραμματέα της Πηνελόπης Δέλτα & συντάκτρια των απομνημονευμάτων του ιδίου καθώς και άλλων Μακεδονομάχων].


Δ΄ μέρος

ΟΙ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΠΑΡΘΗΚΑΝ  μετά από μακρά σειρά σχεδόν καθημερινών επισκέψεων (αδιευκρίνιστο παραμένει το βάθος χρόνου και το ακριβές χρονικό διάστημα κατά το οποίο καταγράφηκαν οι συνεντεύξεις αυτές, αλλά μάλλον πρέπει να έχουν ολοκληρωθεί μεταξύ του 1932-1934) στου Χαροκόπου στην Οδό Εσπερίδων 30, όπου ο Καραβαγγέλης φιλοξενούνταν στο –απλό διώροφο αστικό σπίτι– της αδελφής του Αφροδίτης χήρας Επαμ. Χαρισιάδη και του γιού της.

Γράφει η Μπέλλου-Θρεψιάδη: Δεν ανέβαινα στην Κηφισιά, όπως λανθασμένα γράφει ο Ηλίας Βενέζης στο τελευταίο του βιβλίο «Εφταλού» που εκδόθηκε το 1977 από την Εστία. Για όσα ανακριβή γράφει ο Βενέζης βασίστηκε επίσης σε λανθασμένες πληροφορίες ανθρώπων, που δεν είχαν παρακολουθήσει οι ίδιοι την καταγραφή αυτών των απομνημονευμάτων. Αφού ούτε το όνομά μου καλά-καλά δεν ήξεραν, τ’ όνομα «της καταγραψάσης» αυτά, όπως με αποκαλεί στον πρόλογο των απομνημονευμάτων του Καραβαγγέλη ο επιβλέψας ερήμην μου την έκδοσή τους Λαούρδας!
Εγώ είχα σκοπό, πριν δώσω τα απομνημονεύματά μου των Μακεδονομάχων για δημοσίευση, να τα χτενίσω και πάλι με προσοχή κι αντί για πρόλογο να διηγηθώ πως γνώρισα τους Μακεδονομάχους και να δώσω μια σύντομη προσωπογραφία τους […]

Και αλλού η Μπέλλου-Θρεψιάδη γράφει:
Ύστερα από κάθε επίσκεψή μου στο μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη, καθόμουν το βράδυ στο σπίτι μου, χτένιζα πρόχειρα τις σημειώσεις μου και χτυπούσα το κείμενο στη γραφομηχανή. Ένα τέτοιο αντίγραφο παρέδωσα στην κυρία Δέλτα που ενθουσιάστηκε.
Μια μέρα την ώρα που έφευγα μου είπε [εννοεί: ο Γ. Καραβαγγέλης]:
-Πήρες τις αναμνήσεις μου απ’ το μακεδονικό Αγώνα. Δεν θα σ’ ενδιέφερε να πάρεις και τη συνέχεια; Δηλαδή τους αγώνες μου για την επιβίωση του ελληνισμού του Πόντου; Και πηγαίνοντας προς το γραφείο του πήρε από κει και μου έδωσε ένα μεγάλο κίτρινο φάκελο.
-Εδώ έχω γραμμένα, συνέχισε, με συντομία, όσα έκανα σαν μητροπολίτης Αμασείας, για να βοηθήσω το ποίμνιό μου, πρώτα τους Έλληνες κι έπειτα τους Αρμένιους. Εσύ θα βάλεις και τη δική σου καλλιέπεια και αν ποτέ εκδοθούν οι αναμνήσεις μου απ’ το Μακεδονικό Αγώνα, θα προσθέσεις και αυτό το τελευταίο κεφάλαιο. (Tον φάκελο αυτόν φυσικά η Μπέλλου-Θρεψιάδη ουδέποτε παρέδωσε στην Πηνελόπη Δέλτα και πιθανότατα κράτησε μυστική την ύπαρξή του σε αυτήν. Εξ άλλου το πεδίο ενδιαφέροντος της Π.Δ. κατά την περίοδο αυτήν ήταν η συγκέντρωση υλικού γύρω από τον Μακεδονικό Αγώνα).

Σήμερα, ύστερα από σαρανταέξι ολόκληρα χρόνια κάνω αυτό που μου ζήτησε δίνοντας στη δημοσιότητα τα απομνημονεύματά του από τον Πόντο. Ακολουθώ πιστά τη δική του αφήγηση μα δίνω, όπως πάντα, τη γλωσσική μορφή που έδωσα σ’ όλα τ’ άλλα απομνημονεύματα των Μακεδονομάχων, δημοσιευμένα και μη. Τη γλωσσική μορφή που τόσο στενοχώρησε και σκανδάλισε τους πρώτους εκδότες των απομνημονευμάτων και τους δημοσιογράφους που έγραψαν γι’ αυτά¹ª.


Η αδελφή του Γ. Καραβαγγέλη Δέσποινα ντυμένη «ανταρτοπούλα». Έζησε μαζί του όταν ο Γ.Κ. υπη-ρέτησε στην Καστοριά. Συμμετείχε στην καταστροφή του αρχείου του αδελφού της -με εντολή του ιδίου - τουλάχιστον στην Καστοριά. Υπάρχουν ενδείξεις ότι συνέβαλε και στην καταστροφή του αντίστοιχου αρχείου της Αμάσειας στον Πόντο.

Αν παρακολουθήσει όμως κανείς τον γραπτό λόγο του Γερμανού Καραβαγγέλη, όπως αυτός ξεδιπλώνεται σε επιστολές, αναφορές και άλλα επίσημα έγγραφα ή και σ’ αυτά ακόμα τα «συνωμοτικά» σημειώματα του Κώστα Γεωργίου, θα βρει σοβαρή αναντιστοιχία στην ποιότητα και στο επίπεδο του λόγου που συναντά στα «απομνημονεύματά του» για τον Μακεδονικό αγώνα που συντάχτηκαν καθ’ υπαγόρευσιν. Στο ίδιο επίπεδο κινούνται και τα κείμενα στα Ποντιακά του που ενώ δόθηκαν σε ολοκληρωμένη γραπτή μορφή –έστω περιληπτικά και με συντομεύσεις– έτυχαν του έντονου, γλωσσικού ή και άλλης μορφής, «εξωραϊσμού», όπως μετά παρρησίας ομολογεί η Μπέλλου Θρεψιάδη.

Παίρνοντας μάλιστα υπόψη το γεγονός πως ο Καραβαγγέλης είχε βαθειά μόρφωση [Διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Λειψίας] ενώ επιπλέον δίδαξε και συνέγραψε Εκκλησιαστική Ρητορική στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης προκύπτουν εύλογα ερωτηματικά: Ζει στην ουσία ως εξόριστος από την Ελλάδα από το 1923 μέχρι το 1935 που πεθαίνει. Σε κάθε ευκαιρία δηλώνει την πικρία του χωρίς περιστροφές. Έχει όλον τον καιρό μπροστά του ώστε με ωριμότητα και ψυχραιμία, μακριά από ενδοεκκλησιαστικές διαμάχες, αληθινές πολεμικές εντάσεις ή απειλές κατά της ζωής του να "στρωθεί" και να γράψει ένα αυτοβιογραφικό των πεπραγμένων του, ένα εξομολογητικό / de profundis κείμενο έστω ανάλογο με την παρορμητική του φύση. Να αποσείσει από πάνω του κατηγορίες ή υποψίες, να υποστηρίξει τις θέσεις του, να διατυπώσει εθνικοπατριωτικά/ιδεολογικά, Θεολογικά, Φιλοσοφικά το κάθε τι, αυτός ο «Μητροπολίτης των εμπερίστατων» (όπως τόσο εύστοχα και δραματικά τον χαρακτηρίζει ο ιστορικός Βασ. Γούναρης).

Δυστυχώς όμως, δεν το έπραξε. Αντίθετα, κράτησε πρόχειρες και σύντομες σημειώσεις αφήνοντάς τες στην διάθεση της κάθε κυρίας Μπέλλου-Θρεψιάδη να «καλλωπίσει» και να «χτενίσει» αναλόγως, τόσο αυτές όσο και το υλικό που προέκυψε με τη μορφή προφορικών συνεντεύξεων, προτού τα παραδώσει στην εργοδότρια της συγγραφέα και μέχρις ότου η ίδια βρει την κατάλληλη ευκαιρία –νομίμως ή παρανόμως– να  παρουσιάσει μέρος από αυτά  στο κοινό. Επέτρεψε επίσης στον κάθε κ. Λαούρδα να «κουτσουρέψει» κατά το δοκούν το ίδιο υλικό, παρουσιάζοντας το επεξεργασμένο κουφάρι ως γνήσια και έγκυρα «απομνημονεύματα/κατάλοιπα του Γερμανού Καραβαγγέλη». Αδίκησε δυστυχώς τον εαυτό του με την επιλογή του αυτήν ο φλογερός ιεράρχης.

Ωστόσο παραμένει σίγουρο πως  κατέλειπε φακέλους με χειρόγραφα. Ο ένας, βρέθηκε από τους κληρονόμους του δόθηκε στον Σπύρο Μελά και πήρε... τον δρόμο της απωλείας. Ο άλλος –ο μεγάλος κίτρινος φάκελος με τα «Ποντιακά» του– δόθηκε στην Όλγα Μπέλλου-Θρεψιάδη που τον «επιμελήθηκε» και στο τέλος έστω και με αρκετή καθυστέρηση εξέδωσε το περιεχόμενό του σε βιβλίο, ένα χρόνο πριν από τον θάνατό της, επεμβαίνοντας βέβαια δραστικά «στην γλωσσική μορφή των σημειώσεων»... Θυμούμαι τη γλωσσική μορφή της μνημειώδους και συγκλονιστικής επιστολής του Γερμανού Καραβαγγέλη προς τον Ίωνα Δραγούμη στην οποία εξιστορεί τη διαδικασία ταφής του ακέφαλου σώματος του Παύλου Μελά και ριγώ… Και σκέφτομαι ποιός και πώς σ’ ένα τέτοιο κείμενο θα τολμούσε να κάνει γλωσσικές ή άλλες επεμβάσεις; Και όμως: «κάποιος» ή «κάποιοι» έκαναν!


Ο... τρίτος κατά σειρά τάφος (οστεοφυλάκιο & μνημείο) που δέχτηκε τα λείψανα του Γ. Καραβαγγέλη βρίσκεται στον περίβολο της Ι. Μητροπόλεως Καστοριάς. Αναγέρθηκε με δαπάνη της ΤΕΔΚ. 


Η Μπέλλου-Θρεψιάδη είχε μάλλον κάποια λανθασμένη αντίληψη για τα πράγματα σχετικά με την θέση του γραμματέα ενός σημαίνοντος προσώπου (μιας πολυδιαβασμένης συγγραφέως εν προκειμένω). Φέρνω τώρα στο νου μου πως ο ιστορικός και πολιτικός Νικόλαος Δραγούμης υπήρξε γραμματέας του Ιωάννη Καποδίστρια όπως και ο μέγας Ρώσος ποιητής και συγγραφέας Αλέξανδρος Πούσκιν επίσης υπήρξε γραμματέας του ίδιου προσώπου. Ο μέγιστος ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε υπήρξε για μικρό χρονικό διάστημα γραμματικός του διάσημου γλύπτη Ροντέν. Αδυνατώ προσωπικά να αντιληφθώ κατά ποιά λογική η έμμισθη ανάθεση κάποιας εργασίας, εκ μέρους του εργοδότη προς τον γραμματέα, επιβάλει και τον ίδιο τον γραμματέα ως έχοντα πνευματικά δικαιώματα πάνω στο έργο του ή στο Αρχείο του εργοδότη;

Εγωιστική και αντιδεοντολογική, αν μη τι άλλο, η στάση της Μπέλλου-Θρεψιάδη. Προσλήφθηκε από την Πηνελόπη Δέλτα την άνοιξη του 1932 για να κρατά την αλληλογραφία της και όπως η ίδια γράφει [...] «από τις εννέα το πρωί έως το μεσημέρι αντί μισθού δυο χιλιάδων δραχμών επειδή η ίδια [ενν. η Π. Δέλτα], καθηλωμένη σε μια πολυθρόνα απ’ τη φοβερή ασθένεια που τη βασάνιζε (η Πηνελόπη Δέλτα έπασχε, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή Ψυχιατρικής Πέτρο Χαρτοκόλλη, από Πολλαπλή σκλήρυνση -ή άλλως σκλήρυνση κατά πλάκας) μόλις και μετά βίας μπορούσε να χαράξει λίγες γραμμές» [«αχνές» σημειώνει κάπου αλλού].

Φαίνεται πως σε κάποια στιγμή προέκυψε ζήτημα με τους κληρονόμους του Καραβαγγέλη αλλά και με τους διαχειριστές του Αρχείου της Πηνελόπης Δέλτα. Στη σελίδα 174 του βιβλίου της γράφει ότι […] ο νομικός σύμβουλος των κληρονόμων της κυρίας Δέλτα αποφάνθηκε ότι όλη αυτή η δύσκολη και πρωτότυπη εργασία μου (εννοεί προφανώς το απολύτως... πρωτότυπο είδος «δημιουργικής γραφής» που εμπνεύστηκε ώστε να «πειράζει» –με «καλλιέπεια» φυσικά– τους διαλόγους/συνεντεύξεων που με την μορφή ερωταποκρίσεων κατέγραφε στο χαρτί ως ρέοντα αφηγηματικό λόγο) αποτελεί ιδιοκτησία της οικογένειας Δέλτα με την αιτιολογία ότι τάχα την έκανα κατ’ επιταγήν και επί πληρωμή […]¹⁹.

Παρακάτω σημειώνει: Φυσικά υποστηρίζοντας την πνευματική μου ιδιοκτησία επί των απομνημονευμάτων, που εξέδωσε η Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών ερήμην μου, κουτσουρεύοντας πολλές φορές το κείμενο, όπου γίνονταν περισσότερο αντιληπτή η παρουσία μου, δεν το κάνω για να διεκδικήσω υλικά οφέλη και συγγραφικά δικαιώματα. Το κάνω μόνο και μόνο γιατί όπως και η κυρία Δέλτα, δεν ανέχομαι κι εγώ την αυθαιρεσία και την προπέτεια.
Δεν ανέχομαι να μου στέλνουν τυπωμένα τα βιβλία μου, συνοδευόμενα με μια κάρτα που λέει: «Τιμητική προσφορά εις την κυρίαν Αντιγόνην Θρεψιάδου» Γιατί αυτό δεν είναι τιμητική προσφορά, είναι καθαρή ειρωνεία. Για μένα θα είναι, όπως τόνισα και στην αρχή αυτού του βιβλίου μου, ανυπολόγιστη ηθική αμοιβή αν τα ελληνόπουλα, που δυστυχώς συχνά περιφρονούν κάθε τι το ελληνικό, γνωρίσουν αυτή τη λαμπρή σελίδα της ιστορίας χάρη και στη δική μου ταπεινή συμβολή [...].


Λεπτομέρεια: Η τωρινή αναθηματική επιγραφή στο οστεοφυλάκιο του Γ. Καραβαγγέλη

Δεν έχει ίσως και πολύ μεγάλη σημασία η αστυνομικού τύπου περαιτέρω διερεύνηση του θέματος. Ωστόσο θα άξιζε τον κόπο να ερευνήσει κάποιος σχολαστικά το Αρχείο της Πηνελόπης Δέλτα και της Όλγας Μπέλλου-Θρεψιάδη και να ανατρέξει σε αντίστοιχα σημεία εκατέρωθεν. Ύστερα να προσπαθήσει να αντιπαραβάλλει αυτά με τα ήδη δημοσιευμένα «απομνημονεύματα» [των Μακεδονομάχων και του Καραβαγγέλη] όσο και τα καταχωρισμένα σαν «πρωτότυπα χειρόγραφα» στο Αρχείο της Μπέλλου-Θρεψιάδη. Είμαι απολύτως βέβαιος ότι θα συναντήσει πολλές εκπλήξεις²⁰.

Η ίδια η Μπέλλου-Θρεψιάδη στο βιβλίο της «Μορφές Μακεδονομαχων» και στις σελίδες από 158 μέχρι 163 απαριθμεί μία προς μία τις σοβαρές περικοπές και κουτσουρέματα που έχουν επιβληθεί στα απομνημονεύματα του Μακεδονομάχου Γεωργίου Δικωνύμου Μακρή [που είχε το ανατριχιαστικό συνήθειο να... «κλαδεύει» βουλγάρους] από τον Βασ. Λαούρδα πριν αυτά πάρουν το δρόμο για το τυπογραφείο το 1959. Οπωσδήποτε και το περιεχόμενο του μεγάλου κίτρινου φακέλου –αν διασώζεται– που παρέδωσε ο ίδιος ο Καραβαγγέλης στα χέρια της «γραμματέως» θα έχει αλλιώτικο περιεχόμενο από αυτό της τελικής έκδοσης της Τροχαλίας του 1992.

Είναι προφανές ότι πολλοί επενέβησαν –ως μη όφειλαν– στα «απομνημονεύματα» του Γερμανού Καραβαγγέλη. Άρα το συγκεκριμένο κείμενο δεν πρέπει να θεωρείται ως απολύτως αυθεντικό. Έχει την οσμή του ψευδεπιγράφου. Ισχυρίζομαι πως δεν αποτελεί πια, ακόμα ίσως και στην ουσία του, ένα αυθεντικό και αξιόπιστο κείμενο. Κάθε διαφορετική άποψη ας κατατεθεί σαν απάντηση στο δημόσιο βήμα.

Ο γράφων δεν είναι ιστορικός αλλά κάποιος, μάλλον επαρκής και εν δυνάμει «υποψιασμένος», αναγνώστης που είχε τις απορίες του και προσπάθησε με τεκμηρίωση να τις διατυπώσει. Στην πορεία παρέθεσε και κάποια συμπεράσματα. Όλα τούτα τα καταθέτει στην κρίση των αναγνωστών και –χωρίς καμιά επιφύλαξη– σε οποιαδήποτε συζήτηση από το βήμα της εφημερίδας ΟΔΟΣ που φιλοξένησε τις απόψεις του αυτές.

ΤΕΛΟΣ



Σημειώσεις-παραπομπές
18. Οι υπογραμμίσεις του συντάκτη του άρθρου.
19. Εδώ εξανίσταται πλέον ο …συντάκτης του παρόντος: Οι νυν νομικοί σύμβουλοι των κληρονόμων τί λένε άραγε για την έκδοση και κυκλοφορία των ογκωδών τόμων που κατά καιρούς μας «ξεφουρνίζουν» οι εκδόσεις Ερμής με αυτούσιες λίαν εκτεταμένες ημερολογιακές σημειώσεις και τα αποσπάσματα επιστολών του Ίωνα Δραγούμη με χρήση κατά το δοκούν από την ίδια την Πηνελόπη Δέλτα και με την σφραγίδα του «Αρχείου Πηνελόπης Δέλτα» στην κάθε έκδοση; [Όταν γνωρίζουμε ότι η αείμνηστη Π.Δ. είχε αντιγράψει τα ημερολόγια αυτά και κατόπιν τα επέστρεψε στην οικογένεια του Ίωνα]. Ισχύουν δυο μέτρα και δυο σταθμά;
20. Αυτό ήδη βέβαια το έχουν κάνει –όμως πάντοτε κοιταγμένο μέσα από το ακάματο ιδεολογικό τους ματογυάλι- ο ιστορικός κ. Σπύρος Καράβας [στο βιβλίο του «Μυστικά και Παραμύθια από την ιστορίας της Μακεδονίας»] ο δε Τάσος Κωστόπουλος στο άρθρο του [με τον... εμπρηστικό τίτλο: «Στα μυστικά του Βούρκου] που δημοσίευσε στην εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» ως Ιός το 2002. Και οι δυο τους έχουν αναδείξει εύστοχα αρκετές... «απώλειες» (τουτέστιν παραλείψεις, περικοπές, αλλαγές, κλπ] στο δρόμο μεταξύ Αρχείου Π. Δέλτα και της έκδοσης Ε.Μ.Σ.-ΙΜΧΑ του 1958. Αυτό αναφέρεται από τους συγγραφείς πως έγινε με επιτόπια έρευνα-αναδίφηση του αρχείου και αντιπαραβολή του με τα δημοσιευμένα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε:
-Ανδρέας Ανδρέου «Κώττας (1863-1905)», Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2002.
-Ηλίας Βενέζης «Εφταλού», Εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1972.
-Θάνος Βερέμης, «Ιστορία των ελληνοτουρκικών σχέσεων», Εκδόσεις Σιδέρη 2005.
-Βασίλης Γούναρης «Το μακεδονικό ζήτημα από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα -Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις», Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2010.
-Βασίλης Γούναρης «Γερμανός Καραβαγγέλης ο Μητροπολίτης των εμπερίστατων», εφημερίδα «Μακεδονία» (10-10-2010).
- Αρχείο Πηνελόπης Δέλτα «Ελευθέριος Βενιζέλος», Εκδόσεις Ερμής 1988.
-Π. Σ. Δέλτα «Αναμνήσεις 1940», Εκδ. Ερμής Αθήνα 2007.
-Αρχείον Μακεδονικού Αγώνος Πηνελόπης Δέλτα- Γερμανού Καραβαγγέλη ο Μακεδονικός Αγών [απομνημονεύματα] – ΕΜΣ & ΙΜΧΑ, έκδοσις Δευτέρα, 1959.
-Ίων Δραγούμης «Μαρτύρων και Ηρώων αίμα», Εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας 2016.
-Ίωνος Δραγούμη «Τα τετράδια του Ίλιντεν» Επιμέλεια Γ. Πετσίβας, Εκδόσεις Πετσίβα, Αθήνα 2000.
-Ίων Δραγούμης [από τα ανέκδοτα] Φύλλα Ημερολογίου (1902-1908).
-Μετακομιδή λειψάνων Γερμανού Καραβαγγέλη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Θεσσαλονίκη 1960.
-«Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη Μητροπολίτου Καστοριάς -Ο Μακεδονικός Αγών», Πρόλογος Μιχ. Παπακωνσταντίνου, εκδ. Μπαρμπουνάκης.
-«Ο Μακεδονικός Αγώνας-Απομνημονεύματα», ΙΜΧΑ , Θεσσαλονίκη 1984.
-Σπύρος Καράβας «Μυστικά και παραμύθια από την Ιστορία της Μακεδονίας», Βιβλιόραμα, 2014.
-Γιάννης Α. Μάζης «Ίων Δραγούμης- Ο Ασυμβίβαστος», Μεταίχμιο 2016.
-Αντιγόνη Μπέλλου-Θρεψιάδη «Μορφές μακεδονομάχων και τα Ποντιακά του Γερμανού Καραβαγγέλη», Τροχαλία 1992.
-Λεωνίδας Παπάζογλου «Φωτογραφικά πορτραίτα από την Καστοριά και της περιοχή της την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα» Συλλογή Γιώργου Γκολομπία. Μουσείο Φωτογραφίας, Θεσσαλονίκη 2005.


Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ στις 22 Δεκεμβρίου 2016, αρ. φύλλου 865

1 σχόλιο:

  1. Επώνυμος6/11/17

    Με την ολοκλήρωση της παρουσίασης και αυτού του πονήματος του κυρίου Επαμεινώνδα Τσίγκα, προσωπικά θέλω να ευχαριστήσω και να συγχαρώ τόσο τον ίδιο όσο και την "ΟΔΟ".
    Και δεν πιστεύω ότι είμαι ο μοναδικός άνθρωπος που το διάβασε και το εκτίμησε...

    ΑπάντησηΔιαγραφή

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ