3.12.18

ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΥ ΟΡ. ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΗ: Ο ανθός της λίμνης [I]


ΟΔΟΣ 8.6.2017 | 889

Στοιχεία για την ιστορία 

των Ελλήνων Καστοριανών Εβραίων



Πέρασαν κιόλας έντεκα χρόνια από τότε που είδε για πρώτη φορά τη δημοσιότητα στις φιλόξενες στήλες της «Οδού» ["εδώ"] ο κορμός της μελέτης του γράφοντος αναφορικά με τους Έλληνες Εβραίους της Καστοριάς¹.

Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 2010, η μελέτη εκείνη εκδόθηκε από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος².

Ευχή, ελπίδα και μέριμνα του γράφοντος αποτελούσε πάντα η έκδοση της μελέτης του αυτής στα αγγλικά, με στόχο την ενημέρωση ενός πλατύτερου κοινού – ευχή που σύντομα θα αποτελέσει πραγματικότητα.

Στο μεταξύ, στα χρόνια αυτά που παρήλθαν, κάποια νέα στοιχεία³ εντοπίστηκαν από το γράφοντα, που σκόπιμο κρίνει να δουν κι αυτά το φως της δημοσιότητας, μαζί με κάποια άλλα στοιχεία που παραλείφθηκαν τότε ή αβλεψίες που διέλαθαν της πρώτης έκδοσης, ως ένα συμπλήρωμα τρόπον τινά, της «Ιστορίας των Εβραίων της Καστοριάς».


- α' μέρος -


Πληθυσμιακή κινητικότητα

Ιστορικά και στατιστικά στοιχεία

Μαρτυρίες των περιηγητών


Είναι γνωστό ότι η Καστοριά απετέλεσε κέντρο εβραϊκής λειτουργικής παράδοσης. Εκτός των ήδη αναφερθέντων⁴, σπουδαίοι ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου του 14ου αιώνα υπήρξαν οι Δαυίδ μπεν Ελιέζερ, γνωστός ως Ραμπάν Α-Δαυίδ, Δαυίδ μπεν Γιακόβ, Ελιέζερ μπεν Αβραάμ, Μεναχέμ μπεν Ελιέζερ. Λίγο πριν την Άλωση της Πόλης στα 1453, ο ραβίνος Αβραάμ της Καστοριάς τυποποίησε το Ρωμανιωτικό μιν(χ)άγκ σύμφωνα με τα τότε ειωθότα⁵. Την ίδια περίοδο, σημαντικοί ραβίνοι και μελετητές της Βίβλου καταγράφονται οι Μεναχέμ μπεν Μωΐς Ταμάρ και Σαμπετάϊ Α-Κοέν μπεν Μαλκιέλ⁶.

Όπως είδαμε⁷, αμέσως μετά την Άλωση, η Οθωμανική διοίκηση μετέφερε ελληνόφωνους Καστοριανούς Εβραίους στην Κωνσταντινούπολη. Είναι πιθανόν μάλιστα να αποχώρησε τότε για μετεγκατάσταση στην Πόλη, η πλειοψηφία του εβραϊκού πληθυσμού της Καστοριάς, όπως συμπεραίνεται από τη μελέτη των Οθωμανικών φορολογικών κατάστιχων. Διότι στο κατάστιχο αναλυτικού τύπου του 1445 καταγράφονται 94 Εβραίοι φορολογικά υπόχρεοι – αριθμός που αντιστοιχούσε σε 400-450 κατοίκους - σε σύνολο 1072 φορολογικά υπόχρεων – ήτοι 4500-5000 κάτοικοι. Οι 94 αυτοί καταγεγραμμένοι Εβραίοι διακρίνονται σε 84 άνδρες επικεφαλής νοικοκυριών, έξη οικονομικά αυτόνομους άνδρες και τέσσερις χήρες⁸.

Το κατάστιχο του 1445 μας δίνει επίσης πληροφορίες για τα ονόματα των Καστοριανών Εβραίων. Έντεκα ονόματα είναι ελληνικά: Σταμάτης, σε έξη περιπτώσεις, Ξένος, δύο περιπτώσεις, Λέων, Αρχόντισσα, Καλή⁹. Ο μικρός σχετικά αριθμός ελληνικών ονομάτων ανάμεσα στους Εβραίους της Καστοριάς θα μπορούσε να ερμηνευθεί από την παρουσία γερμανόφωνων Ασκεναζίμ, που ήδη είχαν εγκατασταθεί στην Καστοριά από το β’ μισό του 14ου αιώνα και αναπόφευκτα επηρέασαν τον προϋπάρχοντα εβραϊκό πληθυσμό της, στρέφοντας τον σε περισσότερο παραδοσιακά πολιτιστικά πρότυπα¹º.

Στα αντίστοιχα κατάστιχα του 1477 και 1519 υπάρχει απουσία καταγραφής Εβραίων, ενώ καταγράφεται εκ νέου εβραϊκός πληθυσμός στο κατάστιχο του 1530/31. Η δε εβραϊκή κοινότητα των Καστοριανών της Κωνσταντινούπολης εμφανίζεται στα αντίστοιχα κατάστιχα των ετών 1540 και 1545 να έχει δύναμη 70-76 φορολογικά υπόχρεων προσώπων.

Στα 1688 θα έρθει στην Καστοριά ένα ακόμη κύμα Εβραίων από την Ουγγαρία και το Βελιγράδι, όταν το τελευταίο κατακτήθηκε από τους Ούγγρους¹¹, που βεβαίως σύντομα αφομοιώθηκε από τη σεφαραδίτικη πλειοψηφία.

Το 17ο αιώνα, σύμφωνα με το γνωστό Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή, έξω από το τείχη της Καστοριάς βρίσκονταν και οι δεκαέξι χριστιανικές συνοικίες, μία εβραϊκή και τρείς μουσουλμανικές¹².

Το 1806 επισκέφτηκε την Καστοριά ο Γάλλος Φρ. Πουκεβίλ. Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στην πόλη δε θα μπορούσε να μείνει απαρατήρητη από το οδοιπορικό του. Γράφει λοιπόν ότι πάνω από την περιοχή όπου κατοικούσαν οι Έλληνες, «απλώνεται, στο κάτου μέρος, ο εβραιομαχαλάς. Οι Εβραίοι, όπως παντού, είναι περιορισμένοι σε μέρη, όπου δεν υπάρχουν παρά λάσπες». Ως προς τη δημογραφία, αναφέρει μόνο πως η Καστοριά έχει «έναν πληθυσμό από 1500 φαμίλιες χριστιανικές, τούρκικες και εβραίικες»¹³.

Παρατηρώντας τις στατιστικές του 19ου αιώνα θα δούμε ότι στα 1856 οι Εβραίοι της Καστοριάς ανέρχονταν σε 1.000 άτομα, έναντι 4.500 Ελλήνων και 500 Τούρκων, όπως αναφέρει υπόμνημα του Γάλλου προξένου του Μοναστηρίου Bellaigue de Bughas.

Η ακρίβεια και η μεθοδολογία των στατιστικών της εποχής ήταν βεβαίως σχετική, αφού η εθνογραφική στατιστική του 1878 του Courrier d’Orient, εμφάνιζε 1.600 οικίες στην Καστοριά, οι οποίες κατοικούνταν από 2.000 μουσουλμάνους, 650 Βουλγάρους, 700 Έλληνες και 750 Εβραίους.

Περί το 1893-1894 η πόλη κατοικούνταν από 8.775 κατοίκους, εκ των οποίων 4.500 Έλληνες, 3.500 Οθωμανοί, 700 Εβραίοι και 75 Βούλγαροι, σύμφωνα με το Λεξικόν Εγκυκλοπαιδικόν του Γ. Μάυερ.

Σύμφωνα με υπόμνημα του γραμματέα του Ελληνικού Προξενείου Βιτωλίων Θωμά Π. Μαρκεζίνη, το 1881 η πόλη της Καστοριάς κατοικούνταν από 11.000 κατοίκους, εκ των οποίων 8.000 ήταν Χριστιανοί, 2.500 Οθωμανοί και 500 Ιουδαίοι.

Η δε Οθωμανική στατιστική του 1881 καταγράφει στο σύνολο του καζά Καστοριάς 15.860 μουσουλμάνους, 38.186 Έλληνες ορθοδόξους, 20.532 Βουλγάρους, 1.081 Εβραίους και 793 Βλάχους¹⁴.

Όπως είδαμε¹⁵, στα τέλη του 19ου αιώνα επισκέφτηκε την Καστοριά ο Γάλλος V. Berard. O Berard, πέρα από τα αντισημιτικά στερεότυπα που αναπαράγει, διαπιστώνει και τον εξελληνισμό των Καστοριανών Εβραίων, που «ούτε φυσικά φοβούνται τον ερχομό του Ελληνισμού και την προσάρτηση στην Ελλάδα δεν τη θεωρούν καθόλου αξιόκλαυστη κακοτυχία· μιλούν ελληνικά, φοιτούν στα ελληνικά σχολεία και, ευκατάστατοι οι ίδιοι, συμπορεύονται με τους ευκατάστατους Έλληνες εναντίον των Βλάχων...», ενώ παράλληλα επισημαίνει πως η εβραϊκή Κοινότητα της Καστοριάς «μοιάζει να απέκτησε ένα πρώτο ίχνος πατριωτισμού» και μια πρώιμη ελπίδα «για τη σύσταση ενός εβραϊκού κράτους».

Στα 1902 επισκέφτηκε την Καστοριά ο γερμανός Βυζαντινολόγος Heinrich Gelzer, ο οποίος αναφέρει ότι στα δυτικά, μετά τη μουσουλμανική συνοικία είναι «…η συνοικία των υιών του Ισραήλ (Σπανιόλοι)», που απαρτίζεται από 120 σπίτια. Φεύγοντας από την Καστοριά, ταξίδεψε με τη μοναδική άμαξα, που ανήκε στη Μητρόπολη Καστοριάς, αναγκασμένος να μοιραστεί το ταξίδι «με έναν Ισπανοεβραίο και το μικρό του γιο, επειδή ο πατέρας, ο Δαβίδ Ιωσ. Ναχουρίας, ανέλαβε τη διεύθυνση του Alliance Israelite στο Μοναστήρι, την ανωτέρα εβραϊκή σχολή. Μέχρι τότε ήταν διευθυντής του εβραϊκού σχολείου Καστοριάς»¹⁶.

Μια ακόμη αναφορά στα πληθυσμιακά δεδομένα των αρχών του 20ου αιώνα γίνεται από τον Αν. Αρβανίτη, σύμφωνα με την οποία ο πληθυσμός της Καστοριάς αποτελείτο από 7.500 Έλληνες, 3.500 Τούρκους και 1.500 Εβραίους και Τσιγγάνους¹⁷. Την ίδια περίοδο – 1910 - ο Αθανάσιος Χαλκιόπουλος σημείωνε ότι η «ιστορικωτάτη πόλις» Καστοριά κατοικείτο από 6.000 Έλληνες, 1.250 Μουσουλμάνους και 700 Εβραίους¹⁸.

Η απελευθέρωση της Καστοριάς και η ένταξη της στο νεώτερο ελληνικό κράτος συνοδεύτηκε από τις επίσημες Στατιστικές του, η αξιοπιστία των οποίων είναι ελεγχόμενη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Απογραφής του 1928 στην επαρχία Καστοριάς ζούσαν 659 Ισραηλίτες, εκ των οποίων 657 είχαν μητρική γλώσσα τα ισπανικά και 2 γυναίκες τα ελληνικά¹⁹.

Στην Απογραφή αυτή καταγράφονται επίσης 64 Ισραηλίτες στον τότε διευρυμένο Νομό Κοζάνης: 40 στην Ανασελίτσα (σημ. Νεάπολη Κοζάνης), 8 στα Γρεβενά, 2 στην επαρχία Εορδαίας και 14 στην Κοζάνη, εξ ων 32 ήταν ισπανόφωνοι και 32 ελληνόφωνοι. Δεδομένου ότι στις περιοχές αυτές δεν υπήρχε Ισραηλιτική Κοινότητα, το πιθανότερο ήταν ότι τα 64 αυτά άτομα υπάγονταν στην Ισραηλιτική Κοινότητα της Καστοριάς.

Στην τελευταία επίσημη Στατιστική, όπου αναγράφεται το θρήσκευμα, στα 1951, στην Καστοριά κατοικούσαν 25 Ισραηλίτες - 12 άνδρες και 13 γυναίκες - εκ των οποίων 12 με μητρική γλώσσα την ελληνική, 3 την ισπανική και 10 την εβραϊκή²º.

Σύμφωνα με τα αρχεία του Εβραϊκού Πρακτορείου, ο μεταπολεμικός εβραϊκός πληθυσμός της Καστοριάς ήταν: 35 άτομα το 1945 και το 1947, 38 άτομα το 1948, 27 άτομα το 1959, 2 άτομα το 1973 και 5 άτομα το 1983. Το 1957, εκ των 24 Εβραίων της Καστοριάς υπήρχαν 5 παιδιά από 1-5 ετών και 5 παιδιά από 6-12 ετών²¹.


-συνεχίζεται-


1. Θρ. Παπαστρατής, «Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς», Α’-Ζ’, ΟΔΟΣ, φ. 519/3-12-2009, 520/10-12-2009, 521/17-12-2009, 525/14-1-2010, 526/21-1-2010, 527/28-1-2010, 528/4-2-2010.
2. Θρ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη… Ιστορία των Εβραίων της Καστοριάς, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος, Αθήνα 2010. 
3. Μερικά ακόμη στοιχεία δημοσιεύτηκαν από το γράφοντα στην εργασία του «Από την Ορεστίδα στο Μπίρκεναου. Η διαχρονική πορεία των Εβραίων της Καστοριάς», Οδός, φ. 831/14.4.2016-φ. 832/21.4.2016.
4. Θρ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη…, σελ. 20-21. 
5. N. Stavroulakis και T. DeVinney, Jewish sites and Synagogues in Greece, σελ. 239.
6. M. Molho, Histoire des Israélites de Castoria, σελ. 21-22.
7. Θρ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη…, σελ. 22-23 και 58 επ. 
8. Κωνσταντίνος Μουστάκας, «Οι Μεσαιωνικές Εβραϊκές κοινότητες της Ζίχνας και της Καστοριάς: Αρχειακές μαρτυρίες», Αριάδνη. Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής, τόμος 10ος, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο 2004, σελ. 92-93. Ο Μουστάκας αναλύει το κατάστιχο από την έκδοση του από το Metodija Sokoloski το 1973 στα Σκόπια, στην τοπική σλαβική διάλεκτο, καθώς δυστυχώς το κατάστιχο αυτό δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά.
9. Κ. Μουστάκας, ό.π., σελ. 94-95. Ο γράφων πιστεύει πάντως, σε αντίθεση με το Μουστάκα, ότι τα ονόματα αυτά αποτελούσαν ελληνική εκδοχή των αντίστοιχων εβραϊκών, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το Λέων, που αντιστοιχεί στο εβραϊκό Γεουδά, πρακτική που ήταν – και εξακολουθεί να είναι – συχνή στη Διασπορά.
10. Κ. Μουστάκας, ό.π., σελ. 96.
11. Δημ. Γιαννούσης, «Οι Εβραίοι της Καστοριάς», Χρονικά ΚΙΣΕ, τ. 41, (Σεπτ. 1981), σελ. 16.
12. Ευγενία Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή (12ος-16ος αι.), Ιστορία-Τέχνη-Επιγραφές, σελ. 21.
13. Φραγκίσκος Πουκεβίλ, Ταξίδι στη Δυτική Μακεδονία, σελ. 54, 56.
14. Νικόλαος Σιώκης, «Άγνωστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κίνηση στην εκκλησιαστική περιφέρεια Καστοριάς κατά την περίοδο 1873-1884», στο Η Δυική Μακεδονία στους Νεώτερους Χρόνους. Πρακτικά Α’ Συνεδρίου Ιστορίας Δυτικής Μακεδονίας, σελ. 780- 783.
15. Θρ. Παπαστρατής, Στάχτες και δάκρυα στη λίμνη…, σελ. 29-30.
16. Βλ. Heinrich Gelzer, «Από το Άγιον Όρος και τη Μακεδονία», μετάφραση Χρυσούλα Πατρώνου – Παπατέρπου, Οδός, φ. 851-853 (15-9/29-9-2016). Ο Gelzer γράφει για το Ναχουρία ότι ήταν «πολύ μορφωμένος και ενδιαφέρων κύριος, που μιλούσε άριστα γαλλικά» και του έδωσε πολύτιμες πληροφορίες για τους ανθρώπους και τη χώρα. 
17. Αν. Αρβανίτης, Η Μακεδονία Εικονογραφημένη, σελ. 95.
18. Αθανάσιος Χαλκιόπουλος, Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης – Μοναστηρίου, σελ. 100.
19. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Στατιστικά Αποτελέσματα της Απογραφής του Πληθυσμού της Ελλάδος της 15-16 Μαΐου 1928. ΙV – Τόπος γεννήσεως - Θρησκεία και Γλώσσα – Υπηκοότης, σελ. π’, ρ’, ρστ’, 384, 395.
20. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος, Αποτελέσματα της Απογραφής του Πληθυσμού της 7ης Απριλίου 1951, Τόμος ΙΙ - Πίνακας Δημογραφικών και Κοινωνικών Χαρακτηριστικών του Πληθυσμού, σελ. 230-231.
21. Joshua Eli Plaut, Greek Jewry in the Twentieth Century, 1913-1983, σελ. 69, 131.



Φωτογραφία: 

Το αρχοντικό Σομαλιά (νυν ιδιοκτησίας Γκουγκουλίτσα-Γιώρα), στην Εβραΐδος. Ένα από τα πιο παλιά αρχοντικά της Καστοριάς, οι αριστουργηματικές τοιχογραφίες του οποίου (έφερε στο φως της δημοσιότητας η ΟΔΟΣ, με συνεργασία του αείμνηστου Γεωργίου Γκολομπία), εκλάπησαν-αποτοιχίστηκαν, και στην συνέχεια το αρχοντικό έπεσε θύμα εμπρησμού. Σήμερα δεν υπάρχει. Ο δράστης που συνελήφθη και ο οποίος παραδέχθηκε την κλοπή, δικάστηκε και...αθωώθηκε! Σχετικά "εδώ".

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Η ΟΔΟΣ σας ευχαριστεί για την συμμετοχή σας στον διάλογο.Το σχόλιό σας θα αποθηκευτεί προσωρινά και θα είναι ορατό στο ιστολόγιο, μετά την έγκριση της ΟΔΟΥ.

Εγγραφή σε: Σχόλια ανάρτησης (Atom)

ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ