ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Αγαπητέ Δραγούμη…

ΟΔΟΣ 3.8.2017 | 897

Κ.Π. Καβάφης, Άγγ. Σικελιανός,
Γιώργος Σεφέρης & Οδυσσέας Ελύτης

γράφουν προς τον (ή για τον) Ίωνα Δραγούμη

Ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του 20ου αιώνα ‒ Κ. Π. Καβάφης ‒ γνωρίστηκε στα 1905 στην Αλεξάνδρεια με τον νεαρό διπλωμάτη Ίωνα Δραγούμη, κατά το πέρασμα του δεύτερου από την αιγυπτιακή πόλη, στα πλαίσια της υπηρεσιακής του απασχόλησης στο προξενείο. Ίσως οι δυο τους να ξανασυναντήθηκαν και στην Κωνσταντινούπολη το 1908. Το 1905, αλλά και πέντε χρόνια αργότερα, ο Καβάφης στέλνει στον Δραγούμη δυο απαντητικές επιστολές. Τις επιστολές αυτές έφερε στο φως/πρωτοδημοσίευσε ο Γιώργος Ιωάννου στο βιβλίο του «Ο της φύσεως έρως- Παπαδιαμάντης, Καβάφης, Λαπαθιώτης» στο κεφάλαιο Ο Καβάφης μέσα από ένα ανέκδοτο ημερολόγιο. Αν μη τι άλλο προδίδεται η βαθειά εκτίμηση του μεγάλου ποιητή προς τον Ίωνα:

2/15 Δεκεμβρίου [19]’05

Αλεξάντρεια, 17 Οδός Ρωσέτης

Αγαπητέ Δραγούμη,
Έλαβα, προ ολίγων ημερών, το γράμμα σου της 6/14 Νοεμβρ. και μ’ έκαμε μεγάλη χαρά.
Να μην αμφιβάλης ούτε για μια στιγμή, που έχω για σένα φιλική, την φιλικότερην, ενθύμησι. Και, καθώς που σ’ είπα προφορικώς, το θεωρώ ευτυχία μου που σε γνώρισα και γενήκαμε φίλοι […]
[…] Γιατί λες για το άρθρο σου που ίσως δεν με αρέσει. Με άρεσε πολύ. Και το θέμα και οι εκφερόμενες γνώμες μ’ αρέσουν. Το ύφος είναι δυνατό, η φράσις εναργής, και το λεκτικό σωστό.[…]

Μένω

Ο ειλικρινής φίλος σου

Κ.Π. Καβάφης

* * *

Αλεξάνδρεια

29 Σεπτ./12 Οκτ. 1910

Αγαπητέ Δραγούμη,
Έλαβα το γράμμα σου της 10/23 Σεπτ., και σ’ ευχαριστώ πολύ γι’ αυτό. Χάρηκα διαβάζοντας πως ακόμη με θυμάσαι. Όσο για μένα, βέβαια δεν σε ξεχνώ. Οι ολίγοι εκείνοι μήνες που γνωρισθήκαμε είναι μια ευχάριστη ανάμνησίς μου.
Την «Σαμοθράκη» σου την διάβασα· είναι έργον ωραίο […]

Μένω, αγαπητέ Δραγούμη,

Ο φίλος σου

Κ.Π. Καβάφης

* * *

Στην έκδοση της αλληλογραφίας του Άγγελου Σικελιανού με τίτλο «Γράμματα» [εκδόσεις Ίκαρος -2000] συναντούμε δυο επιστολές του ποιητή προς τον Ίωνα Δραγούμη με τον οποίον ο Σικελιανός συνδέονταν φιλικά. Στις δυο επιστολές διαφαίνεται όχι απλώς μια συμπάθεια ή αλληλοεκτίμηση αλλά κάτι πολύ περισσότερο: μια αίσθηση συντροφικότητας και συνοδοιπορίας σε κοινό όραμα:

Κηφισιά, 30 Σεπτεμβρίου 1916

Αγαπητέ μου,
[…] Το εθνικό ιδανικό, σταθμός για την Ελλάδα βέβαια απαραίτητος και που το βάφτισες με Αγνότητα μοναδική, έχει υπερβεί και το χορό των αρετών του και είναι ανάγκη να φανερωθεί σε τρόπο Δωρικότατο, απ’ τη Γη στο Ναό και απ’ το ναό στη γη, με δίχως χάσματα, Ρυθμός αυτογνωσίας κι Αυτοδημιουργίας!
Στη στιγμή που τα μάτια μου από τα μέσα στρέφονται προς τα έξω και ξαναγυρίζουν μέσα μου, η θύμησή σου μ’ αναπαύει, σε μια ανάπαψη αδερφική. Ο Θεός να δώσει να χαρίσουμε μια αποστολή στη γη μας, όντας άξιοί της!

Δικός σου,

Άγγελος Σικελιανός

* * *

Πέντε χρόνια μετά την δολοφονία  του Ίωνα, ο εικοσιπεντάχρονος διπλωμάτης και ποιητής Γιώργος Σεφέρης, που το 1964 τιμήθηκε και με το Νόμπελ Ποίησης, πρωτοδιαβάζει το «Όσοι ζωντανοί» του Δραγούμη και σημειώνει τις εντυπώσεις του στις «Μέρες». Η ετυμηγορία του είναι …«καταπέλτης»! Όλες οι λέξεις, σ’ αυτές τις λίγες φράσεις που ο Σεφέρης αραδιάζει πάνω στο χαρτί, αιχμηρές και προσεκτικά διαλεγμένες προδίδουν την έντονη αρνητική διάθεση, την μνησικακία, την φανερή προκατάληψη του Σεφέρη απέναντι στον Ίωνα Δραγούμη [την ίδια αντιπάθεια τρέφει «ο Σμυρνιός» πανάξιος ποιητής και για τον αδερφό του Ίωνα τον Φίλιππο Στ. Δραγούμη. Στα «Πολιτικά Ημερολόγιά» του υπάρχουν περισσότερες από δέκα έγγραφές όπου ο Σ. τον "στολίζει" με καθόλου κολακευτικούς  επίθετα ή χαρακτηρισμούς (ανεπαρκής, με πολλά παθολογικά συμπλέγματα, απλοϊκός, νιώθεις την ανάγκη να του δώσεις μια καραμέλα να πάψει κλπ κλπ).

Κι αυτά για έναν άνθρωπο καθόλου παρορμητικό ή αψύ, μα ευγενή, μετρημένο, ιδιαίτερα καλλιεργημένο, εργατικό και με ηθική ακεραιότητα...]
Πάντως ο Δραγούμης είχε τα ίδια «μαράζια» με τον Σεφέρη. Ανήκε κι εκείνος στο διπλωματικό σώμα, βασανίζονταν για την ένδεια των χρημάτων, για τη έλλειψη παραγωγικού χρόνου χάριν της γραφής εξ αιτίας των απαιτήσεων «της υπηρεσίας». Έγραψαν κι οι δυο τους ημερολόγια. Τα «Τετράδια» [«Φύλλα ημερολογίου»] του Ίωνα σύμφωνα με τον Κλέωνα Παράσχο αποτελούσαν το καλύτερο δείγμα ημερολογιακής γραφής της εποχής και τέτοια παρέμειναν μέχρι την έκδοση των ημερολογίων του Γιώργου Σεφέρη ("Μέρες"). Εντύπωση πάντως προκαλεί το γεγονός ότι ο Σεφέρης εγκαλεί/οικτίρει/ μέμφεται τον Δραγούμη για την «δράση» του. Προφανώς δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί [όμως θα έπρεπε…] τί ακριβώς συνέβη στην Μακεδονία και ποιός υπήρξε ο ρόλος του «αντιφατικού» και «παραπλανημένου» αυτού ανθρώπου που αποτελούσε (sic) «τυπικό παράδειγμα Ρωμιού» (ο Ίων Δραγούμης;). Αδυνατεί ή ενδεχομένως... δεν θέλει να αντιληφθεί ο μάλλον οξύνους Σεφέρης, ότι ο ίδιος αυτός άνθρωπος, που παραιτείται από το διπλωματικό σώμα προκειμένου να πολιτευθεί, καταφέρνει για δυόμισι μόλις χρόνια να συμμετάσχει ως εκλεγμένος Βουλευτής στην Ελληνική Βουλή ενώ τα επόμενα δυόμισι χρόνια θα τα περάσει στην εξορία ως (sic) «Γερμανόφιλος» και «επικινδύνως αντιπολιτευόμενος» [κατά τον Ύπατο αρμοστή της Αντάντ τον Γάλλο Ζοννάρ] χωρίς να του είναι δυνατόν να προλάβει αναπτύξει/ή επιδείξει τις όποιες πολιτικές του ικανότητες. Όμως ο Σεφέρης, ο οποίος προφανώς εξακολουθεί να ζει το κλίμα του Διχασμού, μάλλον είναι αδύνατον να δει καθαρά «κατά το άλλο στρατόπεδο». Σαν διπλωμάτης όμως θα όφειλε μάλλον να διαθέτει μια πιο ανοιχτή ματιά. Ως μείζων ποιητής ακόμα περισσότερο. Αλλά καμιά φορά –φως φανάρι!– η μικροψυχία υπερβαίνει και νικά και την πιο άξια πένα:


[…] Διάβασα σήμερα «Όσοι ζωντανοί» του Ι. Δραγούμη. Τυπικό παράδειγμα Ρωμιού, αυτός ο αντιφατικός άνθρωπος. Σε παίρνει λύπη να σκέπτεσαι αυτά που έγραφε και αυτά που έκανε. Η αντίφαση μπορεί να ήταν ασήμαντο πράγμα, αν ήταν μόνο άνθρωπος του πνεύματος ή του αισθήματος, κάτι σαν τον Σικελιανό ας πούμε. Αλλά το δράμα είναι πως θέλησε να γίνει και άνθρωπος της δράσης· παραπλανήθηκε με καταπληκτικές αδυναμίες στο λαβύρινθο της δράσης […].

Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Α’

* * *

Χωρίς άλλα σχόλια το αισθαντικό και γεμάτο αγάπη κείμενο του άλλου νόμπελ της ποίησής μας. Tου ("απολιτικού"…) Οδυσσέα Ελύτη:

ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΗΣ ΕΙΣΑΙ
είτε όταν κληρονομείς αυτομάτως κάποιον
πρόγονο, είτε αν κατακτάς με το σπαθί σου
τις ιδιότητες που συνεπάγεται –θέλω να
πω, ειδικότητες «αποκτηθείσες εν τω στρατεύματι», όπως λέγαμε την εποχή της μόδας 
των πολέμων.
Τέτοιος ήταν ο Ίων Δραγούμης, ο γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, ο άνθρωπος
των σαλονιών και των κομιτάτων, ο δημοτικιστής και γόνος καθαρολόγων, ο σεμνός κι ο
ερωτιάρης, ο εχθρός της μικρής και εντίμου
Ελλάδος αλλά αδελφικός φίλος του βασιλέως,
ο μακράν μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο
Βενιζέλο και οραματιστής κοινός μιας άλλου
είδους μεγάλης Ελλάδας.
Αυτές όλες οι πέρλες, άλλοτε φωτερές κι
άλλοτε αλαμπείς, δεν συνθέτουν μόνον ένα
μυστηριώδες όνομα παρά γεννούν μια προσωπική μυθολογία, που με γέμισε γοητεία
σ’ όλη την πρώτη μου νεότητα. Σχεδίαζα
μεγάλα δοκίμια περί μελλοντικών ονείρων
του ελληνισμού, που δεν ήξερα, 
όπως δυστυχώς δεν ξέρω ίσαμε σήμερα, πως να τα γεμίσω. Είναι οι σφαίρες που αφανίζουν μυστικά, ή στη θέση των μυστικών δεν υπάρχουν παρά ευγενείς ιδεολογίες; 
Τα πατριωτικά του βιβλία (μα είναι;) έπαυσα να τα διαβάζω από τη μέρα που, 
που με 
μια κλοτσιά του, κάποιος τερματοφύλακας 
αθλιοτήτων έθεσε τέρμα σ’ ένα κεφάλαιο ανοιχτό της ιστορίας. Στην Σαμοθράκη του
όμως εξακολουθώ να βρίσκω ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη 
από πηγή.
Που, όπως σ’ ένα ακρογιάλι έρημο της 
Θράκης περπάτησε μες στην καθαροσύνη 
του μεσημεριού, έτσι ανυπόδητος πέρασε 
πάνω απ’ τις αιχμές και τις πανουργίες
της τρέχουσας πολιτικής […]

Οδυσσέας Ελύτης, 

Οι πολλοί Έλληνες του ενός Δραγούμη 

(από τα 2Χ7ε)

Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ, στις 3 Αυγούστου 2017, αρ. φύλλου 897 ("Ακούω τρέμοντας σιωπή")· στο ετήσιο ειδικό καλοκαιρινό αφιέρωμα της εφημερίδας στην ποίηση.

Σχετικά:

• ΟΔΟΣ: Ακούω τρέμοντας σιωπή
• ΙΩΑΝΝΑΣ ΝΑΟΥΜ: Στίχοι σταχτιοί και τριανταφυλλένιοι
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: […] και σβήνομαι στο φίλημα.
• Ίων Δραγούμης: Έχω την αγάπη των Μακεδόνων...
• ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: Αστραπή στην άκρα του γκρεμού μας