28.2.18

ΝΩΝΤΑ ΤΣΙΓΚΑ: […] και σβήνομαι στο φίλημα.


ΟΔΟΣ 3.8.2017 | 897 "Ακούω τρέμοντας σιωπή"


(ο ποιητής Ίων Δραγούμης)



[…] O Ίων Δραγούμης, όπως τον αναπαράστησα ύστερα από το διάβασμα των έργων του και τη γνώση της ιστορίας του, ήταν στο βάθος του και έμεινε ως τη θανή του ποιητής. Και γι’ αυτό ήταν και λίγο πολιτικός. Τόσο όσο και ποιητής. Γιατί ο πραγματικός πολιτικός είναι ποιητής […].

Γρηγ. Κασιμάτης, Ίων Δραγούμης
Μια υπερχρονική θεώρηση¹

Θα αξιώνονταν άραγε κάποτε ο Ίων Δραγούμης να σημειώσει στα ημερολόγιά του κάτι σαν το παρακάτω;

 […] Όταν ήμουν παιδί έγραφα ήδη στίχους. Έγραφα λοιπόν στίχους κάκιστους, αλλά τους έβρισκα τέλειους. Ποτέ πια δε θα γνωρίσω αυτή την ψευδή ικανοποίηση ότι θα δημιουργήσω ένα τέλειο έργο. Οτιδήποτε γράφω σήμερα είναι πολύ καλύτερο. Είναι μάλιστα καλύτερο από αυτό που θα μπορούσαν να γράψουν οι καλύτεροι. Αλλά είναι απείρως κατώτερο από αυτό που εγώ, δεν ξέρω για ποιό λόγο, νιώθω πως θα μπορούσα  ̶ ή ίσως πως θα έπρεπε να γράψω. Κλαίω πάνω από τους κακούς στίχους των παιδικών μου χρόνων όπως θα έκλαιγα πάνω από ένα πεθαμένο παιδί, ένα παιδί δικό μου νεκρό, μια τελευταία ελπίδα που διαψεύστηκε².

Πιθανότατα όχι. Τόλμησα όμως να επικαλεστώ τα λόγια του Φερνάντο Πεσσόα, του σημαντικότερου ποιητή της Πορτογαλίας, προκειμένου να αναφερθώ σ’ αυτήν την άγουρη και «αθώα»  ̶ όπως απολύτως εύστοχα την ονόμασε ένας εξαίρετος φίλος ποιητής ̶ «εμπλοκή» του Ίωνα Δραγούμη με την ποίηση. Βρίσκω πως με βοηθούν (τηρουμένων των αναλογιών βέβαια –ας μην νομισθεί πως συγχέω τα μεγέθη) να στηρίξω το …«διάβημα» της συγκεντρωτικής δημοσίευσης αυτής της αυθόρμητης και σχεδόν αδούλευτης ποίησης, που σε ξαφνιάζει με την ά π α ξ διατύπωσή της ‒δηλαδή την χωρίς δεύτερη ευκαιρία…‒ με την ολοφάνερα ατελή, ανεπεξέργαστη και κάπως «αυτοματική» αποτύπωσή της πάνω στο χαρτί.

Οι ποιητικές απόπειρες του Δραγούμη δεν έμελλε να έχουν «δεύτερο κοίταγμα» ‒ άλλη προσπάθεια αναδιατύπωσης για τους λίγο-πολύ συγγνωστούς λόγους. Αν είχα παρασυρθεί, από την χωρίς περιστροφές απορριπτική «ευθυκρισία» του Θ. Ν. Σωτηρόπουλου³ (του ανθρώπου που ομολογουμένως με πολλή αγάπη, σύνεση και συναίσθηση ευθύνης προσέγγισε τα «Τετράδια» του Ίωνα και επιμελήθηκε με σοβαρότητα τους τρεις από τους τέσσερις τόμους της ανολοκλήρωτης σειράς «Φύλλα ημερολογίου» / τους Α΄, Ε΄& ΣΤ΄)⁴, δεν θα είχαμε αποτολμήσει ετούτη την en bloc δημοσιοποίηση των εξηντατριών (63) ποιημάτων τα οποία ο Δραγούμης έχει γράψει σε νεαρή ηλικία (από το 1899 μέχρι το 1905).

Μετά τα 27 του ο Δραγούμης δεν θα ξαναγράψει ‒ή δημοσιεύσει‒ ξανά ποιήματα. Σχεδόν πενήντα από τα ποιήματα που δημοσιεύονται εδώ έχουν ήδη δημοσιευθεί στον Α΄ τόμο των «Φύλλων Ημερολογίου» [εκδόσεις Ερμής, 1988] ενώ στον ανέκδοτο ακόμα Β΄ τόμο των «Φύλλων», που παραμένει μαζί με τον Γ΄ εδώ και τριάντα σχεδόν χρόνια στο στάδιο της σελιδοποίησης, συναντήσαμε ακόμη δώδεκα ποιήματα, με την τελευταία εγγραφή να φέρει την ένδειξη Αλωνάρης 1905. Τότε λοιπόν μάλλον σιωπά τυπικά ο ποιητής Ίων Δραγούμης.

[...] Πριν απελπιζόμουν που δεν ήμουν ποιητής και φανταζόμουν πως γεννιέται κανείς τέτοιος, Ύστερα κατάλαβα πως με την καλλιέργεια του μυαλού και των στίχων γίνεται κανένας ποιητής κι έχει δυσκολία στην έκφρασι των αισθημάτων του. Και τότε βάλθηκα να κάνω στίχους. Αν καταγινόμουν πιο συστηματικά θα έκανα καλούς στίχους και θα έκανα καλή έκφραση της ποίησης που υπάρχει μέσα μου από την καλλιέργεια που έκαμα της ψυχής μου.
Αλλά έχω και πολλά άλλα να κάμω γι’ αυτό δε μελετώ πολύ τους στίχους. Σκαλίζω κάθε μέρα την ψυχή μου από τις 8-10 το πρωί και από τις 1 1/2 -5 σχεδόν, τ’ απομεσήμερο. Αλλά δεν έχω πάντα την ίδια διάθεση· δεν είμαι ακούραστη μηχανή και σιδερένια, είμαι μονάχα νευρική μηχανή. Λοιπόν όλες αυτές η ώρες δεν είνε καρπερές.
Κι όλες της άλλες ώρες της μέρας και της νύχτας σκαλίζω την ψυχή μου από συνήθεια κ’ ευχαρίστησι, όταν δε μ’ εμποδίζουν πάρα πολύ οι άλλοι. Όταν μ’ εμποδίζουν οι άλλοι τότε τους βλέπω σαν εμπόδια, και τους συλλογίζουμαι ελεύθερα μόλις βρεθώ μόνος μου ή τους ξεχνώ αν δεν μπορεί το εμπόδιό τους να μ’ εμπνεύσει τίποτε καινούριο⁵.

Καμία πρόθεση δεν υπάρχει να «αποκαταστήσουμε» τον Ίωνα σε κάποιο βάθρο που δεν του ανήκει (να τον αναδείξουμε δηλαδή σε κάποιον σημαντικό Έλληνα ποιητή). Ήδη όμως η θέση του στα γράμματα καθόλου δεν είναι αδιάφορη. Το έργο του και η ζωή του βρέθηκαν σε συνεπή πάντοτε συνοδοιπορία και γι’ αυτό ίσως οι μοιραίες παραχαράξεις, παρερμηνείες ή αποσιωπήσεις της πνευματικής διαδρομής αυτού του άνδρα, που συνέβησαν στα χρόνια μέχρι σήμερα, συχνά μας δυσκολεύουν να αναγνωρίσουμε τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της διαδρομής ή να αξιολογήσουμε και να αντιληφθούμε την σημασία του έργου του.

Ο Δραγούμης έγραψε λογοτεχνία (πρόδρομος του εσωτερικού μονολόγου;) μυθιστορηματικά έργα, πολιτικά και κριτικά κείμενα, δοκίμια-μελέτες, και –κατά πως φαίνεται εδώ– και ποιήματα. Έγραψε επίσης ημερολόγια («τις καλύτερες ημερολογιακές εγγραφές» κατά τον Κλέωνα Παράσχο, προτού κάνουν την εμφάνισή τους οι «Μέρες» του Σεφέρη…). Υπήρξε από τους πρώτους δημοτικιστές και συνιδρυτής του «Εκπαιδευτικού Ομίλου». Γρήγορα κατέκτησε προσωπικό ύφος γράφοντας σε μια θαυμάσια δημοτική γλώσσα δίχως ακρότητες και συμπορεύτηκε με πλήθος ανθρώπων που προσπάθησαν να ανιχνεύσουν και να καθορίσουν μια «νέα ελληνικότητα» στην λογοτεχνία και την Τέχνη γενικότερα.

Το συγγραφικό έργο του Δραγούμη ωστόσο δεν έχει δημοσιοποιηθεί / εκδοθεί στο σύνολο του. Λίγα μόνον από τα βιβλία του είχε καταφέρει να δει ο ίδιος τυπωμένα, ενώ τα περισσότερα από αυτά εκδόθηκαν αργότερα με την φροντίδα του αδελφού του Φιλίππου ο οποίος υπερασπίσθηκε το έργο του, ταξινόμησε το αρχείο του, προχώρησε σε επανεκδόσεις τίτλων ή εξέδωσε μέρος από το έργο του για πρώτη φορά. Η εκδοτική σειρά «Φύλλα Ημερολογίου» του Ι.Δ. δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη. Μέρος των ημερολογίων του έχει καταστραφεί ή χαθεί (όπως συνέβη μ’ αυτά που αφορούν την περίοδο από το 1916 μέχρι και τον πρώτο χρόνο της εξορίας στην Κορσική). Τα «συνωμοτικά» του υπομνήματα που αφορούν τη συμμετοχή του στο «Μακεδονικό Κομιτάτο» ή αργότερα στην «Οργάνωση Κωνσταντινουπόλεως» είτε έχουν χαθεί, είτε παραμένουν στο αρχείο του και αποσπασματικά μας έχουν δοθεί. Τα περισσότερα πολιτικά του κείμενα όπως και η αρθρογραφία του στον Νουμά (ή αλλού) έχουν κατά καιρούς δημοσιοποιηθεί. Η πυκνή του μάλλον αλληλογραφία παραμένει άγνωστη αλλά ωστόσο αποτελεί προσπελάσιμο στην έρευνα αρχειακό υλικό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης. Η «κριτική έκδοση» του έργου του δεν έχει ως τα τώρα επιχειρηθεί και μάλλον κάτι τέτοιο δεν πρέπει να αναμένεται πως θα συμβεί στο μέλλον αν θέλουμε να αντικρίσουμε με ρεαλιστική ματιά τα πράγματα χωρίς να τρέφουμε αυταπάτες. Το έργο του μάλλον δεν έχει απασχολήσει το ελληνικό Πανεπιστήμιο στο βαθμό που ενδεχομένως θα όφειλε: Μονάχα μία (αριθμός 1) εκτενής μελέτη της πολιτικής ιδιοπροσωπίας του Δραγούμη έχει εκπονηθεί ως διδακτορική διατριβή⁶.

Ποιητές του μεγέθους του Κ.Π. Καβάφη, του Σικελιανού ή ενός Ελύτη διέκριναν την ξεχωριστή παρουσία του Δραγούμη. Ομότεχνοί του όπως ο Καζαντζάκης, ο Κλέων Παράσχος, ο Γιώργος Ιωάννου, ο Κωστής Μοσκώφ, ο Στέφανος Μπεκατώρος κ.α. έκαναν απολύτως τιμητικές προς αυτόν αναφορές. Στην αντίστοιχή τους Ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας, που έγραψαν οι Κ. Θ. Δημαράς και Στυλιανός Αλεξίου, ο Δραγούμης αξιώθηκε μια μικρή μεν αλλά μάλλον θετική αναφορά. Αρκετοί βέβαια δεν παραλείπουν να επισημαίνουν την ανισότητα του έργου του και κάποια ακαταστασία [ίσως και ατημελησία, προχειρότητα] μέσα σ’ αυτό, θέτοντας ευθαρσώς το ζήτημα πως ο Δραγούμης υπήρξε μεν ένας εν δυνάμει ικανός συγγραφέας που δεν κατάφερε όμως να ολοκληρώσει την διαδρομή… Όμως τότε, τί ήταν ο Δραγούμης;

Ο Γιώργος Θεοτοκάς γράφει: […] Η γραμματολογική του αξία είναι κυρίως τούτη: Ότι πρώτος αυτός στη νεοελληνική πεζογραφία κάνει τη στροφή προς τα μέσα, ανακαλύπτει συνειδητά, αναλύει και καλλιεργεί μια ορισμένη εσωτερική ζωή.

Ο Θεοτοκάς θα επανέλθει με κείμενο του στην «Νέα Εστία» το 1941 όπου θα γράψει μεταξύ άλλων: […] Το έργο ωστόσο περιέχει πετράδια πολύτιμα και γενικά αποτελεί μια συμβολή στην εξέλιξη της πεζογραφίας μας, που θα πρέπει να απασχολήσει σοβαρά τον ιστορικό της λογοτεχνίας. Ο Ίων Δραγούμης είναι χρονολογικά ο πρώτος πεζογράφος μας που συνειδητοποίησε τη σημασία, τον πλούτο, το βάθος του εσωτερικού ανθρώπου. Αυτός είναι ο κυριώτερος τίτλος του. Είναι ο συγγραφέας που έκανε τη στροφή προς τα μέσα, προς την έρευνα και την ανάλυση της εσωτερικής ζωής. Έκανε τη στροφή όπως μπόρεσε. Χωρίς να έχει τον καιρό ή την διάθεση ή την ικανότητα να αφιερώσει στην πνευματική του προσπάθεια όσες δυνάμεις θα χρειαζόντανε. Ωστόσο, ο τίτλος μένει. Μας μένει ακόμα το ύφος του, το δυνατό, το ευγενικό, που έδωσε άλλοτε την εντύπωση ότι είταν, και που είταν πραγματικά, μια εξύψωση του τόνου της πεζογραφίας μας. Μας μένει, μέσα από το έργο του, και το έντονο αίσθημα της προσωπικότητάς του. Όσο κι αν είναι το έργο αυτό ασυμπλήρωτο και άνισο, είναι κάτι πολύτιμο να έχουμε στην ιστορία της νέας λογοτεχνίας μας μια τέτοια μορφή, τόσο ωραία, ευγενική και τρικυμισμένη.

Όπως μας επισημαίνει η Ιωάννα Ναούμ στο εισαγωγικό της κείμενο για την ποίηση του Δραγούμη, αυτά δεν νοούνται ως αυτόνομα αλλά συναποτελούν ενότητα με το έργο του. Οι δυνατές εσωτερικές φωνές του Δραγούμη, ο στοχασμός, η αυτοανάλυση, η αμφιθυμική του φύση, η διαρκής αγωνία του προσπαθούν να βρουν έκφραση. Νατουραλισμός, ρομαντισμός, συμβολισμός συνθέτουν μια ποίηση λυρική-ερωτική και σύμφυτη μοιραία μ’ ένα είδος μηδενιστικού πεσιμισμού (το σύνδρομο του Βέρθερου συχνά κυριαρχεί). Άλλοτε πάλι το σκώμμα και ο σαρκασμός παίρνουν μέσα σ’ αυτά κυρίαρχη θέση. Συχνά ο ακούραστος ερωτιδέας και ο νάρκισσος μας αποκαλύπτονται. Ας ανακαλύψει ο αναγνώστης τις δυνατές, –γεμάτες έξαψη ερωτική σκηνές ανάμεσα στους στίχους...

Στίχοι ξεχωριστοί προβάλλουν αίφνης σαν πολύτιμα σπαράγματα. Έχει κανείς την αίσθηση πως ο Δραγούμης αυτό που δεν καταφέρνει να το πει με λόγια κάποτε αποφασίζει να το ζωγραφίσει για να το καθηλώσει και να το φανερώσει. Κι αφού δεν ζωγραφίζει καταφεύγει στη δράση. Κι όταν δράση στερεί από εκείνον την σταθερή τροφό του (την μοναχικότητα, τον πάντοτε ανήσυχο και αυστηρό εσωτερισμό του) καθώς μοιραία τον φέρνει κοντά στο πλήθος –στην τύρβη της αγοράς– και τον κουράζει, θέλει να παίξει με το βιολί του ή να συνθέσει μουσική. Κι όταν κι αυτά δεν αρκούν (ή απλώς αποδεικνύονται πόθοι) ξεπηδούν ποιήματα. Οι στίχοι τους θα ακολουθούν σαν σημειώσεις και με τρόπο αναπόσπαστο, σαν μια σχηματοποίηση, σαν μια ευσύνοπτη περιγραφή των πραγμάτων ή των καταστάσεων που περιγράφονται στα ημερολόγιά του. Μοιάζει να τα κοσμούν ή να τα συμπληρώνουν ή να επιστρατεύονται για να τα δυναμώσουν. Γι’ αυτό και μπορεί να αποτελεί ένα είδος λαθροχειρίας η «καθαρή» (ανεξάρτητη) εμφάνισή τους στο αφιέρωμα αυτό...

Τα περισσότερα από τα εξήντα τρία ποιήματα που δημοσιεύονται εδώ (τα 49) φέρουν τίτλους. Ενώ δεκατέσσερα από αυτά δεν έχουν τίτλο και καταχωρούνται ως "άτιτλα". Η δομή των ποιημάτων και οι στίχοι τους μοιάζει να έχουν σαφείς επιρροές από την τέχνη συγκαιρινών ελλήνων ή ξένων μαστόρων ή προγενέστερων προδρόμων της τέχνης των Σονέτων. Επίσης η δημοτική μούσα μοιάζει να επιδρά έντονα στον Δραγούμη. Ο έρωτας και μια ακάματη φυσιολατρία καθορίζουν τη γραφή του. Κάποτε οι στίχοι του μας ξαφνιάζουν με μια κοφτερή, καθηλωτική ομορφιά. Σποράδην θα παρατεθούν εδώ ελάχιστα δείγματα τέτοιας γραφής.

Λυρισμός:

[...] αφότου εγεννήθηκα, και κάτι περιμένει
φέρνει γλυκό ξετέντωμα, και κάθε νεύρο κλαίει.
Πνεύμα δροσιάς εχάιδεψε τη θέρμη που με καίει.
[...] έκαιγαν η νεκρωμέναις φλόγαις του κυπαρισσιού,
και γρύλλος, ένας θάρρεψε πως είνε καλοκαίρι.

[...] Μικρή ’ν’ η λίμνη κ’ έχουν πεθάνει τα νερά
και λάμνει κάποιος πουν’ αμίλητος, και ζούνε
λαλώντας μόνα τους τα λυπημένα δυό κουπιά

Κάποιες επήρειες (με τον Σολωμό εκλεκτικές συγγένειες;):

[...] Γίνηκ’  η νύχτα πέτρινη κρυστάλλινο τ’ αγέρι

[...] Που παίρνουνε τη σκέψη μου και την μεθούν με ζάλη.

[...] Μην η φωνή μου χάθηκε; μη στέγνωσε τ’ αχείλι;
Μήνα ξεράθη των παληών των τραγουδιών το μέλι;

[...] τ’ αχείλι όπου στέγνωσε και που φιλιά δεν έχει;

[...] Σταχτύς λυπάται ο ουρανός. Σταχτύς χωρίς γαλήνη.

[...] ακούω τρέμοντας σιωπή
(που χάρισε και τον τίτλο στο αφιέρωμά μας)

[...] φεύγοντας, έν’ άκλαυτο, αγύριστο απόγεμμα.

Δεν θα μπορούσε να ’χει γράψει το παρακάτω ένας Γιώργος Σουρής;

[...] Φυτρώνουν πέτραις στα βουνά
στον Υμηττό το μέλι
παπάδες στην Πεντέλη

Ο μόνιμος καημός του Δραγούμη: Η συνάντηση με τους προγόνους. Ο ακαταπόνητος νόστος για επιστροφή στο ρίζωμα του φυτού…

Παλιά τραγούδησα τραγούδια.

[...] Λέμε. Κι αυτά που λέμε είνε τα παληά
και τα πολύ παλήα. Κανείς σας δε θυμάται.
Λέμε. Κι αυτά που λέμε είνε τα ερχόμενα.
Κανείς ποτέ σας δε θα τα ιδή.
Βλέποντας αληθινά τα περασμένα,
βλέπω τα ερχόμενα.

[...] Σε πέτραις άγνωστου, αρχαίου δήμου
μες στα χαμόκλαδα της Αττικής
ήθελα νάμουνα το μεσημέρι.
Στον ίσκιο πέτρας αρχαίου δήμου.

Συγκλονιστικά προμηνύματα του τέλους (του):

[...] Και δεν προσμένω τη δροσιά του μπάτη που δε θάρθη
Και δεν προσμένω καποιανού νερού να δω ανάβρυσι
Και δεν προσμένω γλύτωμα
Και δεν προσμένω.

[...] φεύγοντας, έν’ άκλαυτο, αγύριστο απόγεμμα.

Σωκράτης και Ιησούς· τα ινδάλματα της ζωής του. Tο ανυπόκριτο δόσιμο τoυ Δραγούμη (ένα δικό του Λάβετε φάγετε… Πίετε εξ αυτού πάντες…):

[...] Όποιος δροσιά και πρασινάδα
όποιος τροφή, όποιος νερό,
Όποιος φωτιά και αγριάδα
Ας έρθουν όλοι, ας έρθουν όλοι
Είμαι δημόσιο περιβόλι
κι όχι φραγμένο και κλειστό και φυλαχτό.

Κι όπως η Σαπφώ:

Δέδυκε μὲν ἀ Σελάννα
καὶ Πληίαδες, μέσαι δὲ
νύκτες, παρὰ δ’ ἔρχεται ὤρα,
ἔγω δὲ μόνα κατεύδω.

…έτσι κι o Δραγούμης:

[...] θωρώντας τ’ άστρα τ’ ουρανού
τα φορτωμένα μάγια,
[...] Νύχτα είνε
και ανύσταχτος τον ύπνο της φυλάγω.

Κάποτε Πετράδια πολύτιμα. Ορθότατα έγραψε ο Γ. Θεοτοκάς…



1. Τετράδια Ευθύνης, αρ. Τεύχ. 7 / Επιτάφια στήλη στον Ίωνα Δραγούμη, Αθήνα 1978.
2. Ο Φερνάντο Πεσσόα δια του «ετερωνύμου» του ποιητή Μπερνάρντο Σοάρες, [Μτφρ. Μαρία Παπαδήμα].
3. Βλέπε σχετική αναφορά στην εισαγωγή του κειμένου της Ιωάννας Ναούμ Στίχοι σταχτιοί και τριανταφυλλένιοι. ‒ Τα ποιήματα του Ίωνα Δραγούμη ‒.
4.  Άφησε όμως σε πολυετή εκκρεμότητα την έκδοση του Β΄ και Γ΄ τόμου, οδηγώντας τελικά σε μόνιμη αναστολή την ολοκλήρωση της κυκλοφορίας των ημερολογίων.
5. Aπό τα αδημοσίευτα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη / 3 Αυγούστου 1902.
6. Φώτης Παρασκευόπουλος: «Η Πολιτική δραστηριότητα του Ίωνα Δραγούμη (1915-1920)»- Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Τομέας Ιστορίας, Αθήνα 2005.



Φωτογραφία: Ο Ίων Δραγούμης - από το Αρχείο Ίωνος Δραγούμη - Γεννάδειος Βιβλιοθήκη.



Δημοσιεύθηκε στην ΟΔΟ, στις 3 Αυγούστου 2017, αρ. φύλλου 897 ("Ακούω τρέμοντας σιωπή")· στο ετήσιο ειδικό καλοκαιρινό αφιέρωμα της εφημερίδας στην ποίηση.


Σχετικά:

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ